DOĞMA ELDƏ QƏRİB – Zaur Bayramoğlu

(Povest)

Yatağında doğrulub oturdu, başını əllərinin arasına alıb partlatmaq istəyirmişcəsinə sıxıb ufuldayaraq öz-özünə donquldandı:

– Bu başağrısı öldürəcək məni.

Dodaqları qurumuş, dili ağzında şişib böyümüşdü, bir həftə öncədən başlayan ürəkbulanma da bir tərəfdən əldən salmışdı onu. Qalxıb elektrik düyməsini açdı, saata baxıb:

– Lənət olsun! – deyə dişlərinin arasından fısıldadı, belə də iş olar, bir gecə adam kimi yata bilməyəcəyəm?

Çarpayının yanına gedib idman şalvarını əyninə keçirtdi, masanın üzərindən dolçanı götürərək yanındakı bardağı doldurub başına çəkdi, siqaretini, alışqanını götürüb eyvana çıxdı, nərdivanın son pilləsində əyləşərək barmaqlarının arasında ovxaladığı siqaretini damağına qoyub yandırdı, acı tüstünü ciyərlərinə çəkib bir neçə saniyə tutdu, burnundan buraxdı.

Tərtəmiz səmada gümüş təpsi kimi parlayan aya baxıb:

– Yəqin sabah da isti olacaq, – deyə düşündü.

Bu yay nə vaxt bitəcək? Yandıq-qovrulduq…, az qala, üç aydır bir damcı yağış yağmadı, yağış bir tərəfə, əl boyda bulud da yoxdu ki, gündüz günəşin qabağın saxlaya…

Artıq siqaretini çəkib bitirmişdi, qalxıb evə getmək istədi, amma ayağa qalxdığında, fikrini dəyişib pillələri endi, həyət qapısından çıxıb məhəlləarası dar küçəylə taqətsizlikdən ağırlaşmış ayaqlarını ardınca sürüyərək qurumaqda olan kiçik çayın yatağına doğru yollandı…

Çayın yatağındakı söyüd ağacının dibində, saralmış otların üstündə uzanıb sakit axan suyun ləpələrinin sahilə vuraraq çıxardığı səsi, cırcıramaların və digər həşəratların bir-birinə qarışmış səs-küyünü, çaqqalların ulamalarını dinlədi, ah çəkib:

– Bunlar da lap yetim uşaq kimi ağlayırlar, – dedi və üzüstə dönüb qollarını çarpazlayaraq başının altına qoyub gözlərini yumdu…

Onlar Kəlbəcərdən qaçqın düşəndə bu kəndə, illər öncə Belorusiyaya köçmüş xalasıqızıgilin sahibsiz qalmış, baxımsızlıqdan uçulub dağılmaq üzrə olan evlərinə pənah gətirmişdilər.

Yenə də evlərindən, obalarından qaçqın düşən minlərcə didərgindən daha şanslı idilər, çünki şəhərlərdəki yataqxanalara, dəmiryol stansiyalarında saxlanılmış müxtəlif təyinatlı vaqonlara, ya da çöl-biyabanda salınmış çadır şəhərciklərinə pənah aparmadan hazır tikili evə gəlmiş, yaxında yurd-yuvalarına qayıdacaqları ümidi ilə burada məskunlaşmışdılar. Amma deyirlər, sən saydığını say, gör fələk nə sayır.

Kəlbəcərin işğalından bir neçə ay sonra korpus komandirlərindən Surət Hüseynov qiyam qaldıraraq,cəbhənin bir hissəsini müdafiəsiz qoyub tabeliyindəki hərbi hissələrlə birlikdə Bakıya doğru yürümüş, baş verən hərc-mərclik nəticəsində hökumət yıxılmışdı. Ölkə daxilindəki qarışıqlıqdan və ön xəttimizin bir qisminin demək olar ki, müdafiəsiz qalmasından istifadə edən düşmən daha neçə-neçə rayonlarımızı işğal etmiş, cəbhə xəttini xeyli irəliyə çəkmişdi…

Xalasıqızıgilin evləri elə də böyük deyildi, bir düz və bir kəlləlik otaq, eyvan taxta dirəklər və məhəccərlə bağlanaraq üstü örtülmüş, bina çöldən və içəridən saman qatılaraq yetişdirilmiş palçıqla suvanmışdı. Əşya olaraq da elə bir şey yoxdu evdə, özləri ilə gətirdikləri iki çarpayı, beş-altı dəst yorğan-döşək, bir aynalı paltar dolabı, masa və altı stul, beş on ədəd də qab-qacaq…

Onlar bura gəldiklərində Haxverdi əşyaları qapının ağzında boşaldan kimi, arvad-uşaqla köməkləşib ilk öncə evin hisini-qurumunu almış, yaxşıca silib təmizləmişdilər. Daha sonra hər şey eyvandan otaqlara daşınmış, əşyalar yerbəyer edilmişdi. Səhər ertədən durub pəyəni açaraq mal-qaranı çıxarıb həyətə ötürdüyündə, pəyənin çürümüş dirəklərinə baxıb:

– Hələlik burada ötüşək, sonrası Allah kərimdir, – deyə düşünüb həyətə çıxdı, baxımsızlıqdan əyilmiş çəpərləri düzəltməyə, dirəklərini arxın kənarındakı söyüddən kəsdiyi ağaclarla dəyişməyə başladı…

Günlər çözələnib gedir, istilər düşür, gələn hər gün batımı, çökən hər qaranlıq onların doğma yurd-yuvalarına qayıtmaq ümidlərini bir az da öldürür, ürəklərini məngənə kimi sıxırdı…

Yay elə bil onlara dərdlərlə dolu sovqatla gəlmişdi, öncə şəhid qardaşının yeganə nişanəsi, üç yaşındakı oğlu İsmayıl qara əqrəb sancmasından öldü…, sonra yaşlı anası vətən həsrətindən, qəribçiliyin verdiyi sıxıntı və nəvəsinin ölümünün üzüntüsündən xəstələnib yatağa düşdü. ardınca da aranın istisinə dözə bilməyən mal-qarası başlamışdı bir-bir qızdırıb tələf olmağa…

“Dərd gələndə batmanla gələr”, – deyib atalar, indi də özü xəstələnmişdi. Artıq bir həftə idi ki, gündüzlər isti vuran kimi ürəkbulanması, başgicəllənməsindən əldən düşür, gecələr isə başağrısı amanını kəsir, çimir almasına imkan vermirdi…

Nə etsəydi, necə eləsəydi? Bu xarabadan hara çıxıb getsələrdi?

Əslində yeni gəldiklərində bir axşam qonum-qonşu yığışıb ziyarətlərinə gəlmiş, kişilər ondan, arvadlarsa Həcərdən evlərindəki kəm-kəsir barədə sorğu-sual etmiş, hərə öz qolundan qopan köməyi göstərmişdi. Və o vaxt ağsaqqallar Haxverdiyə bir də məsləhət vermişdilər: – Oğul, o mal-qaranı ver ətliyə, puluynan da aran mal-qarası al, yayı sənin mal-heyvanının heç biri buranın istisinə dözə bilməyəcək, hamısı qaynar yayda qızdırıb tələf olacaq.

Haxverdi o vaxt kənd ağsaqqallarının öyüdlərini bir qulağından alıb, o birisindən ötürmüşdü. Necə olsa da, uzağı bir-iki aya qayıdacağıq elimizə-obamıza, bir dəfə sat, aran mal-qarası al, iki aydan sonra geriyə qayıdanda da bunları sat, get orda mal-heyvan axtar, – deyə düşünüb, qırılacaq da, qoy qırılsın, cəhənnəmin dibinə kimi, – deyib ağızdolusu tüpürmüşdü.

O vaxt kənd ağsaqqallarının sözünü dinləməməsinə təəssüflənsə də, artıq gec idi. Həm canı elə ağrıyırdı ki, nəinki mal-qaranın hamısı bir gecədə tələf olsa belə, onları düşünəcək halda deyildi, hətta bu kənd-kəsəyi sel aparsa da, vecinə olmazdı…

Yavaş-yavaş dikəlib oturdu, çayın ay işığında gümüş kimi parıldayan səthinə tənbəl-tənbəl baxıb köks ötürdü, qalxıb iki addım ataraq ayağındakı çəkələklə suya girdi, sallağı oturub ovuclarına doldurduğu suyu şappıldada-şappıldada üz-gözünü, boyun-boğazını yudu, ayağa qalxaraq maykasını sivirib çıxardı, suyun kənarına doğru atıb sinəsini, qoyun-qoltuğunu yaxaladı. Dönüb çaydan aralanarkən öz-özünə:

– Bir vaxt belə suynan hamamda çimirdik, günümüzə-dirriyimizə bir bax, deyib ağzına doldurduğu suyu tüpürdü, gəlib söyüd ağacının dibində oturaraq kürəyini ağaca söykədi, cibindən çıxardığı siqaret qutusunun içindən sonuncunu götürərək damağına qoyub yandırdı, tüstünü burnundan buraxarkən düşüncəli halda:

– Siqaret də bitdi, – deyə öz-özünə deyindi…

Özləri ilə gətirdikləri ərzaq çoxdan bitmiş, arada satdığı, ya da son vaxtlar qızdırdıqca kəsib ətini qəssaba verdiyi mal-heyvan da tükənmişdi. Doğrudur, QAZ-51 işinə yarayır, qolundan tuturdu, amma burada, kənd camaatı da yük maşını lazım olduğunda adətən kolxozun avtomobillərindən istifadə edir, onun kimi kənardan gəlmələrin maşınlarından isə istifadə edərkən, adətən ya işlərini nisyə gördürür, ya da pulunun əvəzinə toyuq-cücə, süd-qatıq verirdilər. Bu da Haxverdinin işinə yaramırdı, axı avtomobil süd-qatıqla deyil, benzinlə işləyirdi…

Digər həmkəndlilərinə, ya da qaçqınların mütləq əksəriyyətinə nisbətən onlar daha yaxşı vəziyyətdə idilər. Kəndləri işğal olunarsa, hara gedəcəklərini biləndən sonra cəbhədə vəziyyət ağırlaşan kimi, Həcərə yır-yığış eləməsini tapşırmış, qonum-qonşu artıq ev-eşiyini tərk etməyə başladıqda, o da evlərindən imkan çatan qədər əşyanı və qonum-qonşunun arvad-uşağını sürücüsü olduğu QAZ-51-ə dolduraraq qonşu kəndə aparmış, heyvanlarını da o istiqamətdə qovaraq özü döyüşə qayıtmışdı. Kəndləri uğrunda gedən ağır döyüşlərdə atası və yeganə qardaşı şəhid olmuşdu. Kəndləri işğal olunduqdan sonra anası döyüşdüyü könüllü özünümüdafiə taboruna qayıtmasına icazə verməmiş, “biz artıq iki qurban verdik, sən də ölsən, bu boyda küflətə kim baxacaq?”, – deyib onu geri qaytarmışdı.

Özləri ilə mal-qaralarının heç yarısını belə gətirə bilməmişdilər. Cəmisi yanı balalı bir inək, beş qoyun və bir at, beş-altı da toyuq-cücə… Bir yerdən gəlirləri olmadığından, pul-paraları da suyunu çəkəli çox olmuşdu.

Siqaretini çəkib bitirən kimi, yenidən üzüstə uzandı. Kimin üstünə getsəydi? Evdə yağ yox, un yox, şəkər yox… Nisyə nə qədər olardı? Bir də nisyəni bağışlamırdılar ki, borc aldıqlarını da ödəmək lazım idi…

– Amma uşaqlar yoxu anlamır, gündə üç öynə yemək istəyirlər, yazıq anam da yoxluqdan dərman-filan da istəmir, elə bütün günü yatağında uzanıb ölümünü gözləyir, – deyə öz-özünə düşündü.

– Sabah çıxıb gedəcəm, gedim görüm Bakıda bir iş tapa bilirəmmi? O, artıq öz-özünə danışırdı… Dönüb oturdu, ayaqlarını qucaqlayıb qarnına çəkərək çənəsini dizlərinin önünə keçirtdi, uşaqlar öz başlarının çarəsinə baxarlar, arvada da deyərəm qəssab pulu göndərəndə nisyədən bir azını bağlayar, sonra necə olsa, mən qazanıb göndərəcəm… Beynində düşüncələrin biri digərini əvəz edir, ona rahatlıq vermirdi, – anam yazıq da can üstədi, birdən mən getdim, o da öldü, onda necə olacaq? Mənə necə xəbər eliyərlər, ölü götürmək, yas yola vermək arvad işi deyil ki… Başını qaldırıb səmanın söyüd yarpaqlarının arasından görünən sonsuzluğuna baxdı, dərindən bir ah çəkib:- Nə günah işləmişdik ilahi? Bizi niyə qoymadılar elimizdə-obamızda oturaq? Axı, bizim kimə nə ziyanımız varıydı? Bu lənət olası ermənini kim qızışdırıb saldı üstümüzə?

O, sanki Allahla danışır, suallarını ona ünvanlayırdı:

– Dığa köpəyuşağı dünənə qədər başımızı görəndə, kirvə-kirvə deyib yaltaqlanırdı, birdən-birə nə oldu, çərxin niyə döndü, tufağın dağılsın ay fələk!!! Alnını dizlərinə söykəmişdi və hıçqıra-hıçqıra qarğamağa davam edirdi:

– Bizi kim onların qarşısında əliyalın, silahsız-sursatsız qoydu? Axı, biz kimə neyləmişdik, kimə? Qohum-qardaşımız öldü, qız-gəlinlərimiz əsir düşdü, ev-eşiyimiz viran qaldı, mal-qaramız tələf oldu, mal-dövlətimiz talan edildi!!! Evin yıxılsın fələk, evin yıxılsın!!!

Xoruzların ikinci banında artıq özünə gəlib sakitləşmişdi. Ətrafına boylanıb maykasını tapdı, götürüb əyninə geyindi və addımlarını ardınca sürüyərək yavaş-yavaş yaşadıqları evlərinə doğru yönəldi…

Həyət qapısından içəri girəndə xanımının pillələri enməkdə olduğunu görüb:

– Sən niyə yatmamısan, ay Həcər? – deyə bezgin bir səslə soruşdu.

– Anan sızıldayır axşamnan, indi də o yatdı, mənim yuxum qaçdı. Keçmişdim sənin otağına, gördüm yoxsan, həyətə çıxmışdım sənə baxım.

Haxverdi gəlib nərdivanın yuxarı tərəfində, xanımının yanında əyləşdi, başını əllərinin arasına alaraq:

– Gedirəm Bakıya.

Bir neçə dəqiqə heç biri dinib-danışmadı, handan-hana sükutu pozan Həcər:

– Allah evini tiksin, görmürsən arvad can üstədi, mənim üstümə atıb hara gedirsən?

Yenə sakitlik çökdü, nəhayət, Haxverdi əllərini gicgahlarından çəkərək dizlərinin üstünə uzatdı, gözlərini yerdən ayırmadan: – Uşaqların üzünə baxa bilmirəm, – deyərək köks ötürdü…

– Day deginən, başını götürüb qaçırsan da, ay tufağı dağılmışın oğlu! Həcər bunu deyib ayağa qalxdı, pillələri enib hinin yanına gəldi, metal tordan düzəldilmiş qapsağı açıb içəridəki toyuq-cücəni həyətə buraxdı, süpürgəni götürüb deyinə-deyinə həyət-bacanı süpürməyə başladı:

– Xəbərin varmı, evdə hər şey qurtarıb, təknədə çörək qalmayıb, sən başını götür qaç, mən də qalım sənin tifillərinin əlində. Nə vecinədi ki, e uşaq yemək istəyir…

Haxverdi xanımı deyinib ürəyini boşaldanadək gözlədi, nəhayət, danışmaq növbəsi ona çatanda astadan, aramla:

– Həcər, mən heç yerə qaçmıram, Bakıya pul qazanmağa gedirəm. Bilmirəm, heç orda da iş tapa biləciyəm, ya yox.

– Bakıya gedirsən? Əcəb eliyirsən, get, amma bizi də apar! İndi uşaqlar duracaq yuxudan, onlara nə verəcəm yesinlər? Yavan çörəkdən başqa bir şey qalmayıb evdə, o da bugünlükdü. Un da yoxdu ki, sabaha xamır yoğurum… Amma sən gedirsən pul qazanıb göndərəsən… Nə vaxta iş tapasan, nə vaxta pul göndərəsən…, balalarına daş qaynadıb suyun içirməyəcəm ki…

Haxverdi xanımını dinləyə-dinləyə qeyri-ixtiyari əlini salıb ciblərində siqaret axtardı, tapmayınca, bayaq bitdiyini xatırlayıb ağızdolusu tüpürdü, bağıraraq Həcərin sözünü kəsib:

– Ölün, qırılın hamınız! Bəsdi dana, axşamacan dıdıdıdıdı… Nə qədər olar day! Elə danışırsan, elə bil yağı, pendiri, əti mən yeyirəm sizə vermirəm! Allahına şükür elə, yenə biz özümüzlə bir-iki şey gətirə bildik! Quru canını götürüb qaçanlar, ailəsinin-uşağının yarısını erməniyə əsir verib gələnlər neyləsin bəs?

Haxverdi ayağa qalxıb həyətə düşdü, əl-qolunu ölçə-ölçə var-gəl edir, öz-özünə danışırdı:

– Bir biz deyilik evimizdən-eşiyimizdən olan. O boyda rayonlardan yüz minlərlə insan qaçqın düşüb… Yüzündən biri ya evindən əyin-başını götürüb, ya götürməyib. İnsanlar Bərdənin, Beyləqanın düzlərində, çadır şəhərciklərində acından-susuzluqdan qırılır. Onlara baxanda, yenə biz indiyə qədər öz çörəyimizi yemişik, başqasına möhtac olmamışıq. İndi yeməyə heç nə yoxdu? Qoy olmasın! Bir kisə un tapıb qoyaram evə, horradan-zaddan qayırarsan uşaqlar içər. Mən də gedim görüm başıma haranın daşını salıram.

– İndi zavod-fabrik də yoxdu, guya getdin, harada işləyəcəksən?

– Burada boş-bekar oturmaqdansa heç olmasa vağzalda yük boşaldaram, nə bilim bir yerdə fəhlədən-zaddan işləyərəm. Direktornan danışmışam, məktəb açılsın səni xadimə götürəcək, maaş bir şey olmasa da, yenə də baxma, evə köməkdi.

Həcər:

– Bizi burada niyə saxlayırsan ki? QAZ-51-ini sat, yığışaq köçək Bakıdakı yataqxanalardan birinə. Burda məktəbdə xadimə işləyib qəpik-quruş almaqdansa, mən də orada bir yerdə işləyərəm, birlikdə uşaqları dolandırarıq.

– Haxverdi əsəbindən bağıraraq:

– Hə da, Bakıda yel əsib, qoz tökülüb, adam axtarırlar yığmağa!! Ay rəhmətliyin qızı, hələ bir aman ver, mən gedim görüm oralarda vəziyyət nətərdi, yataqxanalarda yer varmı, iş varmı, səni məktəbə ipinən bağlamayacaqlar ha, lazım olsa, bir ərizədir, verib işdən çıxarsan gedərik.

– Həcər süpürgəsini çəpərə söykəyib belini dikəltdi, köks ötürərək:

– Di yaxşı, mən neyniyim, yenə də özün bil, – deyib eyvana çıxdı, məhəccərin qapsağını açarkən bir anlıq ayaq saxlayıb çiyninin üstündən arxaya boylanaraq:

– Anana bir şey olsa, necə xəbər eliyəciyəm?

Haxverdi:

– Bilmirəm, – deyərək kürəyini evin divarına söykəyib qollarını sinəsində çarpazladı, dərindən bir ah çəkərək gözlərini yumdu.

– Çirkli saçları bir-birinə qarışaraq alnına dağılmış, dişləri bir-birinə sıxılıb qıcanmış, əng sümükləri çölə çıxmışdı. Dodaqları gərginlikdən səyriyir, yumulu gözlərinin önündən kino lenti axıb gedirdi:

Ata-babalarından eşitdiklərinə görə, Rusiya Azərbaycanı işğal etdikdən sonra, İran və Türkiyədən erməniləri bizim torpaqlarımıza köçürməyə başlamış, onları yığcam və rahat yaşasınlar deyə, ən münbit torpaqlar olan bölgələrdə yerləşdirmişdilər. Hayların bölgədə sayları artdıqca, bizimkiləri yarızor, yarıxoş Şərqə doğru köçə məcbur edərək, Qərbi Azərbaycanda hayların say üstünlüyünü yaratmağa çalışan ruslar elə bu səbəbdən də 1905 və 1918-ci illərdəki yerli əhalinin soyqırımına nəinki göz yummamış, hətta indi olduğu kimi, onlara silah-sursat yardımı da etmişdilər. O vaxtlar Tiflisdəki rus canişinindən və xaricdəki ermənipərəst hökumətlərdən hər cür yardım alan Andranik, Nejda kimi qaniçənlərin sadəcə, Qərbi Azərbaycanda deyil, hətta Bakıdan Anadolunun içərilərinədək türklərin yaşadıqları hər yerdə törətdikləri vəhşiliklər, amansız qətllər dildən-dilə, nəsildən-nəslə keçərək indiyə kimi gəlib çatmışdı. Azərbaycanın bütün yaşayış məntəqələri kimi, onların kəndində də qəddarlığı ilə seçilənlərin, ya da tərbiyəsiz uşaqların “erməni” deyə çağırılmasının səbəbi də bu idi.

Arxalı köpək qurd basar deyiblər, tək olanda qorxaq və yaltaq olan ermənilər, ruslar arxasında dayananda türklərə qarşı törətdikləri vəhşiliklər tükürpədəndir. Onların bu vəhşilikləri el arasında deyimlərin yaranmasına səbəb olub. Bir yeri qanadığında qorxub ağlayan uşaqlara, “erməni qan gördü” deyirlər.

1948-50-ci illərdə Ermənistan torpaqlarının haylara yetmədiyini iddia edərək, daha yüzminlərcə soydaşımızı Qərbi Azərbaycandan Mil-Muğanın ilan mələyən düzlərinə sürmüş, nəticədə yüksəklikdəki vadilərdən dəniz səviyyəsinə köçürülən insanlar iqlim fərqliliyi və digər çətinliklərə dözə bilməyərək kütləvi şəkildə tələf olmuşdular. Elə o vaxt köçürülən insanlar da indiki qaçqınlar kimi, sadəcə əyin paltarlarını götürüb tərk etdikləri doğma evlərindən sonra aclıq məhrumiyyəti və səfalətə məhkum edilmiş, min bir əziyyətlə yenidən ev-eşik tikməyə, yurd salmağa məcbur olmuşdular. Və bu hələ hafizələrdə təzəliyini qoruyan faciə idi…

Bir də indi yurd-yuvalarından didərgin düşmüşdülər, illər boyu tikib yaratdıqları ev-eşikləri, bağ-bağçaları olduğu kimi, rus dəstəkli haylar tərəfindən işğal olunmuş, yenə kimsəsiz, çarəsiz qalmışdılar…

– İlahi, – deyə ürəyindən keçirtdi, bir millətin başına nə qədər bəla gələr, bir millət daha nə qədər zülmə məruz qalar?

Əli ilə sinəsinin sol tərəfini ovuşdurdu, sanki ürəyi kiçilib balacalaşmış, yerində nəhəng bir boşluq yaranmışdı…

Həcər əlində vedrə evdən çıxıb pəyəyə, inəyi sağmağa gedəndə, o hələ də olduğu yerdəcə, heykəl kimi qalmışdı…

Səhər yeməyini yedikdən sonra həyətdə qalan yeganə qoyunu qabağına qatıb qəssabın yanına getdi, bezgin bir halda, bazarlıq belə etmədən heyvanı ona verərək beş-on manat pul alıb, komisyonkalardan birinə getdi, bir kisə un, bir az da yağ, qənd, çay və sair zəruri ərzaq alaraq evə gətirdi və onu biganə gözlərlə izləyən Həcərə:

– Bunlarla bir müddət ötüşərsiniz, hələ qəssab da pul göndərəcək, sonrası Allah Kərimdir, – deyib içəri, anasının yanına keçdi.

Gəlib yer yatağında uzanmış anasının yastığının yanında, kilimin üstündə oturdu, onun quruyub sümükləri çıxmış əlini ovuclarının arasına alıb:

– Sabah Bakıya gedirəm, – dedi.

Anasının Haxverdiyə sevgiylə baxan gözləri qıyıldı, onun gözlərinə qayğı və narahatlıq dolu baxışlarla baxaraq:

– Xeyirdimi oğul? – deyə soruşdu.

– İşləməyə gedirəm.

– Çağırıblar, ya Allah umuduna gedirsən?

– Yox ay ana, kim çağıracaq? Gedim görüm iş tapa bilirəmmi? Yaxşı olsa, gəlib sizi də aparacam.

– Anası gözlərini Haxverdinin gözlərindən çəkib tavana zillədi, bir ah çəkərək:

– Ürəyim qurban, eşitməmisənmi, uzağın halvasını hozaynan döyərlər?

– Haxverdi onun əlini qaldıraraq ehmalca dodaqlarına yaxınlaşdırıb öpdü, az qala, inildəyərək:

– Bəs neyləyim ay ana? Sən de, mən də edim, – dedi.

– Bala, başına dönüm, böyük şəhərin böyük qayğısı olar. Bizim nə işimiz var oralarda? Darıxma, qoy torpaqlarımızı alsınlar, çıxaq gedək evimizə-eşiyimizə.

Haxverdi susub başını aşağı saldı, anası isə astadan danışır, nəfəsi yetmədiyindən arada dayanıb dincəlirdi:

– Bu il umud olduq ki, geri qayıdarıq, əkin-biçin eləmədik. Gələn il həyətdə kərdi-külə eliyərik, Həcər məktəbdə işləyər, mənim qocalığımı da üstünə qoyub dolanarıq. Nə vaxt da torpaqlarımızı alsalar, çıxıb gedərik evimizə-eşiyimizə. Şəhərə köçmək fikrini də birdəfəlik başından at. Bala, biz kəndçi adamıq, nə işimiz var qarğa yuvasında.

Haxverdi anasının binada yerləşən mənzillərə qarğa yuvası dediyini xatırladı, qeyri-ixtiyari dodağı qaçdı:

– Ay ana, biz də qarğa yuvasında qalmarıq, həyət evində qalarıq, şəhərdə evlərin hamısı binada deyil ha, – deyərək əyilib anasının üzündən öpdü.

Çox çək-çevirdən sonra anasını heç olmasa qış düşənə qədər gedib Bakıda işləməyinə razı saldı, yola hazırlaşmaq üçün evdən çıxıb Həcəri səslədi:

– Bir vedrə su qızdır, başımı yuyum, pal-paltarımı da hazırla, sabah erkəndən yola çıxıram.

Ertəsi gün erkəndən rayon mərkəzinə gəlib qatarla Bakıya yola düşdü.

Yol boyu düşünür, özünə yer tapa bilmirdi…

Bakıya ilk dəfə idi ki, gedirdi. Daha öncələri Gəncədən bu yana yolu düşməmiş, bu tərəflərə gəlməmişdi.

Hara gedəcək, kimin qapısını döyəcəkdi? Heç nə bilmir, bir tərəfdən də pulsuz-parasız yola çıxmağın sıxıntısı ilə oturduğu yerdəcə kiçilib-balacalaşmışdı sanki.

Qatar stansiyaların birində dayananda vaqona üç-dörd nəfər adam mindi. Onlardan yaşlı olanı əlindəki əsaya söykənə-söykənə gəlib Haxverdinin yanındakı boş yerdə əyləşdi, cavan olanlarsa vaqonun arxa tərəfinə doğru irəliləyərək yanlarından keçib getdilər.

Yaşlı adam onun yanında əyləşib yerini rahatladıqdan sonra əsasının ucunu vaqonun döşəməsinə sürtə-sürtə:

– Oğlum, sən də Bakıya gedirsən? – deyə soruşdu.

– Bəli, dayı.

– Nə yaxşı?

Haxverdi çiyinlərini çəkərək sifətini turşutdu, üzünə sanki niyə getdiyini demək istəmirmiş kimi bir ifadə verərək?

– Nə bilim ay dayı…, – dedi və başını aşağı salaraq asta səslə:

– Bir dəfə dığa köpəyuşağı evimizdən-eşiyimizdən didərgin saldı, ili tamam olmamış da aclıq, səfalət…

Yaşlı adam qaşlarını çatdı, başını bulayıb əsasının ucu ilə döşəməni sürtməyə davam edərək:

– Hə bala, həmişə belə olub, – dedi, öncə dost bilib qoynuna aldığın, süfrənin artığıyla qapında bəsləyib-böyütdüyün səni evindən-eşiyindən edər, gələrsən, yeni yurd-yuva sahibi olmaq istəyərkən, bu dəfə səfalətin pəncəsinə düşüb bir də qaçarsan min bir zəhmətlə qurduğun ev-eşiyindən…

Gözlərini vaqonun döşəməsindən ayırıb başını qaldırdı, səliqə ilə geyinmiş, tərtəmiz təraşlı, ağarmış gur bığlarına siqaretin qoşa sarı xətt saldığı yol-yoldaşına baxıb:

– Dayı siz də qaçqınsız? – deyə soruşdu.

– Yox oğlum, qaçqın deyiləm, məcburi köçkünəm.

Haxverdi qaçqınla məcburi köçkünün fərqini anlamadığından, çiyinlərini çəkərək yol-yoldaşına baxıb nəsə demək istədi, lakin yarıaçıq ağzını yumub sözünü uddu, qaşlarını çatıb yenidən başını aşağı salaraq gözlərini döşəməyə dikdi.

Onun üz ifadəsindən nə demək istədiyini anlayan ixtiyar boğazını arıtlayıb sözə başladı:

– Bilirsən oğul, indi ermənilər topunan, tüfənginən gəlirlər. Doğrudur, özlərinə qalsa, hardandır onlarda o cəsarət… Amma nə isə, axırı ki, gəlirlər, – deyib bir ah çəkərək davam etdi; – və bizim əliyalın camaatımız da ən azından ailəsinin, uşağının canını, namusunu bu barbarlardan qoruya bilmək üçün yurd-yuvalarını qoyub gedirlər. Yəni onlar el-obalarından “didərgin” və ya bayaq da sənin dediyin kimi qaçqın düşürlər. Amma məcburi köçkün elə deyil axı. Adından da göründüyü kimi, məcburən köçürülənlərdir onlar. Vacib deyil düşmən istilasından, ya da quldur dəstələrinin əlindən daha təhlükəsiz yaşaya biləcəkləri bir yerə köçsünlər. Məsələn, elə siyasi basqılarla, ya da politbüro qərarı ilə də yurd-yuvalarından məcburən köçürülənlər məcburi köçkünlərdir.

Haxverdi yol-yoldaşına baxmadan:

– Dayı, siz qırx səkkizdə gələnlərdənsinizmi? – deyə soruşdu.

Yaşlı adam:

– Bəli oğlum, – deyib bir ah çəkdi.

Bir anlıq sükutdan sonra yaşlı adam əsasının tutacağını oxşaya-oxşaya gözlərini pəncərədən çölə, dəmiryol xətti boyunca geriyə qaçan sıra-sıra beton dirəklərə zilləyərək davam etdi, – o vaxtlar mən cavan idim, müharibədən qayıdıb kəndimizdə əvvəl olduğu kimi müəllim işləyirdim. Yenicə evlənmişdim və bir də bir oğlum olmuşdu… Yaşlı adamın gözləri doldu, səsi titrəyərək zəiflədi. Amma bir gün partiyadan göstəriş gəldi, hamımızı yük vaqonlarına doldurub Mil-Muğanın ilan mələyən düzlərinə sürdülər…

– Mən bu barədə ağsaqqallardan eşitmişəm, amma mənimki elə-belə, qulaqdan dolma bilgidir, guya o vaxt pambıqçılığı inkişaf etdirmək istəyirmişlər, Kür-Araz ovalığında da əhali seyrək olduğundan, Ermənistanın dağlıq yerlərində yaşayan adamları köçürüblər ki, pambıq tarlalarında çalışsınlar…

– Sən də bu cəfəngiyata inandınmı? – deyə soruşan yaşlı adam köks ötürdü.

– Xeyr dayı, nə bilim, hərə bir söz danışırdı, biri deyir pambıqçılığa görə, biri deyir erməniləri etnik azlıq olmaqdan qurtarmağa görə…

Yaşlı adam onun sözlərini bitirməsini gözləmədən davam edirdi:

– Hələ Böyük Vətən müharibəsindən qabaq evindən-eşiyindən didərgin salınanlar olmasaydı, Ermənistanda biz azərbaycanlılar çoxluqda olacaqdıq. Nə isə, köçürmənin üzərindən illər keçdikdən sonra mən bu barədə araşdırma apardım, çünki xalqımızın illər uzunu məruz qoyulduğu haqsızlıqlar barədə bir kitab yazmaq istəyirdim, – dedi və ah çəkərək davam etdi:

– Bax oğlum, adicə bir fakt deyəcəyəm, 1828-ci ildə İrəvanın əhalisinin cəmi 0.3 faizi ermənilərdi…, amma indi o boyda şəhərdə üç nəfər azərbaycanlı belə qalmayıb…

Haxverdi yaşlı adamın hüzünlə kölgələnən gözlərinə, səyriyən dodaqlarına baxaraq:

– Yaza bildinizmi? – deyə soruşdu.

– Yazdım, amma çapa vermək istədikdə, DTK ilişdi mənə.

– Sizi tutdular?

– Yox, oğul, tutmadılar, amma bir az çək-çevir elədilər, işdən də qovdular. Nə isə, bunlar arxada qaldı, ancaq mən o vaxt bu köçürmə ilə bağlı çox maraqlı faktlara rast gəldim.

Oturduğu yerdəcə üzünü müsahibinə tərəf döndərən Haxverdi maraqla:

– Nə faktı?

– Qulaq as, deyəcəm, onsuz da bu tısbağanın Bakıya çatmasına hələ çox var, – deyərək əsasının ucu ilə vaqonun döşəməsinə vurdu.

Haxverdi marağını gizlətmədən:

– Buyurun dayı, sizi dinləyirəm, – dedi.

Yaşlı adam bir an düşündü, sonra böyrünə, oturacağın üstünə qoyduğu əl çantasını dizinin üstünə qoydu, açıb içindən çıxardığı kağızları vərəqləyərək bir neçəsini Haxverdiyə uzatdı:

– Yaxşısı budur, al özün oxu, – deyib ayağa qalxdı, – mən bir siqaret çəkib gəlirəm, – deyib əsasının köməyi ilə iki vaqonun birləşdiyi yerə doğru addımladı.

Qapının ardında gözdən itənədək yaşlı adamı baxışları ilə müşayiət edən Haxverdi, ixtiyarın vaqonun keçid qapısını arxasınca çəkib örtdükdən sonra əlindəki kağızları oxumağa başladı:

“Vətənimiz Çar Rusiyası tərəfindən işğal edildikdən sonra, azərbaycanlılara qarşı məqsədyönlü şəkildə həyata keçirilmiş etnik təmizləmə və soyqırımı siyasəti nəticəsində xalqımız ağır məhrumiyyətlərə, milli faciə və məşəqqətlərə məruz qalmışdır. Mərhələ-mərhələ gerçəkləşdirilən bu qeyri-insani siyasət nəticəsində azərbaycanlılar indi Ermənistan adlandırılan ərazidən – min illər boyu yaşadıqları öz doğma tarixi-etnik torpaqlarından didərgin salınaraq kütləvi qətl və qırğınlara məruz qalmışdır.

Sadəcə, Azərbaycanın ilhaqından Böyük Oktyabr sosialist inqilabına qədər keçən dövrdə İran və Türkiyədən Qərbi Azərbaycan torpaqlarına bir milyondan artıq erməni köçürülərək sıxışdırılıb çıxarılan azərbaycanlıların yaşayış məskənlərində yerləşdirilmişdir.

Bu ərazilərə köçürülən ermənilər tərəfindən xalqımıza məxsus minlərlə tarixi-mədəni abidə və yaşayış məskəni dağıdılıb viran edilmiş, tarixi izlərimizi silmək üçün toponim və hidronimlərin adları dəyişdirilərək erməniləşdirilmişdir.

Təəssüflər olsun ki, Çar Rusiyasının himayəsi və bilavasitə iştirakı ilə həyata keçirilən bu siyasət sosialist inqilabı və Azərbaycan SSR-in Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqına qatılmasından sonra da davam etməkdədir. Azərbaycan torpaqları hesabına yaradılmış Ermənistan SSR-in rəhbərliyi, xüsusən iyirmi-otuzuncu illərdə, Zaqafqaziya dövlətlərinin hər üçü Zaqafqaziya Sovet Federativ Sosialist dövlətinin tərkibində olduğu vaxt Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları ilə çıxış edərək ermənilərin demək olar ki, yaşamadıqları Zəngəzur və Göyçə mahallarının, habelə Ordubad və Zəngilan rayonlarının kəndlərinin hesabına yaradılan Mehri rayonunun Ermənistanın tərkibinə verilməsinə nail olmuşdular. Onlar hətta Naxçıvan MSSR-in də Ermənistana verilməsini tələb edirdilər. Naxçıvan MSSR-in o vaxtkı qeyri millətdən olan bolşevik rəhbərliyi muxtar respublikanın Ermənistana birləşdirilməsi barədə qərar çıxartsa da, yerli əhalinin qəti etirazları nəticəsində ermənilər bu planlarını həyata keçirə bilməmişdilər. Kommunist ideologiyasının əksinə gedərək, beynəlmiləlçilik ideyalarını kobud şəkildə pozan Ermənistan SSR rəhbərliyi azərbaycanlıların sosial-iqtisadi problemlərini həll etməyərək, onları aclıq və səfalətin pəncəsinə tərk edərək,öz ata-baba yurdlarından sıxışdırıb çıxarmağa çalışır, təkmillətli, sadəcə ermənilərin yaşadıqları dövlət yaratmaq üçün əllərindən gələni edirdilər. Bunun nəticəsində də Böyük Vətən müharibəsi başlayana qədər nəinki ərazilərini üç dəfə genişləndirə bildilər, hətta Qarabağda yaşayan ermənilər üçün heç bir siyasi-iqtisadi məcburiyyət olmadığı halda, muxtariyyət də aldılar. Buna qarşılıq Azərbaycan xalqı kommunist ideyalarına bağlı, beynəlmiləlçilik ideyalarına sədaqətli olduğunun bir nümunəsi olaraq Vedibasar, Zəngəzur və Göyçə mahalları, eyni zamanda Dilicanda ermənilərdən sayca dəfələrlə üstün olmalarına, etnik və iqtisadi cəhətdən Ermənistana deyil, Azərbaycana bağlı olmalarına baxmayaraq, beynəlmiləlçilik prinsipləri ilə yaşayaraq heç bir zaman nə muxtariyyət, nə də digər siyasi tələblərlə çıxış etməmişlər. Hətta Azərbaycan SSR hökuməti nə yuxarıda adları çəkilən əraziləri Ermənistana güzəştə getdiyində, nə də Qarabağda yaşayan ermənilərə muxtariyyət verilməsinə razı olduğu halda belə səslərini çıxarmamışlar. Ermənilərsə bunun tam əksinə olaraq, hətta sovet xalqlarının tək yumruq olaraq dünyanı faşizm bəlasından xilas etmək üçün mübarizə apardıqları Böyük Vətən müharibəsi illərində belə, bu yayılmaçı məqsədlərinə nail olmaq üçün durub dincəlmədən çalışır, beləliklə də Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının qardaşlıq və beynəlmiləlçilik ideyalarını baltalayırdılar.

Sonrakı illərdə SSRİ ərazisində Ermənistandan başlayaraq yayılan şovinist və yerli millətçilik siyasətinin güclənməsi xalqlar arasında tez-tez münaqişə və toqquşmalar, konfliktlər, ciddi təhlükəli problemlər yaranmasında açıq təzahür edirdi. Qafqazda da Azərbaycan, erməni, gürcü və başqa xalqlar arasında milli münaqişə ocaqları yaratmaq istəyən antibeynəlmiləl, antisovet qüvvələr var idi. Partiyamızın içinə sızmış bu qüvvələr kommunist-daşnaklardan başqası deyildi. Onların bu məkrli siyasəti, əsasən azərbaycanlıların Ermənistandan çıxarılaraq bu ölkənin təkmillətli dövlətə çevrilməsi və “Dağlıq Qarabağ” konfliktinin süni surətdə kəskinləşdirilməsi məqsədi güdürdü. Moskvadakı və xarici ölkələrdəki lobbisinə arxalanan erməni millətçiləri, kommunist-daşnaklar məhz bu siyasətin təzahürü olaraq azərbaycanlıların Ermənistan SSR-dəki tarixi-etnik ərazilərindən tamamilə sıxışdırılıb çıxarılması və Qarabağın qoparılıb Ermənistana verilməsi tələbi ilə çıxış edirdilər. Erməni millətçiləri bu qeyri-insani məqsədlərinə nail olmaq üçün qırxıncı illərdə Moskvadan bilavasitə A.Mikoyanın təşəbbüsü ilə Ermənistanda partiya elitasının fəal iştirakı ilə gizli “Qarabağ hərəkatı”, “Qarabağ komitəsi” yaratmışdılar.

Bu komitənin təkidi ilə 1945-ci ilin payızında, Böyük Vətən müharibəsi bitdikdən az sonra Ermənistan rəhbərliyi növbəti dəfə Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi qarşısında Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ bölgəsinin Ermənistana verilməsi məsələsini qaldırdı. Ermənistan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin Stalinə müraciətində heç bir elmi, tarixi əsası olmadan Dağlıq Qarabağ ərazisinin guya iqtisadi cəhətdən daha çox Azərbaycan SSR-lə deyil, Ermənistan SSR-lə bağlı olduğunu sübut etməyə cəhd olunurdu. Məsələyə dərhal reaksiya verən Mərkəzi hökumətin nümayəndəsi Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin katibi G.M.Malenkov 1945-ci il noyabrın 28-də Azərbaycan Kommunist Partiyasının birinci katibi M.C.Bağırova yazdığı məktubunda bu məsələ ilə bağlı məlumat verir və onun rəyini soruşur. M.C.Bağırov min doqquz yüz qırx beşinci ilin on dekabrında (“tam məxfidir” qrifi ilə) ona cavab məktubu göndərir. Məktubda Ermənistanın Dağlıq Qarabağla bağlı irəli sürdüyü bütün iddiaların heç bir elmi, tarixi əsası olmadığı və Dağlıq Qarabağın tarixən Azərbaycan ərazisi olduğu tutarlı faktlarla sübut edilirdi.

Cavab məktubunda sovet hakimiyyəti illərində ilk dəfə Azərbaycan rəhbərliyi tərəfindən tarixi Azərbaycan torpaqları problemini qaldırır və burada Dağlıq Qarabağın Ermənistana güzəştə gediləcəyi təqdirdə müxtəlif vaxtlarda Ermənistana, Gürcüstana və Sovet Rusiyasına verilmiş bir çox tarixi ərazilərin, o cümlədən Zəngəzur, Göyçə, Borçalı, Şəmşəddil mahallarının və Dərbəndin Azərbaycan SSR-ə qaytarılmasını vacib hesab edir. Azərbaycan rəhbərliyinin məsələnin bu səpkidə müzakirə olunmasına razılıq verməsi ermənilərin planlarının pozulması ilə yanaşı, Mərkəzi hökumətə problemin bütün ölkə üçün sonsuz fəlakətlər yaradacağını anlatdı. Belə bir təhlükənin real olduğunu görən Mərkəzi hökumət ermənilərin iddialarını rədd edərək məsələnin “arxivə verilməsini” tövsiyə etdi.

Hələ 1943-cü il noyabrın 28-dən dekabrın birinədək SSRİ, ABŞ və İngiltərənin iştirakı ilə keçirilən Tehran konfransında Sovet-İran münasibətləri müzakirə edilərkən, gələcəkdə “Böyük Ermənistan” dövləti yaratmaq xülyasında olan ermənilər əlverişli şəraitdən istifadə edərək, SSRİ xarici işlər naziri V.Molotova müraciət edib, İranda yaşayan ermənilərin SSRİ-yə köçürülməsinə icazə istəmişdilər.

Bəhs etdiyimiz dövrdə, İkinci Dünya müharibəsi bütün qızğınlığı ilə davam etdiyindən Almaniyanın passiv müttəfiqlərindən olan Türkiyə ilə sərhəddə yerləşən ermənilər də məhz axısxaların Gürcüstandan sürüldüyü kimi, azərbaycanlıların da Vedibasardan və digər sərhədyanı ərazilərdən Şərqə köçürülməsini, onların boşaltdığı torpaqlarda isə xaricdən gətiriləcək ermənilərin yerləşdirilməsini istəyirdilər. Onlar bu istəklərini Türkiyə ilə müharibə olarsa, azərbaycanlıların Sovet İttifaqına xəyanət edərək kütləvi şəkildə türklərin tərəfinə keçəcəyi, bununsa cəbhədə sovet ordusu üçün fəlakətlər yaradacağı ilə əsaslandırmağa çalışırdılar.

V.Molotov isə məsələ ilə bağlı Stalinlə danışdıqdan sonra xaricdə yaşayan ermənilərin Ermənistan SSR ərazisinə köçürülməsinə münasibətini bildirəcəyini demiş, Stalinlə məsləhətləşdikdən sonra reportasiyaya razılıq vermişdi.

Kommunist-daşnakların Moskvada həyata keçirdikləri fəaliyyətin nəticəsi olaraq, 1946-cı il oktyabrın 19-da SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyəti xarici ölkələrdə yaşayan ermənilərin Ermənistan SSR ərazisinə köçürülməsi ilə bağlı Fərman verdi. Ermənilərin Ermənistan SSR-ə deportasiyası “Daşnaksütyun” partiyasının 1947-ci ilin iyununda keçirilmiş XIV konqresinin qəbul etdiyi qərarlarla bilavasitə bağlı idi. Bu qərarlarda isə deportasiyanın “azərbaycanlıların yaşadıqları torpaqların boşaldılması və Ermənistan sərhədlərinin genişləndirilməsi” şəraitində baş verdiyi iddia edilirdi. Ermənilərin reportasiyası və azərbaycanlıların deportasiyasına mərkəzi qədim Azərbaycan torpağı olan Üçkilsədə yerləşən Qriqoryan kilsəsi də xeyir-duasını vermişdi.

Beləliklə, həm erməni kommunist görünümlü daşnakların, həm də din xadimlərinin əlbirliyi ilə azərbaycanlıların Ermənistan SSR ərazisindəki tarixi etnik torpaqlarından qovulmasının növbəti mərhələsi başlandı. 1947-ci il dekabrın 23-də SSRİ Nazirlər Soveti “Ermənistan SSR-dən kolxozçuların və başqa azərbaycanlı əhalisinin Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülməsi haqqında” 4083 saylı qərar verdi. SSRİ Nazirlər Sovetinin min doqquz yüz qırx səkkizinci il on mart tarixli “Ermənistan SSR-dən kolxozçuların və digər azərbaycanlı əhalinin Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülməsi ilə əlaqədar tədbirlər haqqında” daha bir qərarı ilə bu işi həyata keçirmək üçün konkret tədbirlər planı müəyyən olundu. Bu qərara görə, yüz min azərbaycanlı 1948-50-ci illərdə; min doqquz yüz qırx səkkizinci ildə on min, min doqquz yüz qırx doqquzuncu ildə qırx min, min doqquz yüz əllinci ildə isə əlli min nəfər “könüllülük prinsipinə əsasən” Azərbaycana köçürülməli idi. Qərarın axırıncı, II maddəsində ayrıca göstərilirdi ki, Ermənistan SSR Nazirlər Sovetinə icazə verilsin ki, azərbaycanlı əhalinin köçürülməsi ilə əlaqədar onların boşaltdıqları tikililərdən, yaşayış evlərindən xaricdən gələn erməniləri yerləşdirmək üçün istifadə etsinlər. Bu isə o demək idi ki, deportasiyaya məruz qalacaq azərbaycanlılar ən azından yaşayış evlərini, yardımçı tikililərini söküb inşaat materiallarını götürərək köçürüldükləri boş ərazilərdə özlərinə yurd-yuva qurmaq üçün istifadə edə bilməyəcək, bağ-bağçalarını, şəxsi təsərrüfatlarına və üzv olduqları kolxozlara aid olan mal-qaralarını, hətta arı ailələri və toyuq-cücələrini belə olduğu kimi qoyub gedəcək, məskunlaşdırılacaqları boş torpaqlarda hər şeyi yenidən başlamalı olacaqdılar.

Deportasiya başlamadan öncə rəsmi statistikaya görə Ermənistan SSR-də dörd yüz min nəfərdən artıq azərbaycanlı yaşayırdı. Min doqquz yüz qırx səkkizinci ildə Ermənistan SSR-dən mütəşəkkil surətdə Azərbaycan SSR-ə min yeddi yüz doxsan doqquz təsərrüfat, yeddi min yeddi yüz qırx yeddi nəfər köçürüldü. Bundan əlavə dörd yüz iyirmi doqquz ailə (iki min səkkiz yüz otuz dörd nəfər) müxtəlif təzyiqlərə məruz qaldığına görə pərakəndə halda Azərbaycana gəlməyə məcbur olmuşdu. 1948-ci ilin ilin payızınadək deportasiyaya məruz qalanların sayı on min beş yüz səksən dörd nəfər idi.

Azərbaycan SSR və Ermənistan SSR rəhbərləri arasında əldə olunmuş razılaşmaya görə, min doqquz yüz qırx doqquzuncu ildə on beş min yeddi yüz on üç nəfər (beş min dörd yüz iyirmi nəfəri yazda, on min iki yüz doxsan üç nəfəri isə payızda) və üç min səkkiz yüz on səkkiz təsərrüfat köçürülməli idi. Lakin SSRİ Nazirlər Soveti ermənilərdən çox ermənipərəst olan üzvlərinin təzyiqi ilə Azərbaycan SSR və Ermənistan SSR hökumətləri arasında əldə edilmiş razılaşmanı təsdiq etmədi və SSRİ hökumətinin rəsmi nümayəndəsi S.Çeremuşin Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin sədri T.Quliyevdən Ermənistan SSR-dən Azərbaycana əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş qırx min nəfər azərbaycanlının köçürülməsini tələb etdi.

Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti çıxılmaz vəziyyətə düşdüyündən məsələnin həlli üçün SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin müavini G.M.Malenkova müraciət edib bildirdi ki, bu qədər adamın köçürülməsi və yerləşdirilməsi üçün Azərbaycanın imkanı yoxdur. Müraciətdə min doqquz yüz qırx doqquz-min doqquz yüz əllinci illər üçün əvvəllər müəyyən edilmiş köçürmə planlarına yenidən baxılması və “Ermənistan SSR-dən olan azərbaycanlı kolxozçuların və digər əhalinin on min nəfərinin min doqquz yüz qırx doqquzuncu ildə, on beş min nəfərinin isə min doqquz yüz əllinci ildə köçürülməsinə icazə verilməsi” xahiş edildi.

Deportasiya tədbirləri Ermənistanın iyirmi iki rayonunu, əsasən Basarkeçər, Zəngibasar, Noyemberyan, Mikoyan, Dilican, Aştarxan, Kirovakan rayonlarını əhatə edirdi. Bu rayonlar, əsasən azərbaycanlıların yığcam şəkildə, yaxud ermənilərlə qarışıq halda yaşadıqları dağlıq və dağətəyi rayonlar idi. Erməni millətçiləri, ilk növbədə azərbaycanlıları bu rayonlardan qovub çıxarmağa çalışırdılar. Çünki istəklərinə nail olsalar, sonrakı illərdə digər bölgələrdən, yəni azərbaycanlı əhalinin nisbətən seyrək yaşadığı yerlərdəndeportasiya və ya assimilyasiyanın daha rahat həyata keçiriləcəyinə əmin idilər.

Ermənistandan deportasiya olunmuş azərbaycanlılar sadəcə yurd-yuvalarından çıxarılmaqla qalmır, Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığı və digər rayonlarında yerləşdirilərkən, burada yaşayan ermənilər tərəfindən də təqib olunur və onlar barədə rəhbərliyə böhtan dolu məktub və teleqramlar göndərilirdi. Məsələn, Azərbaycan SSR Şamxor rayon partiya və icra orqanlarında rəhbər vəzifə tutan ermənilər yüz əlli nəfər azərbaycanlının öz təsərrüfatları ilə birlikdə rayondan sürgün edilməsi barədə qərarın qəbul edilməsinə nail olmuşdular. Ermənilərin Azərbaycanda bu özbaşınalığına respublikanın Xalq Daxili İşlər Nazirliyində, partiya və sovet orqanlarında rəhbər vəzifə tutan Markaryan, Qriqoryan, Yemelyanov, Borşov və başqaları himayədarlıq edirdi. Onlar ermənilərin yığcam yaşadıqları Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti və onun ətrafında yerləşən rayonlarda deportasiya olunanların yerləşdirilməsinə hər cür maneçilik törədir, M.C.Bağırova yalan və böhtanla dolu rəsmi arayışlar təqdim edirdilər. Köçkünlərin ermənilər tərəfindən sıxışdırılması barədə kollektiv imza ilə göndərilən ərizə və məktubları isə Respublika Təhlükəsizlik Nazirliyinin rəhbəri Yemelyanov qəsdən M.C.Bağırova təqdim etdiyi arayışda “millətçilik”, “siyasi təxribat” kimi xarakterizə edirdi.

1949-cu ildə Ermənistandan Azərbaycanın Saatlı, Göyçay, Mirbəşir (Tərtər), İmişli, Əli Bayramlı (Şirvan), Zərdab, Salyan, Kürdəmir, Xaldan, Sabirabad, Jdanov (Beyləqan), Yevlax, Ucar, Gədəbəy və Bərdə rayonlarına on beş min iki yüz yetmiş altı adam köçürülmüşdü.

Min doqquz yüz əllinci il martın on dördündə və avqustun iyirmi beşində Azərbaycan və Ermənistan respublikalarının nazirlər sovetləri həmin ilin yazında və payızında müvafiq olaraq Azərbaycana üç min dörd yüz on doqquz təsərrüfatın və on dörd min üç yüz altmış bir nəfər adamın köçürülməsi barədə qərar qəbul etmişdilər. Lakin köçürülmə, daha doğrusu, mütəşəkkil deportasiya planı erməni millətçilərin istədikləri sürətlə həyata keçirilmirdi. Bu qeyri-insani tədbirin planlaşdırılmış şəkildə həyata keçirilməsinə bir sıra obyektiv və subyektiv səbəblər mane olurdu. Deportasiya olunanların sosial və məişət problemləri lazımınca həll edilmirdi, çünki müharibədən yenicə çıxmış, yüz minlərlə vətəndaşı həlak olmuş və ya yaralanmış, iqtisadi cəhətdən kifayət qədər yoxsullaşmış respublikanın qısa müddətdə bu yerlərdə yetərincə mənzil tikmək imkanı yox idi. Bölgələrdə buna süni maneələr də yaradılırdı. Nəticədə min doqquz yüz əllinci ildə Azərbaycandan Ermənistana – öz keçmiş yaşayış yerlərinə qayıtma prosesi başlanmışdı. Köçkünlər içərisindən çıxılmaz vəziyyətə düşənlərin bəziləri əlacsız qalaraq Mərkəzi hökumətə şikayət və etiraz məktubları göndərirdilər. Lakin bu şikayət və etirazlar heç bir nəticə vermirdi. 1950-ci ildə Ermənistandan Azərbaycana iki min doqquz yüz yetmiş təsərrüfat və ya on iki min dörd yüz əlli adam köçürülmüşdü. Bu, əvvəlki illərlə müqayisədə ən yüksək göstərici idi. Lakin erməni millətçiləri və onların Mərkəzi hökumətdəki himayədarları SSRİ Nazirlər Sovetinin min doqquz yüz qırx yeddinci il iyirmi üç dekabr və min doqquz yüz qırx səkkizinci il on mart tarixli qərarlarının yerinə yetirilməsi vəziyyətindən qəti narazı idilər. Onların təkidi ilə min doqquz yüz əlli birinci il fevralın iyirmi səkkizində SSRİ Nazirlər Soveti “min doqquz yüz əlli birinci ildə köçürülmə planı haqqında” 605 saylı məxfi qərar qəbul etmişdi. Bu rəsmi sənəddə köçürmə prosesinin sürətləndirilməsi tələb olunurdu. Lakin görülən sərt inzibati tədbirlər də lazımi nəticə vermədi. Əksinə, hətta min doqquz yüz əlli birinci ildə erməni millətçilərinin istəyinin əksinə olaraq, köçürülənlərin geriyə qayıtması halları çoxaldı. Belə ki, Ermənistan SSR Nazirlər Soveti yanında Köçürmə İdarəsinin rəisi min doqquz yüz əlli birinci il mayın iyirmi yeddisində verdiyi məlumatda otuz altı azərbaycanlı ailəsinin geriyə qayıtdığını göstərirdi.

1952-1953-cü illərdə Ermənistandan daha üç min yeddi yüz əlli beş təsərrüfat və on beş min üç yüz yetmiş altı nəfər azərbaycanlı deportasiya edildi. Lakin geri qayıdanların sayı da artdı. Min doqquz yüz əlli dördüncü ildə Azərbaycan SSR kənd təsərrüfatı nazirinin müavini M.Poladovun rəhbərliyi ilə Ermənistana ezam edilmiş xüsusi komissiya araşdırmalar nəticəsində müəyyən etmişdi ki, köçürülənlərin geriyə qayıtmalarının başlıca səbəbi Azərbaycanın Kür-Araz ovalığında onlar üçün elementar yaşayış şəraitinin yaradılmamasıdır. Bu səbəbdən də Azərbaycandan Ermənistana min yüz on beş ailə geri qayıtmışdı. Geri qayıdanlar Ermənistanda qeydə alınmır və adi vətəndaş hüquqlarından məhrum edilirdilər. Onların sadəcə özləri deyil, övladları da təhsil və tibbi xidmət hüququndan məhrum buraxılaraq cəzalandırılırdılar. Bunun nəticəsində də geriyə qayıdan ailələrdə erkən doğum və uşaq ölümü halları əvvəlki illərə nisbətən iki dəfədən çox artmışdı.

Əslində 1952-ci ildə bitməli olan deportasiya prosesi rəsmi olaraq min doqquz yüz əlli altıncı ilə qədər, qeyri-rəsmi şəkildə isə altmışıncı illərin əvvəllərinədəkdavam etdirildi. Min doqquz yüz əlli dörd-min doqquz yüz əlli altıncı illərdə yeddi min üç yüz on altı təsərrüfat (otuz beş min səkkiz yüz yetmiş nəfər) Ermənistandan deportasiya olunmuşdu. Ümumiyyətlə, Ermənistan SSR-də etnik təmizləmənin bu mərhələsində yüz əlli min nəfərdən çox azərbaycanlı zorla köçürülmüş və ya köçməyə məcbur edilmişdir. Onların hər üç nəfərindən biri, yəni ən azı əlli min nəfər yeni şəraitə, isti, quru iqlimə, məişət təminatsızlığına uyğunlaşa bilməyərək, aclıq və xəstəlikdən həlak oldu.

1948-1956-cı illərdə Ermənistan SSR-dən, öz tarixi etnik torpaqlarından deportasiya edilən azərbaycanlıların bu faciəsi hüquqi cəhətdən min doqquz yüz qırx səkkizinci ildə BMT-nin İnsan Hüquqları Komissiyasının qəbul etdiyi qərarın II maddəsinə uyğun olaraq soyqırım və etnik təmizləmə kimi qiymətləndirilməlidir”.

Əlindəki kağızları oxuyub bitirən Haxverdi başını qaldıraraq əsasının köməyi ilə ona yaxınlaşmaqda olan yaşlı adama baxdı, dolan gözlərini gizlətməyə çalışaraq:

– Dayı, siz bu faktları haradan almısız elə?

Yaşlı adam yerinə keçib əyləşdi, köks ötürüb çənəsini əsa tutan əlinə söykəyərək:

– Arxivlərdən oğlum, arxivlərdən…

Haxverdi əlində tutduğu kağızları yaşlı adama uzadaraq:

– Nə yaxşı, sizə icazə verdilər ki, belə şeyləri araşdırasınız?

Yaşlı adam bir anlıq susdu, nəsə xatırlamağa çalışırmış kimi, bir an düşündü və nəhayət, əli ilə qurumuş dodaqlarını silib sözə başladı:

– Bilirsən bala, yetmişinci illərin sonlarından etibarən hökumətdaxili çəkişmələr və qırtlağına qədər korrupsiyaya bulaşmış məmurlar dövlətin dayaqlarını zəiflətməyə başlamışdılar. Artıq insanlarda da beş-on il əvvəl olduğu kimi dəhşətli xof yoxuydu.Mən də o vaxt gəldim Bakıya, qızımgilə. Bir müddət onlarda qaldım və getdim arxivlərdən köçürülmə ilə bağlı sənədləri topladım. Çünki bilirsənmi oğul, bu hadisə sadəcə insanların bir yerdən başqa yerə köçürülməsi deyildi, bir soyqırım idi, bir nəslin məhvi, bir millətin genefondunun yox edilməsi demək idi. Bu hadisə öz-özlüyündə dəhşətli bir faciə idi. Mən ona görə kağızları verdim ki, özün oxuyasan, qırx səkkiz-əlli altıncı illərdə nələr baş verdiyinə daha da əmin olasan. Oğlum, sənin oxuduğun kağızlar rəsmi məlumatlar əsasında yazılıb. Bir də qeyri-rəsmi məlumatlar var. Həmən məlumatlara görə altmışıncı illərin əvvəllərinədək davam edən deportasiya zamanı iki yüz əlli minə yaxın azərbaycanlı yurd-yuvasından köçürülüb.

Haxverdi dərd-qəmin vaxtından qabaq qocaltdığı yol-yoldaşını diqqətlə süzüb:

– Dayı, bəs niyə burada yüz əlli min nəfər yazmısınız? – deyib kağızları göstərdi.

Yaşlı adam qaşlarını çataraq:

– Diqqət etdinmi oğul, mən hər il köçürülənlərin siyahısı ilə göstərməyə çalışmışam. Bu siyahını da özümdən uydurmamışam, hamısı dövlətin arxivlərindən götürülüb, amma sənə vermədiyim digər səhifələrdə başqa maraqlı faktlar da var.

– Nə faktları, – deyə soruşan Haxverdi çənəsinə dəstək verdiyi əllərini çəkərək sinəsində qovuşdurdu.

– Məsələn, Ermənistan arxivlərindəki siyahıyaalma sənədlərində köçürmədən qabaq bir yaşayış məntəqəsində yetmiş dörd ailənin yaşadığı göstərilir, amma köçürmə vaxtı həmən kənddən əlli ailənin deportasiya olunduğu qeyd olunub.

– Haxverdi qaşlarını çataraq:

– Dayı, bəsyerdə qalan iyirmi dörd ailə hara getdi? – deyə soruşdu.

– Yaşlı adam:

– Onlara öz kəndlərində qalmağa, ya da Ermənistanın başqa yerinə köçməyə icazə verilmədiyinə görə demək ki, yetmiş dörd ailənin hamısı deportasiya olunub. Sadəcə ermənilər köçürülənlərin sayını az göstərmək üçün belə hiylələrə əl atıblar. Bilirsənmi oğul, o vaxt ermənilər fürsət düşmüşkən, mümkün qədər azərbaycanlını köçürməyə çalışırdılar, bizimbeynəlmiləlçi kommunist məmurlarsa statistikaya o qədər də fikir vermir, məsələnin əsil mahiyyətini qavramadıqlarından bəlkə də Kür-Araz ovalığında salınacaq yeni pambıq plantasiyaları üçün işçi qüvvəsi gəlir, deyə sevinirdilər.

Haxverdi başını təsdiq mənasında yelləyərək:

– Bəli dayı, elədir, həmişə bizim hökumət adamlarının içində millətçi, vətənpərvər adamlar az olub, onlar da nəyəsə boğulduqlarından, ya da heç nəyə güclərinin çatmayacağını gördüklərindən səslərini çıxarmayıblar, – deyə cavabladı.

Yaşlı adam çantasından su şüşəsini çıxararaq:

– İçirsənmi? – deyə Haxverdiyə təklif etdi.

– Xeyr, çox sağ ol, – deyən Haxverdi maraqla yolyoldaşının suyunu içməsini gözləməyə başladı.

Yaşlı adam bir-iki qurtum içib şüşəni çantaya qoydu, əl yaylığı ilə ağzını silib davam etdi:

– İmperiyanın mahiyyəti budur, oğlum. Hər zaman özünə sədaqətlə qulluq edəcək adamları seçir, bürokratiyada onları yüksək pillələrə daşıyır. Özün düşün, millətçi bir azərbaycanlı rusun nəyinə lazımıydı? Onlara elə adamlar lazımıydı ki, əmrlərinə sorğusuz-sualsız itaət etsin, qoyduqları tapşırıqları vaxtlı-vaxtında və əskiksiz yerinə yetirsin.

Haxverdi:

– Bəli, dayı, elədir, – deyə cavabladı.

Yaşlı adamsa davam edirdi:

– Siz indi topun-tüfəngin qabağından balalarınızın, qadınlarınızın namusunu, həyatını qorumaq üçün qaçırsınız… Və illər boyu tikib yaratdığınız hər şeyinizi, mal-dövlətinizi bir anda itirərək, sadəcə əyninizdəki paltarlarla qaçırsınız. Bax o vaxt biz də elə gəlmişdik. Yaxşı xatırlayıram, biz altı qardaş, dörd bacı idik. Mən evin sonbeşiyi idim. Biz altı qardaşın altısı da müharibəyə getdik. Dördümüz orada qaldıq. Biri Brestdə, biri Balakleydə, biri Kiyevin azad olunmasında, ən böyüyümüzsə Çexoslovakiyada həlak oldu. Mənimlə bərabər müharibədən gələn qardaşım ayağının birini itirmişdi. O evləndi, kənddəki boş evlərdən birinə köçdü, mənsə evlənib atamgillə qaldım… Və müharibə bitdikdən sadəcə iki il yarım sonra uğrunda dörd qardaşımızı itirdiyimiz sovet hökuməti bizi və yüzminlərcə digər azərbaycanlını yurd-yuvasından didərgin saldı. Eynilə axısxalar kimi, bizi də vaqonlara, ya da yük maşınlarınadolduraraq gətirib tökdülər ilan mələyən düzənliklərə. Və heç kim də evindən heç nə götürə bilməzdi. Çünki hər şey hökumətin malı idi, hər şey dövlətindi…, özü ilə nəsə götürmək istəyənləri də ən sərt şəkildə cəzalandırırdılar. Bu dövrlə o dövrün arasında sadəcə bir fərq var; indi insanları silahla öldürürlər, amma o vaxt aclığa, yoxluğa, səfalətə, iqlim dəyişikliyinə məruz qoyaraq, vətən həsrəti ilə öldürürdülər. Bir düşün oğlum, sadəcə əlli altıncı ilədək ən azı, əlli min nəfər tələf olmuşdu və bunların heç biri bir başqa insan tərəfindən bilavasitə öldürülməmiş, yavaş-yavaş ölməyə məhkum edilmişdilər. Bu nə idi? İndi genosid deyirlər, soyqırım deyirlər, nə bilim nə deyirlər…, bax əsl soyqırım, əsl genosid bu idi… Evindən bir dəfə çıxdın, qurtardı, bir dahageri dönə bilməzdin. Görünməz bir sərhəd çəkmişdilər və o sərhəddi keçənlər ən ağır şəkildə cəzalandırılır, mənəvi-psixoloji işgəncələrə məruz qoyulurdular. Bir kərə vətəndaş kimi qeydiyyata alınmadıqlarından tibbi xidmətdən tutmuş təhsil hüququna qədər bütün haqları əllərindən alınır, əkinçiliklə, heyvandarlıqla məşğul olmaq istəyənlər nə texnika, nə də yanacaqla təmin olunmur, hətta qonşu kəndlərdən damazlıq mal-qara satın almaq istədikdə belə, hər yolla bunun qarşısı alınır, pul verib aldıqlarını isə ətraf yaşayış məntəqələrindən gələn erməni milis işçiləri saxta, yalan ifadələr əsasında guya oğurlanmış mal kimi qeydə alaraq müsadirə edir, sahiblərini isə həbs edirdilər… Sanki ata-baba yurdunda heç yaşamamışsan kimi, o torpaqlara həsrət qoyulduq, nə bağ-bağçamızı, nə də ata-anamızın, qohum-əqrəbamızın məzarlarını bir daha ziyarət edə bilmədik…

Heç bilirsənmi nə qədər insan vətən həsrətində, el-obasını sayıqlaya-sayıqlaya öldü? Bax, oğlum, cavanlara nisbətən asandır, onlar zamanla getdikləri yerin havasına-suyuna alışır, iqliminə,hər şeyinə uyğunlaşır. Amma yaşı otuz beşi, qırxı keçdisə, artıq qurtardı. Nə getdiyin yerə alışa bilirsən, nə el-obana dönə bilirsən…

Haxverdi köks ötürərək:…

– Bəs əşyalarınızı götürməyə niyə icazə vermirdilər?

– Bilirsən da, bala, sovet vaxtı xüsusi mülkiyyət yox idi, hər şey dövlətin malı idi, həm də deyirdilər xaricdən gələn ermənilər lüt gələcək, bizim evimizdə-eşiyimizdə yaşayacaq, bizim əşyalarımızdan istifadə edəcəklər… Azərbaycanın o vaxtkı rəhbərliyində isə millətçi, vətənsevər adamlar demək olar ki, olmadığından, nə sovet hökumətinin bu haqsızlıqlarına, nə də ermənilərin həyasızlıqlarına qarşı çıxacaq qeyrətdə, namusda kimsə yox idi…

Haxverdi yaşlı yolyoldaşına baxaraq:

– Dayı, bizimkilər elə dədə-babadan yada yalaq, yaxına çolaq olduqlarından, rusa, erməniyə girməyi mərifət sayırmışlar…

– Sadəcə o deyil, oğlum. Bir tarixi yaxşı anlamaq, hadisələrə dəqiq qiymət verə bilmək üçün gərək o dövrdə yaşayasan ki, hər şeyi – yaxşını da, pisi də layiqincə görüb qiymətləndirə biləsən. Və bir ah çəkərək davam etdi: – O dövrdə şəxsiyyətə pərəstiş elə bir həddə çatmışdı ki, nəinki vəzifəli adamlar, hətta çoban-çoluq belə partiyanın, Stalinin hansısa qərarını müzakirə etməyi, qarşı çıxmağı ağıllarına gətirmirdilər. İkinci tərəfdən bizdə həm partiya rəhbərliyində, həm də yüksək vəzifələrdə çalışan qeyri-millətlərin sayı azərbaycanlıların sayından çox idi. Qəlbi vətən sevgisi ilə döyünən, haqsızlıqları görərək,etiraz etmək istəyənlər də heç nə edə bilməyəcəklərini bildiklərindən susur, səslərini çıxarmırdılar, səslərini çıxaranlar ən yaxşı halda vəzifədən azad olunurdular, bəxtləri gətirməyənlər isə millətçi, pantürkist damğası yeyərək, ən sərt şəkildə cəzalandırılırdılar…

Yaşlı adam bunları deyib əlinin arxası ilə gözlərini sildi, cib yaylığını çıxarıb burnunu təmizlədi, boğazını arıtlayıb nəsə demək istədi, lakin susdu… onun dodaqları səyriyir, danışmaqda çətinlik çəkirdi. Bu dəfə siqaret çəkməyə getmək növbəsi Haxverdinin idi. Barmaqları arasında tutduğu filtrsiz “Astra”nı üç tüstüyə bitirib döndüyündə, yaşlı adam elə onun qoyub getdiyi kimi, alt dodağını taxma dişləri ilə sıxaraq oturmuşdu. Sıxdığı yumruqlarının qırışmış dərisi tarıma çəkilmiş, damarları şişib göyərmişdi.

Haxverdi keçib yerində əyləşdi, əlini yaşlı adamın sıxılı yumruğunun üstünə qoyaraq:

– Darıxma dayı, əlbət bir gün biz də qisasımızı alarıq, həm də elə alarıq ki…, – deyib qıcadıdişlərini bir-birinə sıxılıb sürtülən sümük səsindən əti ürpəşdi.

Bir müddət ikisi də susdu, nəhayət, sükutu pozan yaşlı adam:

– Bizi elə ki gətirib Vedidə doldurdular yük vaqonlarına, qapının arxasını bağladılar, bir də gecə yarısı çölün düzündə düşürtdülər.

Haxverdi:

– Hansı stansiyaya gətirmişdilər sizi:

Yaşlı adam dönüb acı və istehza dolu baxışlarla onun üzünə baxdı…

– Nə stansiya: çölün düzündə saxlamışdılar qatarı…

– Oradaca endirdilər sizi?

– Bəli oğul, oradaca endirdilər…, vaqondan mal-heyvan endirirmiş kimi, haylaya-küyləyə, bağıraraq, söyərək tələm-tələsik endirdilər, sonra da nemes əsirləri kimi qadınlı-kişili bir sıraya düzüb səhərə qədər yürütdülər. Bəlkə on, bəlkə on beş kilometr gəldik. Yol boyu balaca uşaqlar ağlaşır, qocalar, xəstələr yeriyə bilmirdilər…, amma dayanmaq olmazdı, səhər açılmadan mənzil başına çatmalı idik. Mənim önümdə bir əmzikli gəlin gedirdi. Körpəsi ağlayır, kəsib-kirimirdi. Yaşlı bir kişi ona dedi, bala, uşağı öldürmüyəcəksən ki, onu əmizdir. O vaxtlar abır-həya varıydı, qadınlar bu gəlini dövrəyə aldılar ki, heç olmasa gedə-gedə uşağını əmizdirə bilsin. Gəlin uşağı saldı döşünə, sonra özü başladı ağlamağa. Düzdü, onların ardınca getsəm də, başımı qaldırıb baxmırdım, amma o gəlinin səsindəki yanğı hələ də qulaqlarımdadır…, uşaq elə anasının döşündəcə uğundu… Yazıq gəlin ağlayır, bir dilimə deyirdi; can balam, dünəndən Allahın suyunu da içməmişəm, haradan alım südü?

– Bəs neylədiniz?

– Eliyə biləcəyimiz bir şey yoxuydu. Uşaq anasının qucağındaca keçindi…

Haxverdi əsəbindən, kinindən yumruqlarını sıxaraq:

– Alçaqlar, bu sovet hökuməti qədər əclaf hökumət olmayıb, – dedi və əlavə etdi:

– Sizinçün əvvəlcədən yer-yurd hazırlamışdılarmı?

– Nə yeri, nə yurdu.., sən nədən danışırsan ay oğul? Heç nə yoxuydu, Allahın lilli suyu da.

Yaşlı adam danışır, arabir dayanaraq köks ötürür, illər öncə başlarına gətirilən müsibətlərin ağrı-acısını təkrar yaşayırdı sanki.

– Ertəsi gün bizim kolxoz sədri, partiya nümayəndələri yığışıb getdilər yaxınlıqda kolxoz vardı, ora, camaatdan kömək istədilər. Hökumət də guya yardım edəcəkdi, – deyib əlinin birini nəyisə özündən uzaqlaşdırmaq istəyirmişcəsinə yellədi, bir neçə saniyə susub yenidən sözə başladı:

– Hə oğul, orada özümüzə palçıqdan daxmalar tikdik, qonşu kolxozlardan borca verilən damazlıq mal-qaranın hesabına kolxozumuzun təsərrüfatını yaratdıq. İllər keçdikcə vəziyyətimiz düzəldi, daxmaları söküb yerlərində ev-eşik saldıq. Və zamanla hər şey unuduldu.

– Yox, ay dayı, hara unudulur?

– Unudulmasaydı, bu dığa köpəyuşağı başımıza yenə də bəla olardılarmı? Unuduldu oğul, unuduldu və yurd-yuvasından köçürülənlərin hər üç nəfərindən biri aclıqdan, yoxluqdan, həsrətdən ölməyilə yadda qaldı…

– Sizin qohumlarınızdanda rəhmətə gedən oldumu?

– Heç bir həftə tamam olmadan oğlum öldü, sonra anasını qara sancı (apendisit) apardı, atamı ilan çaldı, qışda da anam rəhmətə getdi…

Yaşlı adam sözlərini bitirib taxma dişlərini qıcadı. Onun gözlərindən oxunan kin və nifrət Haxverdinin damarlarından axan qanını dondururdu…

Bu adam nə ağır dərdlər, nə məhrumiyyətlər yaşamışdı belə? – deyə ürəyindən keçirtdi. Həm də dünyanın düz vaxtı…, get sovetlərçün dörd il cəbhədə can qoy, altı qardaşdan ikisi dönsün, onun da biri şikəst…, siz yoxkən ailəniz nə çətinliklərlə üzləşsin, bir də müharibədən dönən kimi müharibədən betər zülmlə qarşılaş… Allahdan rəvamı?

Haxverdi az qala, öz dərdlərini unutmuş, illər öncə Qərbi Azərbaycandan deportasiya olunanların o gün yaşadıqlarını düşünür, onların halına acıyırdı.

Və iki gün öncə, çayın kənarında uzanarkən Allaha ünvanladığı sualı qəlbində təkrarlayır, ondan soruşurdu:

– Allahım, bizim suçumuz nəydi? Ruslar onillər boyu qardaşlıq nağılıynan başımızı qata-qata başımıza açmadıqları oyun qalmadı…, biz kimə neyləmişdik? Nə böyük günah işləmişdik ilahi?

Yaşlı adam sanki onun qəlbindən keçənləri duyubmuş kimi, anidən bir-birinə sıxılı dodaqlarını aralayaraq:

– Bilirsənmi, oğul, – deyə sözə başladı:

– El bir olmayanda yağının işi asan olar. Hələ o vaxt, ruslar gəlib buraları işğal edəndə də biz parçalanmışdıq, indi də parçalanmışıq. Bir millətin birliyinin olmaması onun faciəsidir. Bizim yaşadığımız bütün faciələrin günahı da bu parçalanmışlığımızda, heç cür təşkilatlanıb tək yumruq ola bilməməyimizdədir. Adi Qarabağ məsələsini götürək, oxuduğun kağızlara diqqət etdinsə, ermənilərin Qarabağı ələkeçirmə planlarının qırx üçüncü ildə rəsmən başlandığını gördün. Əslində daha əvvəldən başlamışdılar, ta Qarabağa muxtariyyət aldırdıqları vaxtdan, amma rəsmi səviyyədə təşkilatlanmaları qırx üçüncü ildən başlayır. İndi bax, oğul, sənə bir sual verim, – deyib ağappaq ağarmış, gur qaşlarının altından Haxverdiyə baxdı.

– Buyur, dayı.

– Beş-altı il bundan əvvələdək ermənilərlə necə keçinirdiniz?

– Necə olacaq? Mehribançılığıydı.

– Ay sağ ol, nəinki mehribançılığıydı, hətta qohum olurduq, kirvə olurduq, süfrəmizin başına keçirirdik onları, doğrudurmu, oğul?

Haxverdi sanki bütün bunların günahı ondaymış kimi, başını aşağı salıb susdu, lakin yaşlı adam israrla soruşmaqda davam edirdi:

– Kəndlərimizə mebel satmağa, kartof satmağa gələn ermənilərə hökumətin qorxusundan bir söz deyə bilərdinizmi? Və cavab gözləmədən özü də öz sualını cavabladı; əlbəttə ki, xeyr, deyə bilməzdik, amma erməni şovinizminin xüsusilə güclü olduğu yerlərdə – Gorusda, Qafanda, Leninakanda azərbaycanlını tək tutanda öldürüb basdırırdılar, yiyəsi nə ölüsünü, nə də dirisini tapa bilmirdi. Milisə gedəndə də, yalandan adamın başını aldadıb göndərirdilər ki, bu tərəflərə belə adam gəlməyib, gedib başqa yerdə axtarın.

– Haxverdi onun sözlərini başı ilə təsdiq edərək:

– Söz demək nədi, ay dayı, hələ qonaqpərvərliyimizdən kəndlərimizə nəsə satmağa, ya da almağa gələn erməniləri yedirdib-içirmədən göndərməzdik, “qonağın ruzisini allah özündən qabaq göndərər” – deyib yeməyin yağlısını, çayın dəmlisini onların önünə qoyardıq, – deyə cavabladı.

– Bilirsən ki, sovet vaxtı Ermənistan dotasiya ilə (iqtisadi yardım) yaşayan ölkə idi. Amma baxmayaraq ki, bizim neft-qaz sənayemiz birbaşa Moskvaya tabe idi, yenə də Azərbaycan mərkəzi hökumətə vergi verən respublikalardan biri idi. Bizim birinci katiblər fəhlələrin, kolxozçuların əməyinin hesabına döşlərində fəxrlə sosialist əməyi qəhrəmanı ordeni daşıyırdılar. Amma kəndlərimiz qazlaşdırılmamışdı, evlərimiz çiy kərpicdən, möhrədən tikilirdi. Dotasiya ilə yaşayan Ermənistanda isə hələ yetmişinci illərdən bizim qazımızın hesabına bir dənə də olsun qazlaşdırılmamış erməni kəndi qalmamışdı, kənd dükanlarında da istədiyin qədər tikinti materialları vardı. Bəs bizdə necə, eləmiydi? Nə kəndlərimizdə əməlli-başlı qazlaşdırılma aparılmışdı, nə də tikinti materialı tapmaq olurdu. Ev-eşik tikmək istəyənlər ya dövlət tikintilərindən oğurluq daş, kərpic, sement, nə bilim şifer alırdı, ya da evlərini çiy kərpicdən, möhrədən tikirdilər…

– Niyə oğul, heç düşündünmü?

Haxverdi gülümsünərək:

– Xeyr, – deyə cavabladı.

– Çünki bizimkilər orden-medalı xalqımızdan çox istəyirdilər. Ona görə də hər il necə edək ki, ayrılan illik vəsaitdən bir qismini xərcləmədən mərkəzi büdcəyə qaytaraq ki, tərif eşidək, – deyə baş sındırırdılar…

– Haxverdi başını təsdiq mənasında yelləyərək:

– Bəli dayı, elədir, elə mən özüm də evimi çay daşıyla, palçıqla tikib üstünü də tikintidən aldığım şiferlə örtmüşdüm. Sahə müvəkkili də gəlib hardan almısan, – deyə sorğu-sual etdikdən sonra yüz manatımı alıb getmişdi.

Yaşlı adamsa davam edirdi:

– Bax oğul, sən cavansan, həyat təcrübən də azdır, indi mənə diqqətlə qulaq as, tarixləri boyu onun-bunun nökəri olmuş bu millətin səksən səkkiz-səksən doqquzuncu illərdə bizimkilərin başlarına açdıqları oyunları danışacağam.

Haxverdi oturduğu yerdəcə yerini rahatlayaraq:

– Buyurun, dayı, sizi dinləyirəm, – deyib yaşlı adamın ağzından çıxacaq heç bir sözü qaçırmamaq üçün diqqətini topladı.

– Min doqquz yüz qırx səkkiz-əlli altıncı illərdəki deportasiyadan sonra ermənilər bütün güclərini qoyaraq etnik təmizləmənin son mərhələsinə hazırlaşırdılar. Elə bir mərhələ ki, Ermənistan adlanan ərazidə nəinki bir nəfər də olsun azərbaycanlı qalmamalı, hətta bu torpaqlarda nə vaxtsa azərbaycanlıların yaşadığını göstərən bütün izlər silinməli idi. Bunun üçün də həm Qərbi Azərbaycanın guya qədim erməni torpağı olduğunu göstərmək, həm də orada yaşayan azərbaycanlıları statistikada az göstərmək üçün planlı şəkildə yaşayış məntəqələrinin, dağların, çayların, göllərin adlarını dəyişdirməyə başladılar. Bu məqsədlə də bir tərəfdən müxtəlif vasitələrlə təzyiq edərək bizimkiləri öz ata-baba yurdlarından çıxarmağa çalışır, digər tərəfdən də assimilyasiya siyasəti həyata keçirirdilər. İndi onlar Zəngi çayının adını dəyişib Razdan, Göyçə gölünün və Göyçə şəhərinin adını dəyişib Sevan qoyublar. Tarix boyunca minarələr şəhəri kimi anılan İrəvanda isə bu dəqiqə tək bir məcsid belə qalmayıb. Bu ermənilərin bir zərb-məsəli var: “Bir yerdə türk varsa, o yer sənin deyil, türkündür”. Dünya yaranandan bəri heç vaxt dövləti olmayan, tarix boyu yalnızca güclü dövlətlərin əlinin altında əzilən, nökərçilik edən erməni xisləti budur. Görürsənmi, elə onların öz zərb-məsəlləri özlərinin içini necə açıq-aydın büruzə verir?

Haxverdi yaşlı adamı dinləyir, bir tərəfdən də erməni zərb-məsəlini öz-özünə təkrar edir, bu yaltaq və başkəsən millətin xislətini, xarakterini anlamağa çalışırdı….

Yaşlı adamsa davam edirdi:

– Biz yatdıqca, onlar altdan-altdan təşkilatlanır, işlərini görürdülər. Bir tərəfdən dünyada qondarma erməni soyqırımını tanıtmaq üçün dəridən-qabıqdan çıxır, Uruqvay kimi əlaqəsiz dövlətlərin parlamentlərində belə bu yalanlarını qanuniləşdirir, o biri tərəfdən dünyada, həmçinin SSRİ-də çalışan ermənilərin maaşlarının bir qismini “Haystan” adlı fondda toplayır, öz konfranslarını, təbliğat-təşviqatlarını təşkil etmək üçün maliyyə mənbəyi yaradırdılar. Digər tərəfdən də həm Ermənistanın, həm də SSRİ-nin rəhbərliyində təmsil olunan erməni və ermənipərəst şəxslərin vasitəsilə “Dənizdən-dənizə Ermənistan” yaratmaq üçün çalışırdılar. Onların ilk hədəfləri əlbəttə Azərbaycan torpaqları, ilk növbədə isə Qərbi Azərbaycan, Qarabağ və Naxçıvan idi.

– Ermənilərin bölgədə ərazi iddia etdiyi üç dövlət var: Türkiyə, Azərbaycan və Gürcüstan. Azərbaycandan başlamalarının səbəbi o idi ki, həm Qərbi Azərbaycandakı qardaşlarımızı el-obasından qovub təkmillətli dövlət yaradacaqdılar, həm də bundan sonra millətlərarası münasibətlərin gərginləşməsindən istifadə edərək, Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətindəki yurddaşlarımızı didərgin salacaq və Qarabağı Ermənistana birləşdirəcəkdilər. Ordubad və Zəngilan rayonlarının kəndlərindən Mehri rayonu yaradılaraq, Ermənistana bağışlanmasından sonra anklav ərazi durumuna düşən Naxçıvanı işğal edəcəkdilər. Amma müharibə başladıqdan sonra Naxçıvan camaatının misilsiz qəhrəmanlığı sayəsində o tərəfdə baltanı daşa vuran ermənilər bir addım da olsa irəliləyə bilmədilər, illərcə davam edən müharibədən sonra sadəcə, iki anklav kəndi işğal edə bildilər. Bu kəndlərdən biri Naxçıvana yaxın olsa da, digəri on yeddi kilometr aralıda yerləşdiyindən, əhali hələ münaqişə yenicə başlayarkən, rus hərbçiləri tərəfindən zorla ev-eşiyindən çıxarılaraq Naxçıvana göndərilmişdi.

– Eyni vaxtda iki dövlətlə müharibə etmək istəmədiklərindən hələlik gürcülərlə dost kimi keçinməyə çalışırlar, Türkiyəyə isə dişləri batmaz. Doğrudur, onlar ilk dövlətlərini hələ min doqquz yüz on beşinci ilin fevralında, Van vilayətində Osmanlı Erməni Cümhuriyyəti elan edərək yaratmışdılar. O vaxt, erməni quldurları sadəcə, Van şəhərində otuz mindən artıq türkü xüsusi amansızlıqla qətlə yetirmişdilər.Daşnakquldur dəstələri sonrakı illərdə Ağrı dağının ətrafından Anadolunun içlərinədək böyük bir ərazidə yüzminlərlə türkü vəhşicəsinə öldürmüş, öldürdükdən sonra belə, cəsədlərini təhqir etmiş, parçalamış, yandırmış və digər ağlagəlməz alçaqlıqlar etmişdilər.

Haxverdi heyrətini bildirən səs tonu ilə:

– Demək, bunlar ilk dövlətlərini Türkiyədə yaratmışdılar, eləmi dayı? – deyə soruşdu.

Yaşlı adam onun sözlərini başının işarəsi ilə təsdiqləyərək davam edirdi:

– Deməli, oğul, səksəninci illərin əvvəllərindən etibarən sovet mərkəzi mediasında yuvalanankommunist daşnaklar Azərbaycanı pisləməyə, müxtəlif müsahibə və yazılarda Qarabağı Ermənistan ərazisi kimi göstərməyə başlamışdılar. Səksən beşinci ildən başlayaraq, həm İrəvana, həm də Göyçə və Xankəndinə alverə, ya da digər məqsədlər üçün gedən azərbaycanlıları döyüb-incitməyə, hətta dükanlardan onlara mal satmamağa başlamışdılar. Səksən yeddinci ildən isə azğınlıqları o qədər artdı ki, İrəvanda və Ermənistanın digər şəhərlərində “Ermənistan ermənilər üçündür”, Xankəndində isə “Ermənistana birləşmək istəyirik” şüarları ilə nümayişlər etməyə, mitinqlər keçirməyə başladılar.

Min doqquz yüz səksən səkkiz-min doqquz yüz səksən doqquzuncu illərdə azərbaycanlıların deportasiyası vahid mərkəzdən idarə olunduğu və həyata keçirildiyi üçün, bu deportasiyanın mərhələləri, xarakteri bütün Ermənistan ərazisi üçün eyni idi: yəni birinci mərhələdə, hələ min doqquz yüz səksən yeddinci ilin sonundan başlayaraq, ermənilər öncə azərbaycanlıların tezliklə Ermənistandan qovulacağı barədə şayiələr yayaraq insanları qorxudub ev-eşiklərini, mal-mülklərini dəyər-dəyməzinə satıb Azərbaycana köçməyə məcbur etmək istəyirdilər. Daha sonra isə, həm İrəvanda və digər şəhərlərdə, həm də Xankəndində mitinqlər təşkil edərək, türksüz, yəni azərbaycanlı yaşamayan Ermənistan tələbi ilə çıxış etməyə başladılar.

Ermənilər Qarabağda da öz işlərini görməkdə idilər. Səksən səkkizinci il fevralın iyirmisində Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti Xalq Deputatları Soveti vilayətin Azərbaycanın tərkibindən çıxarılaraq Ermənistanın tərkibinə verilməsi barədə Azərbaycan SSR və Ermənistan SSR ali sovetləri qarşısında vəsatət qaldırmaq üçün qərar qəbul etdi.

Haxverdi yolyoldaşının sözünü kəsərək:

– Dayı, bəs ermənilər bu qədər iş görərkən, Qarabağın Deputatlar Soveti bu qərarları qəbul edərkən, bizimkilər niyə cavab vermirdilər? – deyə soruşdu.

– Yuxarıdakılar yatırdılar, aşağıdakılarsa İrəvana, ya da Xankəndinə nümayişlərə gedib-gələn erməni qonşularına: – Nə olub e? Gedib boş-boş hürüb gəlirsiniz? – deyirdilər. Hələ heç kimin ağlına gəlmirdi, o boyda sovet hökumətinin “gil ayaqlı nəhəng” kimi çökəcəyi, heç kim inanmırdı ki, sovet ordusu dedikləri ordu, vaxt gələcək, onları tərki-silah edib ermənilərin qarşısında əliyalın buraxacaq, – deyib sözünə qaldığı yerdən davam etdi:

– İkinci mərhələdə isə erməni quldur dəstələri milisin və rayon rəhbərlərinin nəzarəti və iştirakı ilə azərbaycanlı evlərinə basqın edir, onların çıxıb getməsini tələb edirdilər.

Qərbi Azərbaycanda azərbaycanlı işçilər iş yerlərinə, uşaqları isə məktəbə buraxılmır, dükan-bazarda azərbaycanlılara ərzaq və sairə gündəlik təlabat malları satılmır, işığı, telefonu, suyu, qazı kəsilir, onların həyat şəraiti dözülməz vəziyyətə gətirilirdi. Bu, əsl mənəvi, psixoloji terror idi ki, tez-tez fiziki terrorla da əvəz olunurdu.

Çox vaxt ermənilər azərbaycanlı evlərinə əvvəlcə cüzi qiymət qoyur, sonra hədə-qorxu gəlir, bir şey çıxmayanda, ev-eşiyini dağıdır, od vurub yandırırdılar. Artıq başqa yol görünmürdü. Beləcə, rayonların azərbaycanlı kənd və məhəllələri ev-ev boşaldılır, erməniləşdirilirdi. Xüsusilə, ermənilərin qat-qat çoxluq təşkil etdiyi kəndlərdə azərbaycanlıların vəziyyəti dözülməz idi. Adamlar səhərə qədər bel, yaba, balta və s. ilə silahlanır, tonqal yandırıb küçələrdə keşik çəkirdilər. Noyabrın sonlarında ermənilər bütün Ermənistan üzrə azərbaycanlı kəndlərinin üzərinə qəti hücuma keçdilər. Bir həftənin içərisində bütün azərbaycanlı kəndləri boşaldıldı, mal-mülkləri əllərindən alındı, ələ keçənlər qətlə yetirildilər.

Azərbaycanlılar ayaqyalın, başıaçıq, qışın şaxtasında, qarında dağlara, meşələrə üz tutdular. Ölən öldü, donan dondu, ürəyi partlayanlar, ağlını itirənlər oldu… Bu, heç bir insanlıq qanununa sığmayan bir müsibət idi. Bu, tarix boyu qul olaraq yaşamış ermənilərin bütün insanlıqdan intiqam alması idi.

Yaşlı adam sözünün bu yerində dayanıb dərindən nəfəs aldı, əsasının ucunu bir neçə dəfə sanki yerdə uzanmış birini döyürmüş kimi, zərblə vaqonun döşəməsinə vurdu, nəhayət, əsəbdən, nifrətdən şimşək çaxan gözlərini Haxverdiyə çevirərək:

– Min doqquz yüz səksən səkkizinci ildə Qərbi Azərbaycan ərazisində iki yüz altmış bir azərbaycanlılar yaşayan kənd və qəsəbə boşaldılıb ki, onlardan da xalis azərbaycanlılar yaşayan kənd və qəsəbələrin sayı yüz yetmiş iki, azərbaycanlılarla başqa millətlərin yanaşı yaşadığı qarışıq kənd və qəsəbələrin sayı isə səksən doqquzdur.

Bundan başqa, daha altı şəhərdə digər millətlərlə yanaşı, azərbaycanlılar da yaşayırdılar. Bu yaşayış məntəqələrində isə soydaşlarımızın sayı rəsmi statistikaya görə qırx doqquz min doqquz yüz iyirmi səkkiz ailədə iki yüz əlli min nəfər olub. Amma qeyri-rəsmi məlumata əsasən, bizimkilərin sayı bundan ən azı, iki dəfə artıq olub. Bunun da iki səbəbi var. Birincisi, o vaxtlar hər ailədə ortalama üç uşaq olduğu təxmin edilir, hesablama belə aparılırdı, ancaq səksəninci illərdə Qərbi Azərbaycan və Naxçıvanda yeni qurulan ailələrdə minimum üç uşaq doğulurdu, amma məsələn, yetmişinci illərin ortalarında və daha öncə qurulan ailələrdə hətta beşuşaqlı ailə tapmaq mümkünsüz kimi bir şey idi. İkincisi isə, bayaq dediyim o yer adlarının dəyişdirilməsi zamanı, məsələn, Arazdəyən kəndinin adını dəyişdirib Armaş qoymuşdular və kəndin adına görə, burada yaşayanlar artıq azərbaycanlı deyil, erməni hesab olunurdular. Sən bu köpəyuşağının nə qədər planlı işlədiklərini görürsənmi? Yəni adı dəyişdirilmiş yaşayış məntəqələrinin əksəriyyətində yaşayanlar statistik olaraq erməni kimi görünür, nəticədə ermənilər deportasiya etdikləri insanların sayını az göstərirdilər. Bu qədər insan bir həftə kimi qısa bir müddətdə, həm də sovet milisinin, sovet prokurorluğunun gözləri önündə hər şeyləri əllərindən alınaraq lüt-üryan ev-eşiklərindən qovulublar.

Bu ermənilər o qədər xain, o qədər nankor, çörək yedikləri qaba tüpürən millətdirlər ki, sadəcə, bizimkiləri ata-baba yurdlarından qovub çıxarmaqla qalmayıblar, yerdə qalan toponimləri də dəyişdiriblər, tarixi abidələri, hətta məzarlıqları belə məhv ediblər. Sanki oralarda heç azərbaycanlı yaşamayıbmış kimi…, – deyib bir ah çəkərək davam etdi. Təəssüflər olsun ki, bu yaşayış məntəqələrinin adı və bu məntəqələrin demoqrafik göstəriciləri indiyə kimi heç bir mənbədə tam şəkildə verilməyib.

Min doqquz yüz səksən səkkiz-min doqquz yüz səksən doqquzuncu illər soyqırımı zamanı mövcud məlumatlara görə,Qərbi Azərbaycanda ən azı, iki yüz iyirmi altı soydaşımız ermənilər tərəfindən öldürülüb (güllələnib, qəsdən avtomobil qəzasına salınıb, dağ yollarında donub və s.), beş yüz nəfərdən çox adam isə müxtəlif dərəcəli bədən xəsarəti alıb. Bu da həmin illərdə ermənilər tərəfindən öldürülmüş və yaralanmış soydaşlarımızın tam siyahısı deyil. Əsl say bəlkə də statistikada göstəriləndən on qat artıqdır…

Əsas qaçqınlıq dövrü 1988-ci ilin noyabr-dekabr aylarına təsadüf etdiyindən, soydaşlarımızın kolxozlarda olan illik əməkhaqları da ermənilərə qalmış, bir çoxları dövlət banklarında olan əmanətlərini götürə bilməmiş, öz geniş bağ-bağçalarını, xüsusi evlərini qoyub gəlməyə məcbur olmuşlar.

Soydaşlarımızın fərdi təsərrüfatlarındakı əmlak da bütünlüklə ermənilər tərəfindən talan edilib. Onlara məxsus bu əmlakın dəyəri Azərbaycan Qaçqınlar Cəmiyyətində toplanmış sənədlər əsasında hesablanaraq müəyyən olunub ki, dəyən ziyan təxminən 2,5 milyard ABŞ dolları təşkil edir. Kolxozlarda azərbaycanlılara məxsus olan qırx üç min yeddi yüs səksən doqquz baş iribuynuzlu, dörd yüz əlli dörd min altı yüz yetmiş baş xırdabuynuzlu mal-qara, çoxsaylı ev quşları, arı ailələri, yüz yetmiş mədəniyyət evi, iki yüz yetmiş altı məktəb binası, yüz iyirmi doqquz kitabxana, uşaq bağçaları, həkim məntəqələri, məscid binaları, min beş yüz səksən bir yardımçı təsərrüfat tikintiləri, üç min yüz altmış doqquz avtomaşın, min doqquz yüz yetmiş səkkiz traktor, üç min dörd yüz yetmiş iki kənd təsərrüfatı texnikası, minlərlə hektar üzüm və meyvə bağları ermənilərə qaldı. Bunların hamısının dəyəri təxmini hesablamalarla 17,5 milyard ABŞ dolları təşkil edir.

Və bu zərərləri üst-üstə topladıqda görərik ki, sadəcə Qərbi Azərbaycandan qovulan qaçqınlara dəyən ümumi 20 milyard ABŞ dolları məbləğində maddi ziyan vurulub, hələ mən mənəvi və psixoloji ziyandan danışmıram…

Haxverdi:

– Hə da, dayı, nəyimiz vardısa qaldı onlara…

Yaşlı adam bir anlıq susdu, dərindən nəfəs alıb yenidən sözə başladı:

– Bilirsənmi oğul, min doqquz yüz səksən səkkizinci ilə kimi, Qərbi Azərbaycandakı iki yüz altmış bir azərbaycanlı yaşayış məntəqəsinin beş yüzə yaxın qəbiristanlığı vardı. Bu kəndlərin böyük əksəriyyəti qədim yaşayış məskənləri olduğundan, oralardakı yeni qəbiristanlıqlarla yanaşı, çox vaxt iki, üç, hətta 4-5 köhnə və qədim qəbiristanlıq erməni tapdağı altında qaldı. İndi həmin qəbiristanlıqların əksəriyyəti yer üzündən silinib. Bəzilərinin yerində park salınıb, bəzilərinin ərazisi şumlanaraq əkin sahəsinə çevrilib. Qədim Urud qəbiristanlığının izini itirmək üçün üzərinə 2 metr hündürlüyündə torpaq verilərək illər ötdükcə kol-kos sahəsinə çevrilib…

Min doqquz yüz səksən səkkizinci ilin noyabr-dekabr aylarında Ermənistanın azərbaycanlılar yaşayan kəndlərinin əhalisinin sıxışdırılması, kəndlərə ərzaq göndərilməməsi, elektrik xətlərinin kəsilməsi və silahlı basqınlar edilməsi nəticəsində Ermənistanı tərk edən ailələrə yollarda divan tutulmuş, əmlakları qarət edilmiş, özləri isə qətlə yetirilmişlər. Ermənistanda milli zəmində baş verən cinayətlərin əksəriyyəti, əsasən azərbaycanlı əhalinin öz yaşayış məntəqələrini tərk etməyə məcbur olduqları vaxt baş vermişdi.

Bax, oğlum, indi sənə daha bir statistik məlumat deyəcəyəm; min doqquz yüz səksən səkkiz-min doqquz yüz doxsanıncı illər ərzində Ermənistanda bayaq da dediyim kimi, ən azı iki yüz on altı nəfər azərbaycanlı vəhşicəsinə qətlə yetirilmiş və ya millətlərarası münaqişə zəminində baş vermiş hadisələr nəticəsində həlak olmuşdur. Həmin siyahıya əsasən, əlli iki nəfər aldığı xəsarət nəticəsində ölmüş, otuz dörd nəfər işgəncə ilə öldürülmüş, iyirmi nəfər odlu silahla qətlə yetirilmiş, on beş nəfər yandırılmış, səkkiz nəfər maşınla vurulmuş, doqquz nəfər yollarda qəzaya uğradılmış, yeddi nəfər həkim qəsdi nəticəsində, doqquz nəfər dəhşətli hisslərdən keçirdiyi infarkt nəticəsində ölmüş, iki nəfər intihar etmiş, bir nəfər asılmış, iki nəfər maşın partladılması nəticəsində, bir nəfəri elektrik cərəyanı ilə, bir nəfəri suda boğub öldürmüşdülər, altı nəfər itkin düşmüş, iyirmi nəfər xəstəxanadan yoxa çıxmış, qırx səkkiz nəfər isə dağlarda borana düşüb həlak olmuşdur.

Haxverdi dişlərini nifrətlə qıcayaraq:

– O köpəyuşağı bu qədər vəhşiliklər edərkən bizim televiziya da çəkib göstərmirdi ki, camaatın xəbəri olsun…, elə ordan-burdan eşitdiyimizlə yetinirdik…

– Yaşlı adam onun sözlərini başının hərəkəti ilə təsdiq edərək:

– Nə televiziyası, ay rəhmətliyin oğlu? Mətbuatın camaata xəbər verməsi bir tərəfə, partiya işçiləri xalqın qəzəbinin qarşısını almaq üçün dəridən-qabıqdan çıxır, sovet milisinin qısa müddətdə hər şeyi yoluna qoyacağından, günahkarları cəzalandıracağından danışırdılar.

– Harda e dayı, ermənilər elə sovet milisiynən əlbir işləyirdilər də…

– Yaşlı adam ah çəkərək:

– Bilirsənmi oğlum, elə əvvəldən belə olub. Ermənilər istədikləri kimi vəhşilik ediblər, milis də gözdən pərdə asmaq üçün gəlib onları həbs edib, amma ara yat-yut olan kimi,açıb buraxıb…, Qərbi Azərbaycandakıbütün bu qətllər dövlətin milisinin gözləri önündə baş vermişdir, elə bu siyahı da sovet milisinin verdiyi siyahıdır…

Bu “məzlum” millətin nə qədər murdar, nə qədər qaniçən olduğunu görürsənmi?

Haxverdi bir söz demədən yerindən qalxdı, cibindən çıxardığı “Astra” qutusunun içindən götürdüyü siqareti barmaqları arasında ovxalayıb yumşalda-yumşalda iki vaqonun birləşdiyi yerə, siqaret çəkməyə yollandı.

Geri döndüyündə o saç-saqqalı ağarmış, həyatı boyu çəkdiyi ağrı-acıların, iztirabların belini büküb qocaltdığı yaşlı adamdan:

– Dayı, siz bu qədər şeyin hamısını haradan öyrənmisiniz? – deyə soruşdu.

Yaşlı adam gözlərini zillədiyi nöqtədən ayırmadan:

– Başdan dedim axı, oğlum, mən tarix müəllimiyəm, ondan o tərəfə qaldı, arxivlərdə işləmişəm, orada daha nə məlumatlar var, bir bilsən…, hələ arxivlər bir tərəfə qalsın, bu köpəyuşağı 1978-ci ildə Qarabağa köçürülmələrinin yüz əllinci ildönümü münasibəti ilə keçirilən tədbirlər çərçivəsində bir də heykəl qoymuşdular…

Haxverdi:

– Hə dayı, mən də eşitmişdim o heykəllərin haqqında, amma görməmişdim, deyirlər ki, səksən səkkizinci ildə elə özləri də dağıdıblar.

O heykəllərdən Birini Ağdərənin Marağa kəndində, digərini isə Xankəndinin çıxışında üzü Ağdama tərəf qoymuşdular. Əlindəki qılıncın ucu də Şərqə, xəyallarındakı böyük Ermənistanı yaratmaq istədikləri torpaqlara doğru istiqamətlənmişdi. O ki qaldı heykəli dağıtmaqlarına, bilirsənmi niyə oğul? Axı, özlərinin qoyduqları bu abidələr onların iddia etdikləri kimi Cənubi Qafqazın yerlisi olmadıqlarını, sonradan, həm də yaxın bir tarixdə gəldiklərini sübut edir…., bax, ona görə də abidəni yerlə bir etdilər, amma ən azından heykəlin fotoşəkilləri və açılışına aid protokol sənədləri arxivlərdə qalmaqdadır.

Haxverdi:

– Eh, nə olsun ki, ay dayı, bizimkilərin başları nə vaxta kreslo davasından ayıla, nə vaxta belə faktlardan istifadə etmək ağıllarına gələ, – deyib bir ah çəkdi.

Yaşlı adam:

– Darıxma oğul, tarixin yaddaşında onluq kiçik say vahididir, nə vaxt ki, dövlətçiliyimiz möhkəmlənəcək, milli iqtidarımız iş başında olacaq, bax o vaxt hər şeyin qisasını alacağıq.

– Milli iqtidarımız gəlmişdi də iş başına…, bir tərəfdən Rusiya, bir tərəfdən İran, o biri tərəfdən Amerika, Avropa yığışıb içimizdəki xainlərlə əl-ələ verərək yıxdılar…, sıravi döyüşçü olsaq da, oynanan oyunları, çevrilən dolabları görürdük… Cəbhədə yanvaradək hücum üstünlüyü bizdəydi, o gün olmurdu ki, bir kəndi, bir şəhəri azad etməyək…, Laçın tərəfdən Xankəndinin altı kilometrliyində dayanmışdıq, bu biri tərəfdən Şuşanın qulağının dibindəydik, amma nə əlləm-qəlləm etdilər, nə hoqqa verdilərsə, hər şey bir anda tərsinə döndü, –deyib başını dirsəklərini dizlərinə söykədiyi əllərinin arasına alıb partlatmaq istəyirmişcəsinə sıxdı, alt dodağını qoparmaq istəyirmişcəsinə dişləyib dayandı. Nə zoqquldayan beyni, nə də dodağından şoralanıb ağzına dolan qan vecinə deyildi, əksinə, isti qan damlaları qırtlağından keçdikcə mazoxist həzzlə udqunur, düşməninin qanını içib yüzillərdən bəri yığılıb qalan intiqamını alırmış kimi hiss edir, sakitləşirdi…

Yaşlı adam onu təsəlli etmək istəyirmişcəsinə oxşayıcı nəzərlərlə baxıb:

– Bilirəm oğul, hamısını bilirəm, yüz illərdir ki, başımıza gətirilən bütün faciələri, acıları, iztirabları… – dedi və səsi titrək şam işığı kimi öləziyib söndü. Başı yavaş-yavaş sinəsinə düşən yaşlı adamın sifəti gözlərinin önündən axan səhnələrin dəhşətindən qaralmış, üz sinirləri gərginlikdən iflic olubmuş kimi dartılıb sərtləşmişdi.

Haxverdi əli qeyri-ixtiyari sol döşünə gedən yol-yoldaşının çiyninə toxunaraq:

– Nə oldu dayı? Ürəyinmi narahatdı? – deyə soruşdu. Yaşlı adam ona cavab vermədən pencəyinin içəri cibindən çıxardığı ağ rəngli həbi dilinin altına qoyub oturacağın arxalığına söykənərək sakitcə dayandı…

İkisi də bir neçə dəqiqə susdular.

Mövzunu dəyişmək istəyən Haxverdi:

– Dayı xeyir ola, siz nə yaxşı Bakıya gedirsiniz?

Yaşlı adam bir ah çəkdi:

– Qızımgilə gedirəm. Aparım görüm, kürəkən deyib kağızları gətirsin, çap etdirəcəyəm.

– İnşallah, xeyirli olsun.

Sonra yenə də sakitlik çökdü. Yol-yoldaşının danışmadığını görən Haxverdi:

– Mən də Bakıya gedirəm, gedim görüm harada bir işdən-zaddan tapıram…

Yaşlı adam ona tərəf dönmədən, sanki önündə oturmuş biriylə danışırmış kimi?

– İndi harda iş var, ay oğul? Zavodlar, fabriklər bağlanıb, alimlər özəl şirkətlərdə fəhlə işləyir ki, ailələrini dolandıra bilsinlər…

Haxverdi ürkəkliklə:

– İlk dəfədir ki, Bakıya gedirəm, kənddə vəziyyət lap pisdir, yerli camaat dolana bilmir, biz neyləyək?

– Hə, hökumət dağılandan sonra yeni yaranan respublikaların bir-biriləri ilə iqtisadi əlaqələri də kəsildi, bir tərəfdən də lənətə gəlmiş müharibə, yüzminlərcə qaçqın…, hökumət neyləsin, bunların hansı birinə yetişsin….

Haxverdi indi nə qaçqınları, nə də müharibəni düşünmürdü, onun beynini getdiyi şəhərdə harada gecələyəcəyi, necə iş tapacağı məşğul edir, bilinməzlik əsəblərini qurd kimi gəmirirdi.

– Sizi qarşılayacaqlar?

– Bəli, kürəkənim çıxacaq qabağıma.

– Offff, – deyə dişlərinin arasından fısıldayıb:

– Heç hara gedəcəyimi harada iş axtaracağımı da bilmirəm, – deyərək bir ah çəkdi.

Yol-yoldaşı ona təskinlik vermək istəyirmişcəsinə:

– Fikir eləmə, Allah böyükdür, axşamüstü çatacağıq, vağzalın yaxınlığında gecəlik kirayələr var, kürəkənim sənə göstərər, gedib orda yatarsan, səhər erkəndən də durub gedərsən Keşlə yükboşaltma idarəsinə. Orada hər gün yük vaqonları gəlir, fəhlələr gedib boşaldırlar.

Haxverdi:

– O dediyiniz yer harada yerləşir?

– Hansı, yükboşaltma?

– Bəli.

– Nərimanov tərəfdədi, taxıl anbarları, ya da yükboşaltma deyə kimdən soruşsan göstərəcək.

– Deyirsiz hər gün iş olur orada?

– Yəqin ki, olar. Bir də niyə darıxırsan ay oğul, hələ bir sağ-salamat Bakıya çataq, inşallah hər şey yoluna düşəcək. Pis günün ömrü az olar, ürəyini darıxdırma.

Haxverdi öz-özünə:

– Ay dayı, haradan biləsən ki, bu dəqiqə cibimdə nəinki gecəlik kirayə tutmağa, heç perajki almağa da pul yoxdu, – deyib acı-acı gülümsündü…

Söhbətin mövzusu dəyişdiyindən, elə bil yaşlı adamın da kefi düzəlmiş, qatara ilk mindiyindəki xoş əhvali-ruhiyyəsi geri qayıtmışdı. Üzünü Haxverdiyə tərəf döndərərək:

– Evlisənmi oğul? – deyə soruşdu.

– Bəli, dayı.

– Oğuldan-uşaqdan nəyin var?

– İki oğlum var, bir qızım.

– Allah saxlasın, Allah saxlasın, – deyə yaşlı adam təkrarladı.

– Məktəbə gedirlərmi?

– Bəli, dayı, böyük üçüncü sinifə gedir, balaca bu il birə gedəcək, qız da hələ körpədir.

– Bax oğlum, məndən sənə nəsihət, hər valideynin övladına verə biləcəyi ən gözəl miras, yeganə tükənməz sərvət elmdir. Həm də elm elə bir sərvətdir ki, xərclədikcə azalmır, əksinə, artır. Elmli, təhsilli övlad hər zaman ata-anasına başucalığı gətirər, öləndən sonra da rəhmət qazandırar. Ona görə də, nə maddi çətinliklərə, nə də başqa problemlərə baxma, övladlarının üçünü də oxut. Nəyin bahasına olursa-olsun, oxut.

Bir də sadəcə özünü, öz övladını düşünmə, bu vətənin, bu millətin savadlı alimlərə, böyük ixtiraçılara ehtiyacı var. Yenicə müstəqil olmuşuq. Heç bir dövlət öz müstəqilliyini, suverenliyini cahil insanlarla gücləndirə, sonsuza qədər sürdürə bilməz. Yadında qalsın, bir millətin ziyalı təbəqəsi nə qədər güclüdürsə, o millətin qurduğu dövlət də o qədər sağlam təməllər üzərində ucalar.

Bizim xalqımız zehni yöndən inkişafa meyilli xalqdır. Bu xalq Bürunidən İbn Sinaya, Tusidən Lütfi Əsgərzadəyə kimi o qədər dahi şəxsiyyətlər yetişdirib ki, saymaqla bitməz. Məsələn, biz Nizami Gəncəvini şair kimi tanıyırıq, Nəsimini də, digərlərini də…, amma bunlar sadəcə şair deyillər, yazdıqları əsərlər əsrlər sonrasına işıq tutan dahi filosoflardır… Bilirsənmi, oğul, deməyim odur ki, sən də övladlarını oxut, qohum-əqrəbana, qonum-qonşuna da bunları təbliğ elə, qoy hər kəs öz uşağına gücü çatan səviyyədə, gücü çatan sahədə təhsil versin. Dünya elədir ki, bir alim gələr yüzlərcə, minlərcə, hətta milyonlarca savadsız fəhləni, nə bilim kolxozçunu qabağına qatıb istədiyi yerə aparar, istədiyi istiqamətə yönəldər. Ona görə də bu dünyada övladının özünün düşünüb qərar verməsini istəyirsənsə, qabağa qatılan deyil, qabağına qatan olmasını istəyirsənsə, mütləq ən yüksək səviyyədə təhsil verməlisən.

Haxverdi yaşlı yolyoldaşını dinləyir, onun sözlərini başının işarəsi ilə təsdiq edirdi.

– Oğlan həvəslidir, yaxşı oxuyurdu. Qaçqınçılıq düşdü, evimizdən-eşiyimizdən olduq. Ondan sonra uşaq da həvəsdən düşdü, o bir-iki ayı oxumadı.

Yaşlı adam:

– Bütün bu hadisələr uşaqlara biz böyüklərdən çox təsir edir, onların şüurunda silinməz izlər buraxır. Evə gedəndə uşağın anasına da de, heç olmasa balacaların yanında gündəlik qayğılardan, nə bilim, qaçqınçılıqdan-zaddan danışmayın, el-obanızı xatırlayıb ağlaşmayın. O uşaq hələlik heç nə etməyə qadir deyil, lakin savadlı bir hərbiçi, bir müəllim, yaxşı bir həkim kimi yetişərsə, gələcəkdə həm özünün maddi təminatı yaxşı olar, həm də bu millət, bu dövlət üçün faydalı bir vətəndaş olar. Ona görə də çalışın, övladlarınız bu hadisələrdən ən az psixoloji travma ilə qurtula bilsinlər.

Haxverdi onun sözlərini başı ilə təsdiq edərək:

– Əlbəttə, hər valideyn istəyər ki, övladlarının səsi uca yerlərdən gəlsin. Elə biri mən, vaxtında ağılsızlıq elədim, oxumadım, müharibəyə qədər kolxozda sürücüydüm, indi də bir parça çörəyimin dalınca qapılara düşmüşəm. Amma oxuyub sənət sahibi olsaydım beləmi olardım? İndi allah bilir harada işləyirdim…

Yaşlı adam:

– Görürsənmi oğlum, sonrakı peşmançılıq fayda vermir, ona görə də vaxtında uşaqların üstünə düş, qoy dərslərini oxusunlar. Hər hansı bir sahədə mütəxəssis olmasalar belə, ən azından iki nəfərin içində söz danışanda ağızlarından çıxana qulaq asan olsun. Yoxsa savadsız adamı kim dinləyəcək.

Haxverdi:

– Haqlısan dayı, gərək məktəb açılanda gedim müəllimləri ilə danışım, evdə də anasına tapşırım ki, uşaqları nəzarətsiz qoymasın, yoxsa bilirsiz da, uşaq hər zaman oyun oynamağı dərs oxumaqdan çox istəyir.

– Bütün uşaqlar elədir, amma məşğul olsan, bütün uşaqlar eyni dərəcədə istedadlıdırlar. Elə mənimkilər də balaca vaxtı evdən qaçıb çaya-çeşməyə oynamağa gedərdilər,

– Sizin övladlarınız oxuyubmu?

– Bəli oğul, şükür allaha, hamısını oxutmuşam. Bilirsənmi bala, mənim bir prinsipim var, özüm bacarmadığımı heç vaxt başqasına məsləhət görmürəm. Düzdü, mənimkilər körpə olanda biz də çox çətinliklər çəkirdik, doğru-dürüst məktəbimiz belə yoxuydu, uşaqlar hər gün dörd kilometr aralıdakı qonşu kəndin məktəbinə gedirdilər. Amma oxumaq istəyən oxuyurdu.

– Görək də, dayı, qismət olsa, mən də uşaqların üstünə düşüb oxudacam, – deyib ayağa qalxdı, siqaret çəkmək üçün iki vaqonun birləşdiyi yerə yollandı…

III

Elektrik qatarı dəmiryol vağzalına çatanda, günəş qüruba getməkdə idi. Artıq ağacların kölgələri yoxa çıxmış, çoxmərtəbəli binalarınsa tünd rəngli kölgələri uzandıqca uzanmaqda idi.

Haxverdi vaqondan ən sonda, yaşlı yolyoldaşı ilə bərabər endi. Perronda sağollaşdıqdan sonra yaşlı adam onu qarşılamağa gələn kürəkəni ilə çıxıb getdi, Haxverdi isə hara gedəcəyinə qərar verə bilmədiyindən, uzun müddət oradaca qaldı…

O, vağzal binasına gələrək gözləmə salonuna daxil olanda artıq qaranlıq düşmüşdü. Oturmaq üçün boş yer axtardısa da, tapa bilmədi. Skamyaların arasında dolaşıb yürüyən nərdivanla birinci mərtəbəyə endi, vağzalı ağzınadək dolduran insan dənizinin içində bir tanış üz görə bilmək üçün ətrafındakı hər kəsin üzünü incələyir, tanıdığı bir səsi duya bilmək üçün ağızlardan çıxan bütün səsləri eşitməyə çalışırdı.

Vağzal binasının içində neçənci dövrəsi idi, xatırlamırdı, artıq ayaqları sözünə baxmır, susuzluqdan quruyub çatlamış dodaqları, acından qazınan mədəsi də bir tərəfdən əldən salmışdı onu. Növbəti dəfə vağzalın həyətinə çıxıb dolaşarkən binanın sağ tərəfindəki köşkdən siqaret alan qoltuq dəyənəkli biri onun diqqətini çəkdi. Balaca köşkün kiçik pəncərəsindən süzülən işıq bu arıq, amma hündürboy, enlikürək adamın sifətini tam işıqlandırmadığından, kim olduğunu ilk baxışından anlaya bilmədi. Haxverdi yaxınlaşıb soruşmaq istədi, amma o, qərar verib hərəkət edənədək adam siqaretini alaraq, qutudan birini də götürüb yandırmış, qoltuq dəyənəyinin yardımı ilə uzaqlaşmaqda idi.

Nəhayət, Haxverdi bu qəribçilikdə təsadüfən, ümid etdiyi, amma heç gözləmədiyi birinin, tanıya biləcəyi bir insanın çıxıb getməkdə olduğunu anladı və bayaqdan verməli olduğu qərarı verərək yeyin addımlarla qoltuq dəyənəkli adama doğru tələsdi. Qaranlıqda və insan dənizi içərisində gözdən itirmədən ona çatmağa çalışarkən, bir tərəfdən də öz-özünə ürək-dirək verir: yeməyəcək ha məni, soruşum, o olsa lap yaxşı, tanımasa, birinə oxşatmış olsam, yenə qayıdaram vağzala, – deyirdi…

Qoltuq dəyənəkli adama qarşı tərəfdəki binanın tinində çatdı, bura vağzal binasından düşən işıqların aydınlatdığı küçəyə nisbətən daha qaranlıq olduğundan, hətta ona lap yaxınlaşsa da, üz cizgilərindən dəqiqləşdirə bilmədi, bir neçə addım yanaşı getdikdən sonra:

– Salam qardaş, – deyə sözə başladı.

Qoltuq dəyənəkli adam öncə başıyla salamı aldı, sonra ayaq saxlayıb siqareti damağından götürərək ona tərəf döndü:

– Əleykəsalam və bir anlıq duruxaraq: – Ə qadan alım, sən Haxverdi döyülsənmi? – deyə soruşdu…

Haxverdi az qala, sevincindən ağlayacaqdı. Burada, bu qərib eldə, ac-susuz və bir qəpiksiz, haraya gedəcəyini, nə edəcəyini bilmədən karıxıb qalmışkən, təsadüfən əsgəri döyüş yoldaşını tapmışdı. Təsəvvüredilməz bir sevinc və rahatlıq içində qoltuq dəyənəkli adama sarıldı, onu bərk-bərk qucaqlayıb özünə sıxmış, buraxmaq istəmirdi. Sanki bir-birilərindən aralansalar, yaşadıqlarının sadəcə bir xəyal, bir yanımsama olduğunu anlayacaq, yenidən bayaqkı kimi qərib, bayaqkı kimi kimsəsiz, gedəcək yeri, sığınacaq yuvası olmayan birinə dönəcəkdi…

Qoltuq dəyənəkli adam onu buraxıb, bir əli ilə qoltuq dəyənəyini tutdu, digər əli ilə onun qoluna girərək:

– Sən xeyir ola, buralarda, ay Haxverdi? – deyə soruşdu.

Haxverdi kövrəldiyini gizlətməyə çalışaraq:

– Bilirsən da, ay Asif, day biz də qoşulduq qaçqınların sırasına, – deyib köks ötürdü.

– Bakıyamı gəlmisiz?

– Yox, qadan alım, mən gəldim işləməyə.

– Nə vaxt gəlmisən? Barı işin-zadın varmı?

– Bu gün gəlmişəm, bir az bundan qabaq, – deyib sıxıntı ilə gülümsünərək əlavə etdi: – İş nədi, heç yatmağa yerim var ki…

Asif qaranlıqda onun üzündəki hüznlü təbəssümü görə bilmədi…

– Kişi nətərdi qadan alım, qardaşın cəbhədədirmi?

Haxverdi atasının və qardaşının da doğma kəndləri uğrunda gedən ağır döyüşlərdə həlak olduğunu deyib bir siqaret yandırdı, birini də Asif yandıraraq tüstünü ciyərlərinə çəkib bir neçə saniyə orada həbs etdi, ağzından-burnundan buraxıb:

– Allah ikisinə də rəhmət eləsin, atan çox mərd adamıydı, elə qardaşın da…, yadındadırmı mən yaralananda ürək-dirək verir, zarafata salmağa çalışırdı, deyirdi ə, vələdeznə, sevgilini görməyə getmək istəyirdin, qəsdən özünü güllənin qabağına verdin…, yaramı da o rəhmətlik sarımışdı…

Haxverdi başı ilə təsdiq edir, acgözlüklə dodaqlarından ayırmadığı siqaretini sümürürdü.

Asif dərindən bir ah çəkərək:

– Nə oğlanlar getdi, nə oğlanlar…, dağ kimi, – deyib ardınca çəkinə-çəkinə gələn, getdiyi yolu unutmamaq üçün bir gözü arxada qalan Haxverdiyə:

– Ə gəl dana, elə bil ayağının altında yumurta küpəsi var.

Haxverdi dilucu:

– Sən get ay Asif, mən narahatçılıq verməyim, qismət olsa sonra görüşərik.

Asif onun kürəyinə ərklə bir şapalaq vurub:

– Getməyim nədi ayə? Vağzaldamı yatacaqsan, gedək bu gecəni yat, səhər açılsın görək neyləyirik.

Asif Xocavəndin Tuğ kəndindən idi. Qarabağ münaqişəsi başladığı vaxt o əhalisinin yarısı erməni olan kəndlərində azərbaycanlıların təşkilatlanaraq mübarizə aparmasında fəal rol oynamış, karabinlə, avtomatla silahlanmış erməni quldurlarına qarşı müxtəlif yollardan əldə etdikləri ov tüfəngləri ilə mətinliklə, cəsarətlə mübarizə aparmışdılar. Onlar rus hərbçiləri tərəfindən kəndlərindən zorla çıxarılanadək, əllərindəki az saydakı silahların hərəsini üç nəfərə təhkim edərək kənd içində yaratdıqları postlar arasında bölüşdürüb gecə-gündüz növbə çəkir, xüsusilə hava qaraldıqdan sonra fəallaşan və İrəvandan gətirilmiş terrorçu gənclərlə gücləndirilmiş erməni quldur dəstələrinə qarşı qəhrəmanlıqla müqavimət göstərirdilər.

Min doqquz yüz doxsan birinci ilin oktyabr ayının otuzundan otuz birinə keçən gecə Tuğ kəndi rus hərbçiləri tərəfindən zorla boşaldıldı. Asif də digər həmkəndliləri kimi ailəsini gətirib Füzuli rayonunda yerləşdirmiş, özü isə cəbhəyə qayıdaraq yeni-yeni yaradılan könüllü özünümüdafiə taborlarının tərkibində erməni terrorçularına qarşı döyüşlərdə iştirak etmişdi. Min doqquz yüz doxsan ikinci ildə Ağdərə rayonunda gedən döyüşlərdən birində ayağından yaralanmışdı. Döyüş yoldaşları tərəfindən ilkin tibbi yardım göstərilərək qanaxma dayandırılıb hospitala çatdırılsa da, həkimlər ayağı xilas edə bilmədiklərinə görə bud nahiyəsindən kəsmişdilər.

Haxverdi:

– Burda harada qalırsız ay Asif?

Asif onu avtobus dayanacağına tərəf çəkərək:

– “İyirmi Yanvar”dan yuxarıda, Tibb Texnikumunun yataqxanasında. Hələ sən danış görüm, məndən sonra başınıza nə işlər gəldi, indi vəziyyət necədi oralarda?

Haxverdi keçən bir ildə başlarına gələn bütün əhvalatı ona danışdı.

Söhbətlərinin sonunda gəlib yataqxanaya çatmışdılar.

Asifin beş nəfərlik ailəsinin yaşadığı yer balaca, on kvadratmetrlik kiçik bir otaq idi. Bu yataqxanada sadəcə Asifgilin yaşadıqları mənzil belə dar deyildi, bütün otaqlar eyni ölçülərdə olduğundan, yataqxanada yerləşdirilən qaçqın ailələrinin hamısı darısqallıqdan əziyyət çəkirdi. Hər mərtəbədə sadəcə bir tualet və bir mətbəx olduğundan, xüsusən uşaqlar üçün infeksiyaların yayılma təhlükəsi həddindən artıq çox idi. İyirmi ailə növbə ilə yemək hazırladığından səhərdən axşamadək mətbəxdən gələn iy dəhlizi dolduraraq qapısı dəqiqəbaşı açılıb-örtülən tualetdən gələn ağır qoxu ilə qarışaraq havada bulud kimi asılıb qalır, yataqxanada məskunlaşan qaçqınların dəhlizdə nəfəs almasını çətinləşdirirdi.

Xüsusən yemək vaxtları mətbəxdəki yeganə qaz sobası iyirmidən artıq ailənin çay-çörək hazırlamasına yetmədiyindən, qadınlar arasında ağız dalaşı yaşanır, səhər vaxtları tualetin önündə yaranan uzun növbə yataqxanada məskunlaşan insanları canından bezdirirdi.

Gəldiyindən bu yana şəhərin hər tərəfində zibil qalaqları, metro çıxışlarında və yol qıraqlarında necə gəldi, açılan çadır kafeləri görən Haxverdinin iştahası küsmüş, Bakı haqqındakı təsəvvürü dəyişmişdi. İndi bir də yataqxanada məskunlaşan qaçqınların ağır həyat şəraitini gördüyündə, ürəyində öz-özünə bir də “Həcər xalamqızıgilin evlərini bəyənmir, gərək onu gətirim buradakıların nə şəraitdə yaşadıqlarını görsün, sonra Allahına şükür edər”, – deyə düşündü.

Yemək yedikdən sonra siqaret çəkmək üçün balkona çıxdıqlarında Haxverdi:

– Ay Asif, bəs sizin dolanışığınız haradandır?

– Əlilliyə görə beş-on manat alıram, bu yaxınlarda da tramvay parkında qarovul düzəlmişəm. Bir gün işə gedirəm, iki gün evdə qalıram, həm arada yardımnan-zaddan da verirlər…

– Sabah evdəsənmi?

– Hə, bu gün səhər işdən çıxmışam.

– Sabah baxaq görək, mənə iş tapa bilirikmi.

– Belə iş çətindi, amma ümidini üzmə, taparıq inşallah.

– Nə iş olursa-olsun, işləyəciyəm, yük daşımaqdan tualet yumağa qədər, təki iş olsun.

– Darıxma, səhər açılsın, uşaqların yanına dəyək, onlarla da məsləhətləşək, görək nə olur.

– Asif, qadan alım, deyirəm bəlkə erkəndən mən gedim Keşlə yükboşaltmaya, bekar qalmaqdansa,ya nəsib, ya qismət, iş düşsə işləyərəm, sən də güman gələn yerlərə bax, soraqlaş. Onsuz ikimiz birlikdə axtarmış, ya sən tək axtarmış, nə fərqi var?

Asif gözlərini yolda şütüyən maşınların işıqlarından çəkib Haxverdiyə baxdı, onun üzündəki iztirabı, işgəncəni görüb:

– Darıxma qardaşım, hər şey yaxşı olacaq, necə istəsən elə də eliyərik, – deyib bir an duruxdu, nəsə demək istəyirmiş kimi ağzını açdı, lakin sözünü udub üzünü qabağa çevirdi və anidən Haxverdiyə dönərək:

– Ə, qadan alım, de görüm pulun-paran varmı hələ?

Haxverdi səhər tezdən Asifdən yolpulu istəməyi düşünür, amma necə istəyəcəyinə qərar verə bilmirdi. İndi Asifin sualına nə cavab verəcəyini bilmədiyindən, kəkələyib susdu. Nə deyəsiydi? Cibində qara qəpiyinin olmadığınımı deyib, indidən borcmu istəsəydi? Ya yalan danışıb sabah tanımadığı, bilmədiyi şəhərdə kimsəsiz yerdə itmiş kor kimi gedəcəyi yeri ayaqla gəzərək tapmağamı çalışasıydı?

Onun qızarıb-pörtdüyünü görən Asif:

– Fikir eləmə, qardaş, yolpulu məsələsi düzələr, axşam da Keşlədən çıxıb bura gələrsən. Mən də sənə iş axtaracağam, ümidimizi üzməyək, inşallah hər şey yaxşı olacaq.

Haxverdi nə deyəcəyini bilmirdi. Asifin arıqlayıb çöpə dönmüş xanımını, bir dəri, bir sümük qalmış uşaqlarını gözlərinin önünə gətirdi. Bu qədər yoxluğun, dəhşətli səfalətin içində mərdliyini, insanlığını itirməmiş keçmiş döyüş yoldaşının qarşısında baş əymək, diz çökmək istəyir, digər tərəfdən də qəssaba verdiyi qoyunun pulundan aldığının hamısını ərzaqa verib evə yığdığına, sadəcə elektrik qatarına birtərəfli biletpulu ayırdığına görə özünü qarğayır, lənətləyirdi.

Haxverdinin kilidlənmiş dodaqlarına, ifadəsiz üzünə, çatılmış qaşlarına, bir nöqtəyə zillənib qalmış gözlərinə baxan Asif:

– Qoy yerimizi salsınlar yataq, sən də yol gəlmisən, yorğunsan.

Haxverdi utancaqlıqla:

– Asif, qadası, bacıma denən mənim yerimi elə burada, eyvanda açsın, təmiz havadı.

– Mən özüm də elə burada yatırdım, indi sənin xətrinə içəridə yatacam, – deyib Haxverdiyə bir göz vurdu, dönüb balkon qapısından içəriyə səsləndi:

– A qızım, anana de Haxverdi əminin yerini gətirib buradan salsın.

Haxverdi soyunub yatağına uzandıqdan sonra saatlarca yata bilmədi. Üstünə örtdüyü mələfənin altında o tərəfə-bu tərəfə qıvrılır, bir tərəfdən yorğunluq, o biri tərəfdən sabah bir iş tapa bilib-bilməyəcəyinin nigarançılığı yorğunluqdan qapanan göz qapaqlarını yumub yatmağa qoymurdu.

Nə vaxt yuxuya getdiyindən xəbəri olmadı, bir də sabah küçədə şütüyən avtomobillərin bir-birinə qarışmış mühərrik gurultularına, siqnal səslərinə oyandı. Hava işıqlanmış, günəş doğmuşdu. Eyvanın barmaqlıqlarına bərkidilmiş karton yol tərəfi görməyinə imkan vermirdi, amma yaxından gələn insan səslərindən yataqxanada da hər kəsin oyandığını təxmin edirdi. Cəld qalxıb əynini geyindi, yatağını qatlayıb bir kənara qoymaq istədikdə Asifin səsini eşitdi:

– Qadası, deyəsən oyanmısan?

Onlar səhər yeməyi yeyib evdən çıxanda saat doqquza işləmişdi. “İyirmi Yanvar” dairəsinə çatdanda Asif onu metroya endirərək platformaya gətirdi, qatara mindirmədən öncə “Nərimanov” stansiyasında düşüb, “Depo”ya gedən qatara minməli olduğunu və “Depo” stansiyasında endikdən sonra hansı istiqamətdə gedəcəyini başa saldı.

Haxverdi Keşlə yükboşaltma idarəsinin həyətinə çatanda öncə duruxdu, hara gedəcəyini bilmədən nəhəng anbarlara, anbarların önündən keçən dəmiryol xətlərinə, platformalarda və ya anbarların qapıları önündə toplanan insan kümələrinə baxdı. İş paltarlarındakı arıqlıqdan sümükləri çıxmış, üst-başları çirk-pas içindəki insanların görüntüsü ona “O olmasın, bu olsun” filmindəki Məşədi İbadın hambal axtardığı səhnəni xatırlatdı…, isterik bir ironiya ilə dodaqları büzüldü, ürəyi sıxıldı.

Sinəsinin sol tərəfindəki getdikcə böyüyən boşluq ürəyini əzib balacalaşdırırdı sanki…

Bakı yüz il öncə və yüz il sonra, – deyə düşündü öz-özünə, kasıblar yenə kasıbdı, varlılar yenə varlı…

Ürkək addımlarla platformaların birinin önündə duran qrupa yaxınlaşdı. Yeddi nəfər idilər, yeddisi də əllərində olan filtrsiz “Astra”larla samovar düdkeşi kimi tüstüləyir, ordan-burdan söhbət edirdilər.

O yaxınlaşanda qrupun ən yaşlısı – bu, əlli-əlli beş yaşlarında, hündürboylu, gur saçları çallaşmış biri idi, siqaretindən son qullab vurub çırtma ilə uzağa ataraq üzünü ona döndərib, qırtlağından gələn bir səslə,salamsız-kəlamsız:

– İşləməyə gəlmisən? – deyə soruşdu.

Haxverdi gülümsünərək:

– Bəli, – deyə cavab verdi.

– Bu gün bizimlə işləyərsən, buralarda ol, indi vaqon gələcək, boşaldacağıq.

Haxverdi başının işarəsi ilə razı olduğunu bildirib qrupun yanında dayandı. Bir tərəfdən də son aylarda ilk dəfə ürəyi sevinclə dolmuşdu.

Dünən axşam, Bakı dəmiryol vağzalında qatardan endikdən sonra bəlirsizlik içində keçirdiyi sıxıntı dolu saatlardan sonra təsadüfən Asiflə qarşılaşmasını və bu gün ümidsizliklə gəldiyi yükboşaltma idarəsində gözləmədiyi anda iş tapması onu mütəəssir etmişdi. Dişlərini bir-birinə sıxaraq hülqumunu yandıran qəhəri boğdu, dolan gözlərini gizlətmək üçün üzünü yan tərəfə döndərib cibindən “Astra” qutusunu çıxardı. Damağına qoyub yandırdığı siqaretini dodaqlarından ayırmadan, üç-dörd tüstüyə bitirərək düşməyə macal tapmamış külünə, işaran uzunsov közünə baxıb: səni mən yandırıram, məni yağılar, – deyə içindən keçirib ayağının altına atıb dabanı ilə əzdi, qollarını sinəsində çarpazlayıb gözlərini qatarın gələcəyini düşündüyü yönə zillədi…

Onu çağıran səsə dönərkən, çalsaçlı kişi arxasında dayanmışdı:

– Bacoğlu, deyəsən, birinci dəfədi bura gəlirsən.

Haxverdi köks ötürərək:

– Bəli, dayı, – deyə cavab verdi.

– Çalsaçlı kişi istehza ilə:

– Hər şey ilk addımla başlayır….

Haxverdi bir şey anlamadığından qaşlarını çataraq:

– Nə mənada? – deyə soruşdu.

– Hər mənada…, – dedi və əlavə etdi:

– Bacoğlu, sən bura adamına oxşamırsan, qaçqınsanmı?

– Bəli, dayı, Kəlbəcərdənəm.

– Allah səbr verməsin.

Digərləri birağızdan:

– Amin, – deyərək təsdiq etdilər.

Haxverdi gözlərini yerdən qaldıraraq çalsaçlı kişiyə baxdı və:

-Dayı, bəs siz haradansınız? – deyə soruşdu.

-Əslim Göyçədəndir, amma Sumqayıtda doğulmuşam, bunların da hərəsi bir yerdən, – deyərək başı ilə qrupundakıları göstərdi. İçlərində Gəncədən olan da var, Lənkərandan olanda, amma yeganə qaçqınımız sənsən.

– Siz çoxdan burada işləyirsiniz?

– O qədər də yox, cəmisi altı aydır.

– Bəs əvvəl harada işləyirdiniz?

– Mən mühəndisəm bacoğlu, Sumqayıtda Polimerzavodda işləyirdim. Düz iyirmi dörd il işləmişəm o zavodda, – deyib ah çəkdi.

Haxverdi:

– Yəqin pensiyadasınız.

– Nə pensiyası, ay rəhmətliyin oğlu? Zavod bağlandı, biz də qaldıq işsiz.

– Yeni bağlanıb?

– Yox, səksən doqquzuncu ildə…

Sonra qruplarındakı digər fəhlələrlə də tanış oldu. Hərəsi illər boyu bir zavodun, bir fabrikin çatısı altında çalışmış, alınlarının təri ilə halal çörəklərini qazanmışdılar. Amma indi işsizliyin ucbatından gəlib burda, yükboşaltma idarəsinin həyətində toplaşaraq qruplar halında gözləyir, iş olanda alın tərlərinin qarşılığı olmayan pula olsa belə, işləyir, iş olmayanda isə evlərinə boynubükük, əlləri ətəklərindən uzun dönürdülər…

Yük vaqonlarını gətirən qatar anbarların həyətinə doğru irəliləməyə başlayanda orada-burada bəziləri ayaqüstə dayanan, bəziləri sallağı oturaraq gözləyən insan qrupları arasında öncə bir dalğalanma oldu, qatarlar yaxınlaşdıqca isə hər qrupdan bir-iki nəfər atdanıb vaqonların qapısından tutmağa, digər qruplardan onların tutduğu vaqona yaxınlaşmağa çalışanları boşda qalan əlləri ilə uzaqlaşdırmağa, dirsək və ayaq zərbələri ilə zərərsizləşdirməyə çalışırdılar.

Bağırtılar, yardım çağırışları və yaxası açılmamış söyüşlərlə davam edən vaqontutma davasına baxan Haxverdi yerindəcə quruyub qalmış, hara gəldiyini şaşırdığından sakitcə hadisələrin sonunu gözləyirdi.

Nəhayət, elektrovoz vaqonlardan birini anbarın yanındakı platformada ayırıb döndü. Qrupun rəhbəri olduğunu düşündüyü bayaqkı, çalsaçlı kişi sallaşdığı qapıdan enib dayandı, üzünü onlara tutub: çox şükür bu gün vaqon tuta bildik, gəlib plombu qırsınlar vaqonu boşaldaq, – dedi və qrupdakıları şəhadət barmağı ilə bir-bir göstərərək iki yerə böldü:

– Qapının ağzı boşaldılanadək siz ikiniz vaqonda, qalan altımız yerdə işləyəcəyik, daha sonra növbə ilə dörd nəfər vaqonda, dörd nəfər yerdə, oldumu? İki saata yük boşaldılmalıdı, hesabınızı ona görə tutun.

Haxverdi qrupdan aralanaraq anbarın divarına doğru yaxınlaşdı, köynəyini soyunaraq səliqə ilə qatlayıb yerə qoyub yoldaşlarının yanına döndü. Özü ilə iş paltarı götürmədiyinə heyfsilənsə də, artıq gec idi. Əynini çirkləndirməmək üçünsə işdən imtina edə bilməzdi.

Çalsaçlı kişiyə yaxınlaşaraq:

– Vaqonun yükü nədir?

– Şəkər tozu, əlli kiloluq kisələrdə: – Bu vaqonlarda qırx iki ton, yəni səkkiz yüz qırx kisə yük var. Adambaşına yüz beş kisə. Sənlik deyilsə, işə başlamadan başqasını çağırım.

Haxverdi işi itirmək qorxusu ilə kəkələyərək:

– Yox, yox, lazım deyil, boşaldacağıq, – deyə cavablayıb dodaqaltı, – deməli, yarım dəqiqəyə bir kisə, – deyə mızıldandı.

Yükboşaltma idarəsinin işçiləri gəlib vaqonun və anbarın qapılarını açdıqdan sonra onlar yükü boşaltmağa başladılar. Öncə vaqonun qapısı ağzında dayanmış iki nəfər kisələri dikəldərək yoldaşlarının belinə qaldırır, onlarsa daşıyaraq anbara aparırdılar.

Haxverdi belinə şəkər tozu kisəsi qoyulan kimi iti addımlarla anbara, öncədən qalaqlanmış şəkər tozu kisələrinin yanına tələsir, yerə düzülmüş paddon taxtalarının üzərindəki kisələrdən düzəldilmiş pillələrlə iyirmi ikinci sıranın üstünə qədər qalxaraq yükünü endirirdi.

Hər kəsin qan-tərin içində işlədiyi, demək olar ki, qaçaraq hərəkət etdiyi bir yerdə yavaş yerimək, işi ağırdan almaq mümkün deyildi, əgər belə edərdisə, canlı konveyer axsayar, onu sıradan çıxarardı. Nə qədər cəld olsa da, çalsaçlı kişinin bağırtılarını, söyüb-sayaraq tələsməyə vadar edən sözlərini qulağının dibində eşidir, bir tərəfdən yorğunluq, digər tərəfdən çalsaçlıya olan hikkə və nifrətindən ayaqları bir-birinə dolaşır, nəfəsi tıncıxırdı…

O, belində şəkər tozu kisəsi ilə irəlilədikcə bozarmış, köhnə asfalt gah sağ, gah da sol ayağının burnunun altından geri qaçır, önündə irəliləyən fəhlə yoldaşının gah görünüb, gah da itən dabanlarını izləyərək paddon taxtalarına yaxınlaşır, qarşısında aşılmaz əngəlmiş kimi duran kisələrdən düzəldilmiş iyirmi bir pilləni çıxıb qurtaranadək, yorulub əldən düşür, hər dəfə son pilləyə dırmaşaraq əlli kiloqramlıq kisəni çiynindən aşırıb sıraların üstündə yerini düzəldəndə arxasınca gələnin onu tələsdirən bağırtılarını eşidirdi…

Nə qədər yorulduğunu, necə əldən düşdüyünü nəinki o özü, bəlkə heç tanrı da bilə bilməzdi. İlk üç-dörd kisədən sonra keyimiş bədəni, robotlaşmış ayaqları ilə mexaniki hərəkət edir, özü belə yükün altında niyə yıxılıb qalmadığına təəccüblənirdi.

Nəhayət, vaqonun yükü bitəndə, son kisəni çiynindən aşırıb yerə salan Haxverdi şəkər tozu kisələrinin yapışqanlı səthinə uzanıb bir qarış açıq qalmış ağzı və körük kimi qalxıb enən sinəsi ilə nəfəs almağa çalışırdı.

Amma sadəcə, o idi yıxılıb qalan, qrupun digər işçiləri metal çubuqla deşdikləri kisələrdən boşaltdıqları şəkər tozunu uzunsov torbalara yığaraq köynəklərinin altından bellərinə bağlayırdılar. Daha sonra boş şüşələrə dolduraraq anbarın həyətinə çıxdılar, çeşməyə yaxınlaşıb yarısı şəkər tozu doldurulmuş şüşələrinin üstünə su əlavə edərək hazırladıqları şərbətləri içməyə başladılar.

Artıq ayağa qalxaraq anbarın həyətinə gələn Haxverdi öz-özünə: – Hmmm, bunlar hamısı köhnə qurdlardır, – deyə düşünüb özü üçün şərbət hazırlamaq üçün boş şüşə axtarmağa başladı.

Axşam evə dönərkən üst-başı çirk olduğundan metroya minməyə utandı, “İyirmi Yanvar”a gedən avtobusun arxa qapısından minərək boş yer tapıb əyləşdi.

Yataqxananın həyətinə girəndə kölgəlikdə oturub kişilərlə domino oynayan Asif onu görüb çağırdı:

– Ayə, Haxverdi, xoş gəlmisən və şalvarındakı tər və şəkər tozunun bir-birinə qarışıb yaratdığı qəhvə rəngli ləkələrə baxıb bir qəhqəhə atdı: – Bu nə gündü, a qadan alım?

Haxverdi ağacların dibinə qoyulmuş masaya yaxınlaşdı, hər kəslə əl verib görüşdükdən sonra:

– Səhər gedəndə yadıma düşmədi iş paltarı götürüm, orda da vaqon boşaltdıq, üstüm-başım batdı.

Domino oynayanlardan biri:

– Olar əşi, keç əyləş, – deyib Haxverdiyə yer göstərdi.

Haxverdi göstərilən yerdə əyləşərək əlindəki torbanı dizlərinin üstünə qoyub:

– Asif, qadan alım, sən bir şey edə bildinmi?

– Yox, qadası, cəmi bir yerdə çaypaylayan işi varıydı, o da sənə yaramaz.

– Niyə qadası?

– Asif əlindəki daşı masaya vuraraq: al, bu da ağın beşi, bağlandı, – deyib Haxverdiyə döndü:

– Maaş azdı qadan alım, – dedi və masadakı yoldaşlarına:

– Haxverdi Kəlbəcərdəndi, atası və qardaşıyla birlikdə döyüşürdü, indi ikisi də şəhidimizdir, – deyib onların qəhrəmanlıqlarından, döyüş meydanında göstərdiyi şücaətlərdən danışmağa başladı.

Haxverdi yorğun, taqətsiz halda Asifə dönərək:

– Qadan alım, bəlkə yuxarı qalxaq?

Asif yeni xatırlamış kimi:

– Hə qadası, – deyərək ayağa qalxıb domino yoldaşları ilə sağollaşaraq Haxverdinin qolundan tutdu:

– Gəl, qadan alım, gəl.

Haxverdi ayağa qalxanda əlindəki torbanı görüb:

– O nədi elə? Heç utanırsan? Axırıncı dəfə olsun ki, mənim qapıma əlində çörəklə gəlirsən.

Onlar gəldiklərində Asifin xanımı mətbəxdən əlində içi yemək dolu qazanla gəlirdi. Salamlaşıb birlikdə otağa keçdilər.

Yeməkdən sonra siqaret üçün balkona çıxarkən Asif Haxverdiyə:

– Şalvarını soyunub verərsən yusunlar, səhərə hazır olar.

Haxverdi: – Ehtiyac yoxdu, ay Asif, yetərincə əziyyət verirəm onsuz.

– Nə əziyyəti, sən bizim əziz qonağımızsan.

Haxverdi Asifdən aldığı borcu qaytararaq:

– Bunu götür, bir də mənimçün bir yer tapaq.

Asif öncə götürmək istəmədi, lakin Haxverdi üstələyincə pulu alıb cibinə qoya-qoya:

– Nə yeri, ay Haxverdi?

– Kirayə, amma tək olmasa yaxşı olar, tanış uşaqlarnan-zadınan bir yerdə olsun ki, kirayə pulunu bölüşək.

– Burda qal dana, dalımıza ha minmirsən, gecədən-gecəyə balkonda yıxılıb yatarsan.

Haxverdi çırtma ilə balkonun sürahisini döyərək:

– Yox, Asif, yeriniz dardı, mən də bir tərəfdən yıxılmışam üstünüzə…, dünən sənnən rastlaşmasaydım, halım necə olardı? İki gecə də qonağın oldum bəsdi, xahiş edirəm, sabah mən işdə olanda bir kirə yeri maraqlan.

– Mən neyniyim…, maraqlanaram.

– Hə, bir də yadımdan çıxmışdı, bilirsən, anamın vəziyyəti pisdi, yazığı demək olar ki, can üstə qoyub gəlmişəm. Rayona bir məktub yazaq, sizin ünvanı bildirək, birdən Allah göstərməsin, bir hadisə-zad olsa, xəbər eliyə bilsinlər.

– Olar, niyə olmur, gəl keçək içəri, uşağın dəftər-qələmini götürək yazaq. Sabah göndərərəm gedər.

Haxverdi əynini dəyişdikdən sonra oturub evlərinə bir məktub yazdı, altına da yataqxananın ünvanını əlavə edib səliqə ilə qatladı, Asifə uzadıb:

– Sabah erkəndən göndərərsənmi, qadan alım?

– Hə dana, arxayın ol, göndərəcəyəm getsin.

– Di yaxşı, deyirsən, düşək həyətə, evdə vaxt keçmir.

O, bu daracıq otaqda, Asifin xanımının və uşaqlarının yanında utanır, çıxıb getməyə yer axtarırdı. Asif onun necə darıxıb-sıxıldığını gördüyündən:

– Di yaxşı, gəl qadan alım, – deyib əlini yerə dəstək verərək tək ayağının üstə qalxdı, qızının qaçıb gətirdiyi qoltuq dəyənəyinə söykənərək:

– Gəl getdik, – deyib qapıdan çıxdı.

Onlar gələndə həyətdə orada-burada toplaşan kişilər ayrı, qadın və uşaqlarsa ayrı qruplar halında söhbət edir, dərdləşirdilər. Amma bütün söhbətlərin sadəcə üç mövzusu vardı: müharibənin gedişi, qoyub gəldikləri ata-baba yurdları və gün keçdikcə ağırlaşan keçim dərdləri…

Bir az dayanıb tanımadığı bu insanların söz-söhbətlərinə qulaq verən Haxverdinin içi çəkildi. Yenə sinəsinin sol tərəfində qosqoca bir boşluq yaranmış, ürəyi pres aparatının altında sıxılırmış kimi kiçilib balacalaşmışdı…

Doğrudan da necə olacaqdı bu millətin halı? Qarabağda bütün şiddəti ilə davam edən müharibə, Bakıda durub-dincəlmək bilməyən hakimiyyət davası.., o, qatardakı yaşlı adamın sözlərini xatırladı: “millət olaraq faciəmiz oradadır ki, biz tək yumruq ola bilmirik oğul, əgər bircə dəfə də birləşib bir ola bilsək, nə Qarabağ problemi qalar, nə başqa problem. Xatırla, səksən səkkizin sonunu, xatırla İyirmi Yanvarı…, bir ola bildiyimiz üçün BMT bizi ilin xalqı seçmişdi, bir ola bildiyimiz üçün o böyüklükdə sovet hökumətinin qabağında əliyalın dayanıb müstəqilliyimizi, suverenliyimizi sökə-sökə almışdıq. Ancaq sonra bir ola bilmədik, oğul, bir ola bilmədik”, – deyib bayaqdan sıxdığı yumruğunu açmış və sümüyü çıxmış barmaqlarını digər əli ilə burub şaqqıldadaraq əlavə etmişdi: – Nə var bunları tək-tək qatlayıb sındırmağa…

Haxverdi dişlərini bir-birinə elə sıxıb-qıcamış, yumruqlarını elə düyünləmişdi ki, əsəbindən, nifrətindən boynunun damarları şişib üzə çıxmış, qıyılmış gözlərini qan basmışdı. Onun haldan-hala düşdüyünü görən Asif:

– Ə, qadan alım, nə oldu sənə?

Haxverdi Asifə cavab vermədən dönüb iti addımlarla binanın tininə doğru addımladı, lakin yarı yolda özünü tuta bilməyərək, üzünü divara döndərib ağlamağa başladı. Arxasınca yetişən Asif heç nə anlamadığından, onu sakitləşdirməyə çalışır, lakin bacarmırdı…

Haxverdi uşaq kimi ağlayırdı, alnını divara vura-vura, hıçqıra-hıçqıra ağlayır, o ağladıqca arıqlamış, sümüyü çıxmış çiyinləri atılıb düşürdü.

Asif heç nə anlamadığından özünü itirmiş, nə deyəcəyini, necə təsəlli edəcəyini bilmir, ayə, qadan alım, bir sakit ol görək nə olub, kim nə dedi sənə axı, deməkdən, keçmiş döyüş yoldaşının saçlarını oxşamaqdan başqa əlindən bir şey gəlmirdi.

Başqaları fikir vermirdilər, çünki onlar özləri azmı ağlamışdılar? Qadınlar gündüz vaxtı, kimin yanında gəldi utanıb-sıxılmadan ağlayıb ürəklərini boşaldırdılar, amma kişilərin ağlamaq üçün qaranlığın düşməsini, uşaqların yatmasını gözləyib, yorğanın altında səhərə qədər ağladıqları gecələr azmıydı?

Asif Haxverdinin qoluna girərək, onu götürüb kənara, binanın arxa tərəfinə apardı, onu divara söykəyib yaxasından tutdu:

– Ayə, qadan alım, deyəcəksənmi niyə ağlayırsan, ya səni buradaca salım ağacımın altına?

Haxverdi əlinin tərsi ilə gözlərini silərək:

– Nəyə ağlıyacıyam? Günümüzə, dirriyimizə, üç-beş dığanın qarşısında yetim uşaq kimi boynubükük qalmağımıza…, ölən qohum-qardaşımıza, əsir gedən ana-bacılarımıza, viran qalan yurd-yuvamıza…

Haxverdi hələ də hıçqırırdı…

Asif cib yaylığı ilə onun alnının qanını silərək:

– Ağlamaqla olmur, a qadan alım, olmur…, ha ağla, özünü öldür, hələ istəyirsən arvadları da çağırım burda şaxsey gedək və köks ötürüb: – Nə faydası, ağrın alım, nə faydası? – dedi.

Onun sözləri can verməkdə olan birinin son hıçqırtıları kimi çarəsiz, umudsuz idi…

Siqaretini çıxarıb birini Haxverdiyə verərək damağına qoymasını gözləyib yandırdı, birini də özü üçün yandırıb sallağı oturan Haxverdinin yanında divara söykənərək dayandı, dodaqlarından ayırmadığı siqaretini üç tüstüdə bitirib atdı, qoltuq dəyənəyinin ucu ilə əzib parçalayıb:

– Qadan alım, bilirsənmi niyə belə oldu? Xatırla savaşın başlanğıcını, hələ necə deyərlər, duzduzdaqda, eşşək naxırda ikən –o vaxtkı Azərbaycan kommunist partiyasının rəhbəri səksən ikinci ilin yayında, heç bir iqtisadi-siyasi tələb, məcburiyyət olmadığı halda qanun hazırladıb imzalayaraq Dağlıq Qarabağ muxtar vilayətinə dünyada tayı-bərabəri olmayan, ən yüksək statusu verdi…, və bu misli görünməmiş statusa rəğmən səksən səkkizinci ilin sentyabrında Moskva Qarabağda xüsusi idarəetmə rejimi yaratdı. Guya ermənilərin sosial-iqtisadi problemlərini həll etmək adı altında vilayətə külli miqdarda pul buraxıldı, digər tərəfdən də belə bir fikir formalaşdırırdılar ki, guya Azərbaycan hökuməti erməniləriniqtisadi problemlərini həll etmir, onların maddi çətinliklər içərisində yaşamasına göz yumur. Buna görə də vilayətdəki ermənilər narazılıq edirlər.

Dörd ay sonra isə bununla da kifayətlənməyib “Volski Komitəsi”ni yaratdılar.

Yəni qadan alım, Qarabağı bizdən qoparmaq üçün ermənilərlə Moskva əlbir işləyirdi.

Münaqişə mitinqlərdən, nümayişlərdən silahlı mübarizəyə keçəndə də ermənilərin əlində hər cür silah-sursat varıydı, amma biz ov tüfəngləriylə silahlanmışdıq. Çətinliklə, ordan-burdan karabinnən-zaddan tapanda da patronunu tapa bilmirdik…, amma ermənilər eləmiydi? Gedib hərbi hissələrdən istədikləri qədər silah-sursat alır, bizim əliyalın camaatı qırırdılar. Volskinin xüsusi idarə rejiminin etdiklərini bir yadına sal. Hər şey gözümüzün önündə baş verirdi, amma biz heç nə edə bilmirdik. Xatırlayırsanmı qadan alım, öncə qapı-qapı gəzərək azərbaycanlı əhalinin silahlarını topladılar, sonra Gorusdan, Qafandan gətirdikləri karabinləri, avtomatları ermənilərə payladılar. Üç gündə Xankəndindən on iki min azərbaycanlı qovularaq çıxarıldı, sonra vilayətin bütün zavod-fabrikləri, kolxozları Volskinin əliylə Ermənistanın tabeliyinə verildi, tələm-tələsik yeni Xankəndi, Laçın-Gorus yolu çəkildi.

Xankəndində toplanan erməni daşnakları Qarabağ ermənilərinin qurultayını keçirərək, özünüidarəetmə elan etdilər, səlahiyyətləri də verdilər qondarma milli şuralarına…, bizim Bakıdakı hökumətsə Mərkəzi Komitədəki altmış bir erməni və Ali Sovetdəki iyirmi doqquz erməni deputatla qol-boyun gəzirdilər…

Qarabağda ara qızışdıqca, biz təklənir, silahlı ermənilərin qabağında əliyalın qalırdıq. Xüsusi rejimin kəndlərə yerləşdirdiyirus əsgərləri onları qoruyur, bizləri təzyiq altında saxlayırdılar… Nizami ordumuz gec yarandı, həm də könüllü özünümüdafiə taborlarımızda silah-sursat qıtlığı varıydı. Biz o köpəyuşağıynan heç vaxt baş-başa döyüşə bilmədik ki, ay Haxverdi, indi özünü günahlandırmağının nə mənası? Sən sürücü, mən aqronom…, bizi bu günə salanlar utansın.

Haxverdi sallağı oturduğu yerdən qalxaraq:

– Hə da, ay Asif, nahaq yerə deməyiblər ki, arxalı köpək qurd basar…

– Elədi, qadan alım, elədi. O vaxt Bakıdakı milyonluq mitinqlərin üzünü Qarabağa çevirsəydilər, gəlib ermənini sillə-təpiyinən qovardılar. Amma kimsə düşünmədi. Elə mitinqlərdə bağırırdılar:Topxanada iş gedir, Bakıda nümayiş gedir…, deyən lazımıydı, ay rəhmətliyin uşağı, nə meşəsi, nə Topxanası, erməni gündən-günə silahlanır, addım-addım Qarabağı bizdənqoparır…, siz durmusuz burda ağac dərdi çəkirsiz…

Haxverdi köks ötürərək:

– Yenə o mitinqlərin hesabına “Volski Komitəsi”ni ləğv elədilər, Qarabağın idarəsini bizə qaytardılar, yenə o mitinqlərin hesabına müstəqil olduq, rus boyunduruğundan canımız qurtardı.

– Onları mən də bilirəm, ay Haxverdi, amma hər axşam başımı yastığa qoyanda düşünürəm ki, təşkilatlanmaqda geciksək də, ən azından, xalqın birləşib bir nöqtəyə vurduğu vaxt millətin dəmir yumruğunu ermənilərin başına endirə bilsəydik, indi nə Qarabağ problemi qalmışdı, nə də başqa dərd…

– Düzdü Asif, qurban sənə, nəinki bu dığa köpəyuşağını Qarabağdan iti qovan kimi qovmuşduq, hətta on illər boyu sovet hökumətinin bizdən alıb onlara verdiyi Göyçəni, Zəngəzuru, Dərələyəzi, Vedibasarı, Dilicanı da qaytarıb almışdıq. Amma neyləyək ki, olmadı…

– Asif dərindən bir ah çəkərək:

– Hələ o vaxtlar, milli hərəkatın qızğın vaxtlarında belə liderlərin içərisində sovet DTK-sına işləyən, onların sözü ilə oturub-duranlar varıydı… Keçənilki seçkilərdən sonra başqaları bir tərəfə qalsın, elə birbaşa milli məclisin özü əksinqilabçıların yuvası halına gəlmişdi…, niyə? Nə səbəbə? Sonra da özü-özünü cavabladı: rus DTK-sı vəzifə hərisi, şöhrətpərəst millət vəkillərini pulun hesabına əsir almışdı, barmağında oynadırdı…, gəl heç uzağa getmə, döyüşlərdə hər şey bizim lehimizəykən, alınmaz dediyimiz qalamızın, Şuşamızın işğalını xatırla… Yadındadır da, avropalı nə bilim kimlər gələcək deyib əsgərlərimizə Şuşa-Xankəndi yolunun minalardan təmizlətdirdilər, ertəsi gün də erməni köpəyuşağı həmən yoldan hücuma keçdi… ya elə Kəlbəcərin işğalını, deyirdilər ki, Kəlbəcər istiqamətində həm canlı qüvvə, həm də texnika sarıdan üstünlük bizimkilərdədir, bəs nə oldu ay qadan alım? Müharibənin qızğın vaxtında o əclaf korpus komandirinin qiyamını xatırla…

Haxverdi ikrahla tüpürərək:

– Hamısını xatırlayıram, hamısını, – deyə qıcadığı dişlərinin arasından fısıldadı.

– Asif qoltuq dəyənəyinin metal taxılmış ucu ilə asfaltı döyəcləyə-döyəcləyə:

– Hə, Haxverdi, qadan alım, cəbhədə olanlar, xəyanətlər, alçaqlıqlar ağlıma gəldikcə, əsəbimdən dişim bağırsağımı kəsir, bilmirəm ki, neyləyim… Məsəl var:“içim özümü yandırır, çölüm özgəni”, qalıram kəsilə-kəsilə.

– Nə isə Asif, hələ müharibə davam eliyir, görək bundan sonra bir şey edə biləcəklərmi?

– İnşallah, Haxverdi, inşallah. Hamımızın umudu qələbəyədir, eləcə bir dəfə səfərbərlik elan edib milləti tökələr cəbhəyə, ya üzülər, ya düzələr…

İkisi də susdu, hərəsi daha bir siqaret çıxarıb yandıraraq damaqlarına qoydular.

Qaranlıqda dodaqlarından ayırmadan sümürdükləri siqaret işıldayır, közü siqaret tutan əllərini, üzlərini qırmızı fonda işıqlandırırdı…

Siqaretlərini çəkib bitirdikdən sonra yuxarı qalxdılar. Heç biri dinib-danışmırdı. Birbaşa balkona gedən Haxverdi yatağının açıq olduğunu görüb, elə paltarlıca yatağına uzanıb gözlərini yumdu.

Asif səhər oyanıb eyvana çıxanda yatağını qatlayaraq, döşəyin yanındaca yerdə oturan Haxverdiyə baxıb otağın açıq qapısından içəri boylanıb xanımını səslədi:

– Ay qız, Haxverdinin yerini salmamışdınmı?

Haxverdi əllərini üzündən çəkib başını qaldırdı:

– Bacım açmışdı yatağı, mən yığışdırmışam.

Asif yaxınlaşıb əlini onun çiyninə qoyaraq yanında oturdu, bir neçə saniyə dostunu qayğılı gözlərlə süzüb:

– Yata bildinmi, qadan alım? – deyə soruşdu.

Haxverdi başını təsdiq anlamında yelləyərək:

– Anamı gördüm yuxuda.

Asif onun çiyinlərini oxşayaraq:

– Allah xeyir eləsin, necə gördün?

Haxverdi qollarını dizlərinin üstündə uzadıb:

– Gördüm ki, kəndimizdəyik, evimizin arxasında bir dağ var, oradayıq. Atam, anam, mən və qardaşım…, bir ah çəkib köynəyinin döş cibindən bir siqaret çıxardı, Asifə uzadaraq:

– Çəkirsənmi? – deyə soruşdu.

Asif:

– Yox, qadan alım, – deyərək onun sümüyü çıxmış çiyinlərini oxşadı:

– Yuxunu de görək, hələ.

– Heç nə da, elə dağdaydıq, amma bilmirəm ki, orada nə axtarırdıq, birdən kırs gəldi, mən qaçdım, amma anam qaça bilmədi…

– Allah xeyir eləsin, ay Haxverdi, dur gedək yuyunaq gələk, çörəyimizi yeyək, sonra sən işə get, mən də gedim məktubu yollayım.

Haxverdi Keşlə yükboşaltma idarəsinin həyətinə girəndə gözü dünən birlikdə çalışdıqları yoldaşlarını axtardı. Onlar elə dünənki yerlərində, anbarlardan birinin önündəki platformada dayanmışdılar. Yaxınlaşıb salam verdi:

– Salaməleyküm, sabahınız xeyir.

Digərləri başları ilə, qrupun başçısı olan çalsaçlı kişi isə həm başı ilə həm də uca səslə onun salamını aldı:

– Əleyküməsalam, bacoğlu və əlavə etdi:

– Bu gün bizim əskik yoldaşımız gəlib, qrupumuzda əlavə adama ehtiyacımız yoxdur, sən bir o biri qruplara bax, gör kimə adam lazımdırsa, get onlarla işlə.

Haxverdinin qolu-qanadı qırıldı. İndi o kimin üstünə gedib məni də götür qrupuna, sizinlə işləyim deyəydi? Çar-naçar onlardan ayrılıb digər qruplara yaxınlaşdı, lakin kimsə onu istəmir, hər kəs qruplarında yer olmadığını bildirərək, qırx iki ton yükü boşaltmaq müqabilində alacaqları qəpik-quruşu daha bir nəfərlə paylaşmaq istəmirdi.

O öz-özünə: – Deyəsən, bu gün iş tapa bilməyəcəyəm, –deyə düşünərək, hər kəsdən aralanıb anbarlardan birinin arxasına keçdi, iş paltarlarını içinə qoyduğu torbanı yerə qoyub üstündə oturaraq kürəyini divara söykəyib gözlərini yumdu…

Heç nə düşünmürdü, nə evlərini, nə hər gecə yuxusuna girən doğma kəndlərini, nə el-obasını… O işləmək, pul qazanmaq istəyirdi… Və indi işə heç vaxt olmadığı qədər ehtiyacı vardı. Birdən anasının ölüm xəbəri gəlsə, nə edəcək, rayona hansı pulla dönəcəkdi? Artıq Asifdən də borc istəyə bilməzdi, onsuz yazıqların günləri-güzəranları göz qabağında idi. Əlləri ilə gicgahlarından tutub: – Mən neyləyim ilahi? Niyə məni bu qədər sınağa çəkirsən? İmtahanın bitmədimi daha? – deyə öz-özünə deyinir, fələyin qarasına qarğayırdı. O, digərlərindən ikiqat ucuz işləməyə belə razı idi, təki boş qalmasın, təki bir-iki manat kənara qoya bilsin… Ayağa qalxıb torbasını da əlinə götürdü. Artıq günəş də zirvəyə çıxmağa başladığından, binaların kölgəsi getmiş, onun kimi iş tapa bilməyən iki-üç nəfər anbarların həyətində olan yeganə ağacın kölgəsinə sığınmışdılar. Gəlib onlara salam verib yanlarında dayandı, cibindən çıxardığı siqareti damağına qoyaraq, yandırıb ciyərlərinə çəkdiyi tüstünü bir neçə saniyə saxladıqdan sonra burnundan buraxıb:

– Siz də iş tapa bilmədiz? – deyə ortalığa soruşdu. Torbalarını qoltuqlarına vurub canı sıxılmış halda dayananlardan biri üz-gözünü turşudaraq acıqla:

– Nə iş e? Sən lap kefdən danışırsan ki, – deyib açılmış ovcunu ona sarı uzatdı: – Görüm bir siqaret.

Haxverdi cibindən çıxardığı filtrsiz “Astra” qutusunun içindən birini götürüb ona uzadaraq əlavə etdi:

– Kibritin varmı?

– Var, amma köz olan yerdə kibritlə siqaret yandırmazlar, – deyib siqaretini damağına qoyaraq işarə ilə Haxverdidən köz istədi…

Haxverdi sakitcə bitməkdə olan siqaretini irəli uzadaraq onun siqaretini yandırdı, Daha heç biri dinib-danışmadı.

O səhər Asifgildə utana-sıxıla iki tikə yediyinə görə, günorta olmadan acmışdı. İndi də lap acından ürəyi gedirdi. Anbarlardan az aralıda, gömrüyün həyətindəki yeməkxanaya baxıb dilini-damağını yaladı. Bəlkə gedib bir kolbasa dürməyi alsam, – deyə içindən keçirtdi. Ancaq pula qıymadığından fikrindən daşınıb: – Axşama qədər bir təhər dözüm, bəlkə heç iş olmadı, – deyə öz-özünə deyindi.

Onların dördü də ağacın kölgəsində daha yarım saat gözləmişdilər ki, üstü çadırla bağlanmış “Kamaz” markalı yük avtomobili anbarın həyətinə daxil oldu, yanlarından keçərək, az irəlidəki anbarlardan birinin önündə dayandı. Haxverdi və ağacın dibində kölgələnən digər üç nəfər maşın dayanan kimi, iş tapmaq ümidi ilə ona doğru qaçmağa başladılar. Otuz-qırx metrlik məsafəni bir-birilərini itələyərək, önə keçməyə çalışaraq qaçır, yük avtomobilinə digərlərindən öncə çatmaq üçün dəridən-qabıqdan çıxırdılar. Nəhayət, yol bitib onlar maşının yanına çatanda, sürücü yenicə enmiş, qapını bağlayaraq, anbara doğru irəliləməkdə idi. Sürücüyə çatar-çatmaz Haxverdi tələm-tələsik:

– Dayı, fəhlə lazımdırmı? – deyə soruşdu.

Sürücü onları gözucu süzüb:

– Hə, dördünüz də bura gəlin, – dedi və anbarın qapısına yaxınlaşıb dayandı.

Fəhlələrdən biri:

– Ağsaqqal, nə yükləyəcəyik?

– Un, – deyə cavab verən sürücü başını qaldırıb günəşə baxdı, sonra olduğu yerdəcə sallağı oturub açarlarla oynamağa başladı.

Haxverdi bir addım yaxına ataraq:

– Dayı, neçə ton vuracaqsan?

Sürücü ona baxmadan:

– On yeddi ton, yetmiş kiloluq kisələrdə, yükləməyin də qiymətini bilirsiniz.

Daha heç biri dinib-danışmırdı. Az sonra anbardarın yaxınlaşmaqda olduğunu görüb cəld əyinlərini dəyişdilər, iş paltarlarını geyinib maşının yanına gəldilər.

Anbar açıldıqdan sonra içəridən çəkib çıxardıqları elavatoru maşının arxasında saxladılar. Fəhlələrdən ikisi un kisələrini daşıyaraq elavatorun üzərinə qoyacaq, ikisi isə maşının arxasında çiynini elavatorun altına verərək kəmərin üstü ilə yuxarı qalxan un kisəsini götürüb ön tərəfdən arxa tərəfə doğru qalaqlayacaqdılar.

Haxverdi “Kamaz”ın yük yerində çalışırdı. Bir tərəfdən günortanın isti və rütubətli havası, digər tərəfdən yük yerinin üstünü örtən çadırın günəş şüaları altında qızaraq altını daha da isitməsindən nəfəs almaq mümkün deyildi.

Haxverdi ona yardım edən yoldaşı ilə bərabər demək olar ki, qaçaraq işləyir, öz çəkisi ağırlığındakı un kisələrini daşıyıb qalaqladıqca, nəfəsi təngiyir, yorğunluqdan və istidən tərin-suyun içində qalırdı. Hər sıranı düzüb yuxarı qaldırdıqca, son üç cərgəni qoymaq daha da çətinləşirdi. Çünki bu üç cərgə də onun boyundan hündür olduğundan, çiynindəki yükü aşırıb salmaqla canını qurtara bilmir, pəncələrinin üstünə qalxaraq un kisəsini hündürə atır, sonra da çəkişdirərək yerini tarazlayırdı.

Və o daracıq yerdə qaça-qaça işləyir, alnından, gicgahlarından süzülən tər gözlərini acışdırır, dodaqlarını yandırırdı. Bir anlıq da olsa, nə dayanıb nəfəsini dərməyinə, nə də bir qurtum su içməyinə imkan yox idi. Bir tərəfdən çadırın altında bəlkə əlli dərəcəyə çatan isti, digər tərəfdən aclığın və susuzluğun verdiyi taqətsizlikdən ayaqları nəinki yetmiş kiloluq un kisələrini, hətta onun özünü belə daşımaqdan aciz qalmışdı.

O, hər dəfə elavatorun altına girib yükünü çiyninə alanda, un kisəsi ilə bərabər hər addım atanda, iş bitəndən sonra alacağı pulu düşünür, əlliliklər, yüzlüklər gözünün önündə rəqs edirdi…

Bəlkə bu idi onu ayaqda tutan, un kisələri elavatorun kəmərindən çiyninə düşdükcə onu yıxılmağa qoymayan, bağı çözülmüş dizlərinə dəstək olan… heç nə bilmir, heç nə düşünmürdü. Bəlkə də yorğun olduğunu düşünsə, aclığını xatırlasa, elavatorun kəmərindən çiyninə düşən yetmiş kiloluq kisənin altında yıxılıb qalar, bir daha ayağa qalxa bilməzdi. Amma o nə susuzluqdan quruyub çatlamış dodaqlarını, nə aclığını, nə hər nəfəs aldıqca ciyərlərini yandıran isti havanı, nə də yorğunluğunu deyil, sadəcə pul qazanmağı düşünür, fiziki qüvvəylə deyil, maddi sıxıntının verdiyi qazanc hərisliyindən doğan psixoloji güclə ayaqüstə qala, işləyə bilirdi…

Sonuncu kisəni də elavatorun kəmərindən alıb sıranın üstünə qoyduqdan sonra kamazın yük yerindən enərək sürücüyə yaxınlaşdı, əməkhaqqını alıb iki addım atdı və biçilmiş ot kimi yerə uzandı. Yorğunluqdan düz başının üstündə alov topası kimi yanan günəşin altından çəkilməyə belə taqəti yox idi. Bir neçə dəqiqə arxası üstə uzanıb gözlərini yumdu, handan-hana ayağa qalxaraq paltar torbasını götürübsəndəlləyə-səndəlləyə çeşməyə doğru irəlilədi.

Haxverdi gələndə digər üç yoldaşı artıq yuyunub getmişdilər. O, tərinə qarışıb xəmir olmuş unu əl-üzündən, boyun-boğazından yudu, sonra belə təmizlənə bilməyəcəyini görüb köynəyini soyundu, çeşmənin altına girərək saçlarını, sinəsini, qoyun-qoltuğunu yuyub təmizlədi.

Yuyunduqdan sonra yenə ağacın altına gəldi, paltar torbasının üstündə oturub kürəyini ağacın gövdəsinə söykəmiş, arabir gözucu az aralıdakı yeməkxanaya baxıb udqunur, yox, yeməyəcəyəm, qazandığımı da qarnıma versəm, artıra bilmərəm, – deyə öz-özünə təkrar edirdi…

Həmən gün daha başqa iş düşmədi. O, yorğun və taqətsiz addımlarını sürüyərək yataqxananın həyətinə gəlib çatanda günəş batmaqda idi.

Yenə həmən adamlar binanın girişinə qoyduqları balaca masanın ətrafında əyləşərək domino oynayırdılar. Haxverdi yaxınlaşıb salam verdi və Asifə:

– Qadan alım, bir şey edə bildinmi? – deyə soruşdu.

Asif qarışdırmaqda olduğu daşların içindən yeddisini çəkərək ovcunun içində samlaya-samlaya:

– Hə, ay Haxverdi, səhər səndən ayrıldıqdan sonra aparıb məktubunu saldım getsin, sonra da sənə bir yaxşı yer tapdım. Həm gecələri qarovul işləyəcəksən, həm də orda yatacaqsan.

Haxverdinin sevindiyindən gözləri işıqlandı, əyilib Asifin boynunu qucaqladı, o üzündən-bu üzündən öpüb:

– Allah səndən razı olsun, qardaşım, haqqını necə ödəyəcəyəm?

– Nə haqqı, ay Haxverdi? Bu günümüzdə də bir-birimizə arxa çıxmasaq, day nooldu?

Haxverdi səbrsizliklə:

– Di qadan alım, dur gedək məni ötür işə, sabah elə oradan da gedərəm yükboşaltmaya və nəsə xatırlayıbmış kimi əlavə etdi:

– Asif, qadan alım, maaş-zad babatdımı?

– Yox, ay Haxverdi, maaş azdır, amma yenə də sənə sərf eliyər. Həm kirayə verməyəcəksən, həm yaşayacaqsan, üstəlik də pul alacaqsan, day nə istəyirsən, a qadan alım?

Nəhayət, oyun bitdikdən sonra Asif qalxdı, birlikdə yuxarı qalxaraq yemək yeyib Haxverdinin çalışacağı yerə yollandılar.

Bura uşaq filarmoniyasının yanında yerləşən çoxmərtəbəli bina inşaatı idi. Binanın birinci mərtəbəsi təmir olunaraq bir tərəfi ofis, digər tərəfi isə mətbəx, yeməkxana və qarovul otağı kimi istifadə olunurdu.

Haxverdigil gəldikləri zaman fəhlələr çıxıb getsələr də, binanın sahibi və digər işçilər hələ də burada idilər. Onlar Haxverdi ilə qısa tanışlıqdan sonra briqadirlərdən birinə onu aparıb binanı və həyəti gəzdirməsini, qorumalı olduğu ərazini göstərməsini tapşırdılar.

Asif də çıxıb getdi. O bu gün qarovul işlədiyi tramvay parkında növbədə olduğundan tələsir, onsuz da işə gecikdiyindən, daha artıq vaxt itirmək istəmirdi.

Haxverdi gecələri binada, gündüzləri isə Keşlə yükboşaltma idarəsində işləyir, qarovulçuluqdan aldığı maaşla bir qarın ac, bir qarın tox dolanaraq özü demişkən, hambalçılıqdan qazandığı pulu toplamağa çalışırdı. İşlədiyi bir ay olardı, ya olmazdı, ilıq bir sentyabr günündə Keşlədən qarovul işlədiyi binaya dönürdü. Ana yolda avtobusdan enib tini döndü, getdikcə ağırlaşan addımlarını ardınca sürüyə-sürüyə çalışdığı binaya yaxınlaşanda alaqapının yanında tək ayağının üstündə sallağı oturub siqaret çəkən Asifi gördü. Yaxınlaşıb salam verdi, Asifin ayağa qalxmasına kömək etdikdən sonra qucaqlaşıb öpüşdülər.

Haxverdi:

– A qadan alım, görürsənmi nə vəfasız adamam, az qalır bir ay olsun ki, buradayam, bir dəfə gəlib balacaları görə bilməmişəm.

– Vəfasız niyə olursan, hamı bir tikə çörəyinin dalındadı, – deyib, – gəl, – dedi və onun qolundan tutdu, birlikdə qarovul otağına keçdilər. Haxverdi Asifi çarpayının üstündə oturmasına kömək edib, köynəyinin düyməsini aça-aça:

– Asif nə olub? Xeyirdimi? Qaş-qabağını tökmüsən, – deyə soruşdu.

– Şey, Haxverdi, qadan alım, rayondan məktub gəlib, müdürünlə danışdım, sən get, işləri yoluna qoyub qayıdana kimi mən buranı ötüşdürərəm.

Haxverdinin məktubu almaq üçün uzanmış qolu yanına düşdü, olduğu yerdəcə çökdü.

Asif onun çiyinlərindən tutaraq silkələyir, bir tərəfdən təsəlli verməyə, bir tərəfdənsə ürək-dirək verməyə çalışırdı:

– Haqqı, ə qadan alım, özünü ələ al, yekə kişisən, sən heç müharibədə belə deyildin, nə olub ə sənə? Ana bir az nasazlayıb, səni istəyir, get iki günə gör, gəl..

Haxverdi anlamışdı artıq…, hər şeyin gec olduğunu, bəlkə anasının dəfninə belə yetişə bilməyəcəyini… Qalxıb tualetə yönəldi, əl-üzünü yuyub ofisə, müdürün yanına getdi. Onlarla sağollaşırkən, yerinə adam götürmələrini xahiş edib dönməyəcəyini dedi. Maaşının qalığını alıb cibinə qoydu, əşyalarını toplayıb Asiflə bərabər binadan ayrıldı.

Elə həmən günü də gecə qatarı ilə rayona yola düşdü. Bu dəfə elektrik qatarı ilə deyil, normal qatarla getdiyindən irili-xırdalı hər stansiyada dayanmırdılar, həm bu qatar gəldiyindən daha sürətli idi. Amma istənilən qədər sürətli olursa-olsun, ümumi vaqonun pəncərəsinin dibində əyləşərək gözlərini çölə, qaranlığa zilləyən Haxverdi üçün zaman getmirdi sanki.

Yol boyu anasının sözlərini, getmə deyərək israrlarını xatırlayır, onu ağır vəziyyətdə qoyub gəldiyi üçün peşmançılıqdan və əsəbindən özünü öldürmək, başını-gözünü vaqonun divarlarına vurub parçalamaq istəyirdi. Bir tərəfdən, mən hardan bilərdim axı, – deyə öz-özünü ovudur, o biri tərəfdən isə Həcər də demişdi getmə, anan can üstədir, – deyə özünü danlayır, narahatçılığından, vicdan əzabının ağırlığından özünə yer tapa bilmirdi.

Gah iki vaqonun birləşdiyi yerə keçib siqareti siqaretin közünə yandırır, gah da tualetə gedib qızarıb qan çanağına dönmüş gözlərini sərnişinlərdən gizləmək üçün əl-üzünü yuyurdu.

VII

Günəş üfüqdən bir qarış yuxarı qalxanda o kəndə girdi. Səhərə yaxın rayon dəmiryol vağzalında enmiş,havanın işıqlanmasını, avtobusun işləməsini gözləməyə səbri çatmadığından kəndlərinə qədər olan on dörd kilometrlik yolu piyada gəlmişdi.

Yolboyu anasının ölümü ilə bağlı heç nə düşünmək istəmirdi. Ürəyində öz-özünə: – Bəlkə hələ ölməyib, sadəcə ağırlaşıb, – deyə təsəlli verir, işdən birdəfəlik çıxdığına təəssüflənirdi də.

Kəndin girəcəyində rayon mərkəzindən gələn avtobus yanından keçib gedəndə tələsdiyinə heyfsilənib – bu da səbrsizliyin sonu, dünya qədər yolu yeriməyim özümə qaldı – deyib başını buladı.

Gəlib həyətlərinə çatanda evin arxasından keçən yolda qurulmuş çadırı gördü… Artıq ürəyində şübhəyə yer qalmamışdı. Bəli, anası o yüz kilometrlərlə uzaqdaykən, şəhid qardaşının xanımı və Həcərin yanında can vermiş, bu dünyadan əbədiyyən köçüb getmişdi. İçində bir şeyin qırıldığını, sinəsinin sol tərəfində içi buz kimi soyuq su ilə dolan böyük bir boşluğun yarandığını hiss etdi. Gicgahlarında döyünən ürəyinin səsindən qulaqları uğuldadı və yıxılmamaqçün həyətlərinin çəpərindən tutub dayandı. Nə qabağına qaçan balalarını, nə də evdən çıxıb yeyin addımlarla ona doğru gələn Həcəri görmürdü. Olduğu yerdəcə quruyub qalmış, hissiz, duyğusuz adama, bir heykələ dönmüşdü…

Həcər yoldaşına yetişərək uşaqlara acıqlanıb qovdu, onun qoluna girib evə apardı. Eyvana çatanda qayınarvadının gətirdiyi stulu Haxverdinin altına qoyub oturmasına kömək etdi:

– Ay evitikilmişin oğlu, hardasan indiyə qədər? Beş gündü e, məktub yazmışıq, – deyə analıq instinktinin verdiyi nəvazişlə Haxverdini danladı.

Haxverdi gözlərini yerdən qaldırmadan:

– Nə vaxt keçinib?

– Beş gündü.

– Məktubu dünən almışam.

– Sağ olsun kənd camaatı, yığışıb köməkləşdilər, yası yola verdik, bu gün də mağarı yığışdıracağıq.

– Nə qədər borca düşdünüz?

– Heç nə qədər, demirəmmi sağ olsun kənd camaatı? Bayram müəllim ağsaqqallığın elədi, ehsanı-zadı verdilər, heç qoymadılar ki, biz əlimizi cibimizə salaq.

Haxverdi dizlərinə sarmaşan uşaqlarının saçlarını oxşayıb ayağa qalxdı, cibindən bütün pulunu çıxarıb Həcərə verərək:

– İki qardaş arvadı qaldınız, həm bir-birinizdən, həm də uşaqlardan muğayat olun, – deyərək eyvanın qapsağına doğru yönəldi.

Həcər Haxverdinin verdiyi pulları hələ də əlində tuturdu, lakin o pillələri enərkən özünə gəlib ardınca qaçdı:

– Ay rəhmətliyin oğlu, bəs hara gedirsən?

Haxverdi həyət qapısından çıxarkən ayaq saxladı, geriyə dönüb xalasıqızıgilin saman qatılaraq yetişdirilmiş palçıqla suvanmış evlərinə, pəyələrinə və geniş həyətlərinə son dəfə baxdı, gözlərini Həcərin gözlərinə zilləyərək astadan, sanki çayxanaya domino oynamağa gedirmiş kimi laqeydcə:

– Cəbhəyə, müharibə bitmədən də dönməyəcəyəm, məni gözləməyin, – deyib getdi.

O, nə ardınca əlləri ilə üzünü qapadaraq hıçqıran Həcərə, nə də çaşqınlıqdan olduqları yerdəcə quruyub qalan balalarına fikir vermədən ağırlaşıb hərəsi bir pud yükə dönən ayaqlarını ardınca sürüyərək kənddən çıxdı…

VIII

Hər kəs dağılıb getdikdən sonra Həcər uşaqlarının üçünü də geyindirdi, hərəsinin boynuna atalarının döyüşlərdə göstərdiyi şücaətlərə görə təltif edildiyi medallardan birini asıb özü də ərinin kamufulyaj gödəkcəsini geyindi, yun yaylığını başına örtüb qızını qucağına aldı, oğlanlarına:

– Gəlin, – dedi, gedirik atanızı görməyə.

Evdən çıxanda gecə yarısı olsa da, ətraf ayın qarda əks edən şəfəqlərindən əməlli-başlı işıqlı idi. Onlar ziyarətə gəlib-gedənlərin tapdalayıb bərkitdikləri qarın donmuş səthini xışıldadaraq Şəhidlər Xiyabanına gələndə, uşaqlar qayınarvadının əlini buraxaraq gündüz dəfn olunmuş atalarının ağappaq qarın içində qara təpəcik kimi görünən məzarına doğru qaçdılar.

Həcər qucağında çabalayıb düşmək istəyən qızını yerə qoyub, ərinin məzarına yaxınlaşdı,oğlanlarına çımxırıb:

– Ağlamayın, sizin atanız ölməyib, o şəhid olub, siz ağlasanız, atanızın ürəyi sıxılar, – dedi.

Qızı uşaq marağı ilə:

– Ana, atam indi bizi görür? – deyə soruşdu.

– Əlbəttə, qızım, o bizi görür, o bizi eşidir, o ölməyib, – deyərək – axirət günü şəfayətçimiz olsun, – deyə pıçıldayıb, göz yaşlarını saxlamaq üçün özünü zorladı, burnunu çəkib əllərini açdı, ərinin ruhuna dua oxuyub, onunla söhbət etməyə başladı:

– Rahat yat, Haxverdi, rahat yat. Artıq sən də burdasan, anan da, İsmayıl da…, biz heç yerə getməyəcəyik, elə bu kənddəcə oturub elimizin-obamızın düşməndən azad olunmasını gözləyəcəyik. Rahat yat, Haxverdi, rahat yat, sənin istədiyin kimi, balalarını oxudub adam eliyəciyəm, nəyin bahasına olursa-olsun oxudacıyam onları, atalarına layiq övlad olacaqlar. Əlbəttə, sən də…

– Biləcəksən, sənin də xəbərin olacaq, axı, sən ölməmisən, Haxverdi, axı sən yaşayırsan…

O danışdıqca uşaqlığı, gəncliyi, qonşuları olan Haxverdinin onu istəməsi, nişanları, toyları, uşaqlarının dünyaya gəlməsi, ellərindən-obalarından didərgin düşmələri və nəhayət, bu qərib eldə, artıqonlarçün doğma olan bu qərib eldə başlarına gələnlər gözlərinin önünə gəlir, yanaqlarından süzülərək çənəsində donan göz yaşlarının arxasında görünməz olurdu…

O, bu gecə vaxtı, ayın və ən uzaqlardakı ulduzların şahidliyi ilə ərinə, şəhidinə söz verir, onun məzarı qarşısında and içirdi. Gözləri səmaya açılmış ovuclarına baxır, orada həyat yoldaşının rəsmini görür, onunla danışırdı:

– Əzizim, heç bir arzun yerdə qalmayacaq, nə qədər ki, canımda can var, hamısını yerinə yetirəcəyəm. Şəhid qardaşının qadınına qayınarvadı deyil, ana olacağam, bacı olacağam, çiynimdə gəzdirib, başımın tacı edəcəm. Axı, onu da sən mənə əmanət etmişdin. Üç balanın üçünü də oxudacam, adam edəcəm, sən rahat yat, Haxverdi, sən rahat yat…

Şəhidi qarşısında söz verib, and içib bitirdikdən sonra əyilib məzarından bir ovuc donmuş torpaq götürdü, Kəlbəcərə qayıdanda həyətimizə səpərəm, – deyə dodaqaltı deyinib yaylığının kənarına bükdü…

Və illər ötdükdən sonra belə, Həcər Haxverdinin məzarından götürdüyü torpaq parçasını müqqəddəs əmanət kimi, sandığının bir küncündə saxlayırdı. Hər şəhidinin şəhadət günü qayınarvadı və əllərindən tutduğu övladları ilə birlikdə bu balaca aran kəndinin şəhidliyinə gedib oradakı yeddi şəhiddən biri olan Haxverdisini ziyarət edir, məzarı başında dayanıb onun və onunla birlikdə yatanlar üçün dua edirdi. Zamanla övladları böyüdülər. Həcər artıq şəhidinin məzarına daha rahat, daha qürurla gəlirdi. Çünki o, verdiyi sözləri tutmuş, andına sadiq qalmışdı. Böyük oğlan yüksək rütbəli zabit olaraq vətənimizin keşiyində dayanırdı, ikinci oğlan müəllim, qızları isə diş həkimi olmuşdu.

O, illər öncə, yanvar ayının dondurucu şaxtasında, ayazlı bir gecədıə, ay və ulduzların şahidliyində ərinə, şəhidinə verdiyi sözlərin hamısını tutmuşdu. Çünki o, mərd qadın idi, çünki o, əsl Azərbaycan qadını idi….

Yazıya 275 dəfə baxılıb

Şərhlər

Şərh

DOĞMA ELDƏ QƏRİB – Zaur Bayramoğlu

Şərhlər

Tək şeir

Qulu Ağsəsin yeni şeiri – “O”

İradə Aytel – İntihar edən Qazi… (tək şe...

Elvin Ramizoğlu – Qaytardın (tək şeir)

Şuşa sevgisi – Rəşad Məcid

Musa Ələkbərli – Dostum Rəfail İncəyurdun 70 ya�...

Musa Ələkbərli – Bu gün necə gedim yasına (tək...

Tərcümələr

“AĞILLI ARVAD” – AKİF ABBASOVUN TƏRCÜM...

Vyaçeslav Ananyev – “Dualar və əllər” ...

Son Yazılar

Ən çox oxunanlar

Şəhid Səxavət Alim oğlu Həsənovun ailəsi i...

“Qafiyəsiz baxışlar”

İradə Aytel – Kişilər tənha qadınları...

İradə Aytel – Yum gözlərini, qadın! (vi...

İradə Aytel – Nifrət edirəm bayramlara!