Taqədimdövrlərdənbugünümüzəqədərmillixüsusiyyətlərəsahibailələrdəmüəyyənvəzifələr, işlərailəninmüəyyənüzvləritərəfindənhəyatakeçirilmişdir. Ailədə bu şəkildə həyata keçirilən vəzifə bölgüsünə həmin vəzifə sahibinin lazımi səviyyədə riayət etməsi, öz üzərinə düşəni istəklə və ən yaxşı şəkildə yerinə yetirməsi tələb olunur. Onu da qeyd edək ki, bu tələb demokratik həyatın əsas tələblərindən biridir. Ailə üzvlərindən kimlərin nə iş görəcəyi adət-ənənələrimizcə müəyyənləşdirilmişdir. Bu adət-ənənələrə dayanaraq ailədə uşaqlara münasibətdə ata və ananın rolu və önəminə diqqət, eləcə də dəyər yetirənlərdən biri də, milli operamızın banisi, müasir Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin görkəmli nümayəndəsi, ictimai xadim, mühərrir, bəstəkar, Azərbaycanda ilk dəfə milli ibtidai sinif şagirdləri üçün riyaziyyat dərsliyi yazan müəllim-pedaqoq, klassik yaradıcı Üzeyir Hacıbəyovdur.
Uşaq anadan olduğu ilk gündən hər bir qayğıya istiqamətlənməyə, formalaşmağa möhtac olur və valideynin hərarətini, nəfəsindəki doğmalığı duyur, ailədə psixoloji iqlimi qavrayır. Burada, valideyn öz uşaq və ya uşaqlarına davranışları, şəxsiyyətlərarası münasibətləri ilə, mimikaları, pantomimikaları, jestləri, pozaları, emosiyalarının tarazlığı ilə onları qavramağı, eşitməyi, diqqət yetirməyi, hər bir nəvazişə cavab verməyi, gözəlliyə, yaxşıya diqqət yetirməyi öyrənir. Həm də bu öyrənmə uşaq psixologiyasının xüsusiyyətlərindən irəli gələn səbəblər üzündən insanın sonrakı formalaşmasında dərin izlər buraxır, şəxsiyyətin inkişafında əhəmiyyətli rol oynayır. Buna görə də ailədə valideyn-övlad-müəllim münasibətlərinin normallaşması üçün ailə tərbiyəsi öz gələcəyinə biganə olmayan cəmiyyətlərin həmişə diqqət mərkəzində durur.
Ailə tərbiyəsində ata və ananın önəmli yeri vardır. Nahaq yerə ata və ananı ailə tərbiyəsinin qoşa qanadı adlandırmırlar. Azərbaycan ailəsində həm ata, həm də ana uşaq üçün yaşayır. Atalarımız «Dörd göz bir uşaq üçündür», «Ata-ana tərbiyə etməyəni həyat tərbiyə edər» – deyiblər. Bu kimi deyim və duyumlarla bağlı, Üzeyir Hacıbəyov da qeyd edir ki, ailədə tərbiyə prosesinin başlanğıcı və sonu yoxdur. Uşaq ailənin hər bir üzvünün vəzifələri barədə ilk təsəvvürü ailədə alır. Gələcək ailə sahibinin tərbiyəsi bir çox amillərlə şərtlənir. Onların arasında ata-anaların həyat tərzi və davranışı mühüm əhəmiyyət daşıyır. Ü.Hacıbəyova görə övlad bəşəriyyətin, dövranın nəzim-nizamıdır. Heç bir sərvət, heç bir var-dövlət, heç bir cahü-cəlal, heç bir izzət və fəzilət övladı əvəz edə bilməz.Ona görə ki övlad can cövhəridir. Övladın doğulması yalnız nəslin artımı deyidir. Üzeyir bəyə görə valideynlərin ən ümdə vəzifəsi tərbiyə etdiyi övladın ağıllı, qabiliyyətli olmasına çalışmasıdır. Övladın tərbiyəsinə böyük tələbkarlıqla yanaşan Ü.Hacıbəyov valideynlərə müraciətlə deyirdi: «Allah-təala birisinə bir övlad kəramət etdikdə, onun qəlbində övladına qarşı bir hissi-məhəbbət qoyur ki, o məhəbbət onun üçün balanı baldan şirin edir. Lakin balaya yalnız bir quru məhəbbət göstərmək azdır, çünki əgər iş yalnız məhəbbətə qalsa, onda bala öz valideynindən heç bir mənfəət görməz. Halbuki, valideyn isə haman hissi-məhəbbətdən ruhani bir ləzzət almağa başlar. Balanın canını sevən ata-ana onun qeydinə də qalmalıdırlar ki, bu şirin və əziz bala dünyada sərbəst yaşamağa qədəm qoyduqda məişətinin tikanlı yolundan qorxmasın, mübarizeyi-həyatiyyə meydanında qorxudan bağrı yarılmasın».
Ü.Hacıbəyov deyir ki, hər bir valideyn övladının insan olması üçün ona düzgün tərbiyə verməlidir. Ailədə ata və ananın qarşılıqlı səmimi münasibətləri, xeyirxahlığı övlad tərbiyəsinin əsasıdır. Uşaq mənəviyyatın, əxlaqın ilk dərslərini ailədə alır. Bu mənada, müəyyən bir səhvlik və ya səhlənkarlıq uşağın mənəviyyatına müəyyən mənada mənfi təsir göstərər. Ü.Hacıbəyov yazırdı: «Uşaq dəxi qabili-tərbiyə bir şey olduğuna görə, onu nə tövr tərbiyə etsən o cürə adam çıxar. Tərbiyə işində cüzi bir səhlənkarlıq uşağın gələcəyini pozub evini yıxar».
Görkəmli pedaqoq-müəllim uşaqları xalqın ümidi, canı, ürəyi adlandırır və onların oxumasını, ədəbə, pak əxlaqa sahib olmalarını zəruri sayırdı. Bu kimi qeydə qalmağın ən balıca məqsədini isə valideynlərin özlərinin elmli, təhsilli olmasında görürdü. Üzeyir bəy valideynlərdən uşaqlarda elmə maraq oyatmağı tələb edir və deyirdi ki, ən yaxşı ailə odur ki, övladını məktəbə verib, oxutdurur. Yox əgər buna laqeyd yanaşır, övladının oxumasına maraq göstərmir, inanın ki, o valideyn qəbr evində də rahat yata bilməyəcəkdir. Bu mənada, Ü.Hacıbəyov yazırdı: «Hər kəs ki, (millət kənarda dursun) öz övladını sevir, onun gələcəyinin dərdinə qalır, öz nəslinin bəqasını istəyir, övladının bədbəxt olmağına səbəb olmaq istəmir, o kəs övladını məktəbə verib, oxutdurmalıdır. Biz özümüzü yalnız mədəniyyətlə müdafiə edə bilər, varlığımızı ancaq mədəniyyət və elm ilə isbat edə bilərik. Buna görə də övladını sevən, onun xoşbəxtliyi üçün məsuliyyət daşıyan hər bir valideyn çalışmalıdır ki, övladı təhsildən kənarda qalmasın. Əks təqdirdə, övladının başına hər nə fəlakət gələcəksə, hamısının səbəbi özü olar, qəbrdə də rahat yata bilməyəcəkdir».
Ü.Hacıbəyova görə, hər bir ailə uşağın zehninin zənginləşməsinə, onun elm və bilik almasına maraq oyatmalı, xalqına fayda verə biləcək biliklərə yönləndirməlidir. Belə olduqda valideynlər və uşaqlar arasında düşüncəli, qarşılıqlı münasibət, bir-birinə inam, etibar və xeyirxahlıq hökm sürür. Ü.Hacıbəyov öz fikrini belə ifadə edir: «Valideynin öz övladına qarşı qəlbində bəslədiyi məhəbbət təbiidir ki, ata ananı övladın birinci xeyirxahı cümləsinə daxil edir. Lakin xeyirxah olmaq nə qədər asan isə, xeyir gətirmək və şəri dəf etmək bir o qədər çətindir. Övladı xeyir yolda tərbiyə etmək üçün tərbiyənin yolunu da bilmək lazımdır.
Tərbiyənin yolunu ancaq elm sayəsində bilmək mümkündür».
Valideynin öz övladlarının tərbiyəsi üçün böyük məsuliyyət hiss etməsi uşaqların ailədə düzgün tərbiyə almaları üçün əsas şərtdir. Suxomlinski yazırdı ki «Uşaq öz-özlüyündə sevinc mənbəyi ola bilməz: ata və ananı yeni əsasda təkrar edən insanda ata və ana üçün sevinc mənbəyi hər şeydən əvvəl onların ona (uşağa – K.C.) nə verə bildikləridir». Bu mənada, tərbiyə üçün məsuliyyət hiss edən valideynlər öz övladlarında nə kimi keyfiyyətlər tərbiyə etmək lazım olduğunu aydın surətdə dərk edib, bu keyfiyyətlərin ardıcıl tərbiyəsinə çalışmalıdırlar. Bu məsuliyyət hissi onları uşaqlarının təlim və tərbiyəsini nəzarətsiz buraxmağa qoymur, tərbiyə işində təsadüf etdikləri çətinlikləri aradan qaldırmaq üçün yaxşı uşaqlar tərbiyə etmiş başqa ailələrin təcrübəsini öyrənməyə, öz hərəkətlərini diqqətlə nəzərdən keçirməyə məcbur edir. Tərbiyə işi üçün məsuliyyət hiss etməmək çox müxtəlif şəkillərdə ifadə olunur. Bəzi valideynlər öz övladlarından nə kimi adam yetişdirmək məsələsinə tamam laqeyd yanaşaraq, onların tərbiyəsi ilə məşğul olmaq üçün özlərinə heç bir zəhmət vermirlər. Bizim üçün hər bir uşağın taleyi əzizdir, onun taleyinə biganə qalmaq, öz valideynlik vəzifəsinə məsuliyyətsiz yanaşmaq halları cəmiyyət tərəfindən kəskin tənqid olunur. Hələ bu da azdır, uşağın düzgün inkişafı keşiyində duran qanunlar valideynləri öz övladlarının tərbiyəsi üçün məsuliyyət daşımağa məcbur edir. Əgər bir çox valideynlər öz ömür-günlərini qəflətdə keçirdiklərini gec də olsa anlayıblarsa, artıq bu gün övladlarından yaxşı adam yetirmək üçün belə valideynlər özlərinə qarşı çox tələbkar olurlar. Şəxsi nümunənin tərbiyədə həlledici rol oynadığını bilərək, onlar övladlarında tərbiyə etmək istədikləri sifətlərin nümunəsini aşılamağa çalışır və bu sifətlərdən məhrum olmamaları üçün məşğul olurlar. Ü.Hacıbəyov yazırdı: «Kimi elmilə, kimi ağıl və təcrübə ilə bir kərə anlayıbdır ki, indiyə qədər sürdüyümüz həyat deyildir, bəlkə həyat içində bir məmatdır. Doğrudan da, minlərcə atalar əvvəllərdə gələcəyi heç də nəzəri – etibara almayıb, günlərini qəflətdə keçirdikləri bir zamanda birdən-birə öz qəflətlərini anlayıb evladlarına tərbiyə verirlər ki, onlar gələcək həyati-bəşəriyyəyə hazır olsunlar. Özləri kimi bir çox lazımlı şeylərdən məhrum olmasınlar».
Ü.Hacıbəyov «Xəbərdarlıq» adlı məqaləsində yazırdı: «Uşaq məktəbə girməzdən qabaq öz valideyninin təhsil-tərbiyəsinə qalır. Valideynin öz övladına qarşı qəlbində bəslədiyi məhəbbət təbiidir ki, ata-ananı övladının birinci xeyirxah cümləsinə daxil edir. Lakin xeyirxah olmaq nə qədər asan isə, xeyir gətirmək və şəri dəf etmək bir o qədər çətindir. Övladı xeyir yolda tərbiyə etmək üçün tərbiyənin yolunu da bilmək lazımdır. Tərbiyənin yolunu, ancaq elm sayəsində bilmək mümkündür. Yəni bütün ömürlərini uşaq tərbiyəsinə sərf etmiş olan pedaqoqların tərbiyə haqqındakı mülahizə və təkliflərindən layiqincə xəbərdar olmalıdır. Bizim başımıza gələn fəlakətlərin hamısına bais əksəriyyətimizin elmsizliyi və tərbiyəsizliyidir.
İş burasındadır ki, məktəbə qoyulan uşaqlarımızın əksəri tərbiyə görmədiyinə görə onları təhsil-təlim və tərbiyə verən müəllim əfəndinin işi müstəqil, daha ağır olur».
Görkəmli müəllim-pedaqoq Ü.Hacıbəyov publisist yazılarında dəfələrlə qeyd edir ki, valideynlər uşaqlarının bilikli, zəhmətsevər və həyata hazırlıqlı vətəndaşlar kimi yetişdirilməsində məsuliyyət daşıyırlar. Ona görə balaya yalnız bir quru məhəbbət göstərmək azdır, çünki əgər iş yalnız məhəbbətə qalsa, onda uşaq öz valideynindən heç bir şey götürə bilməz. Uşağı yalnız sevgi ilə tərbiyə etməyin qeyri-mümkünlüyünü qeyd edərək Ü.Hacıbəyov, V.O.Belinskinin belə bir fikrini yada salırdı: «Dünyada valideyn çoxdur, amma ata və analar azdır». Siz deyə bilərsiniz ki, çox gözəl! Bəs, valideyn ilə ata-ananın nə fərqi var? Necə yəni? Yay zamanı milçəklərə diqqət yetirin: Görün nə qədər valideyn var. Bəs atalar, analar hanı? Övlad doğmaq haqqı-müqəddəs bir haqdır və ata-ana adı müqəddəsdir. Ancaq məsələ təkcə bununla bitmir. Daha yüksək bir haqq da var: valideynlərin məhəbbəti! Siz deyə bilərsiniz ki, hansı ata və ya ana öz övladını sevməz? Bu belədir, ancaq icazə verin sizdən soruşaq – siz məhəbbət nəyə deyirsiniz? Məhəbbəti siz necə başa düşürsünüz? Axı, qoyun da öz quzusunu sevir, onu öz südü ilə bəsləyir, dili ilə yalayır. Ancaq elə ki, quzu südü otla əvəz edib çöldə otlamağa başladı, onların ana-övladlıq münasibəti qurtarır. Ata-ana ilə uşaqlar arasında qarşılıqlı münasibətin əsasını şüurlu, düşüncəli məhəbbət təşkil etməlidir.
Ü.Hacıbəyov yazır ki, valideyn uşağın daha çox gələcəyi qeydinə qalmalıdır. Hər bir valideyn uşaq üçün elə şərait yaratmalıdır ki, uşaqda bütün müsbət keyfiyyətlərin yaranıb təşəkkül tapması üçün onda geniş imkanlar açılsın. Uşağın istedad və qabiliyyətinin inkişafı üçün o, həmişə məsuliyyət daşımalıdır. Əks təqdirdə, onun istedad və qabiliyyəti də məhv ola bilər ki, bundan da heç kəs, o cümlədən millətimiz və ya dövlətimiz fayda götürə bilməz. Bu mənada, Ü.Hacıbəyov yazırdı: «Aşkardır ki, millətimizin gələcəyini təmin edən bizim övlad və əhfadımız olacaqdır. Ona bina indidən lazımdır ki, onların tərbiyələri o növlə icra olunsun ki, axırda məktəbdən çıxıb millətə xidmət etməyi özlərinə borc bilsinlər».
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Ü.Hacıbəyova görə ailədə uşağın tərbiyə edilməsində valideynin şəxsi nümunəsi uşağa güclü təsir edir. O, valideyn nüfuzunun, davranışının uşağın tərbiyəsində əhəmiyyətini dönə-dönə qeyd edərək yazırdı ki, əgər ata və ana bir-birinə qarşılıqlı hörmət və məhəbbətlə yanaşmazsa, onda ailədə uşağın düzgün tərbiyə almasından söhbət gedə bilməz. Xalqın dilində gözəl bir deyim var: «Uşaq evin güzgüsüdür». Bu mənada, böyük ustad fikrini kiçik bir miniatürdə çox gözəl ifadə etmişdir: «Bir müsəlman uşağından soruşurlar ki, bu qədər söyüşü kimdən öyrəndin?
Dedi:
– Hamısını dədəmdən.
– Nə tövr?
Dedi:
– O mənə söydükcə, mən də əzbərlədim».
Göründüyü kimi, Ü.Hacıbəyov valideyn-övlad tərbiyəsinə əsərlərində ona görə çox böyük əhəmiyyət verirdi ki, yaşadığı dövrdə övladlarının sağlam ruhda tərbiyəsi qeydinə qalmayan məsuliyyətsiz valideynlər, yaramaz hərəkətləri ilə uşaqlarına mənfi nümunə göstərən cahil ata və analar yox deyildi. Bildiyimiz kimi, uşaqların da psixoloji xüsusiyyətləri elədir ki, onlar nümunələri nəsihətlərdən daha tez və asan qəbul edirlər. Çünki canlı nümunə sözlə ifadə edilən uzun-uzadı nəsihətlərdən daha konkret və daha təsirlidir. Bütün bunları hər bir valideyn rütbəsindən asılı olmayaraq nəzərə almalı və öz hərəkətlərini daim nəzarət altında saxlamalıdır.
Nəticə olaraq qeyd edək ki, Üzeyir Hacıbəyov yaradıcılığı boyu övlad tərbiyəsində valideyn məsuliyyətinə böyük qiymət vermişdir. O, dəfələrlə qeyd etmişdir ki, hər bir ata və ya ana öz uşağına nə kimi sifətlər tərbiyə etmək istədiyini dərk etməli və onda bu sahədə ciddi məsuliyyət hissi olmalıdır. Çünki «Uşağı bütə döndərmək olmaz, böyüdükdən sonra o, qurbanlar tələb edər».
KAMAL CAMALOV
Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi
Naxçıvan Müəllimlər İnstitutunun dosenti,
pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru
AYB-nin üzvü
Yazıya 703 dəfə baxılıb
