Söz haqqında Söz: şayka yoxsa çayka?!

WhatsApp Image 2022-11-25 at 15.32.21 (1)“Oğru, quldur, talançı” şayka sözü həqiqətənmi  şayka//çayka  yəni  “çay gəmisi” kəlməsindənmi yarandı?!  Müasir dilimizdə bandit dəstəsi, cinayətkar qrup kimi mənalar daşıyan sözümüz  həqiqətən tarixi çayka “çay gəmisi” adıyla bağlıdır? Qədim zamanlarda Türk flotunda ən yüngül gəmi tipinə çayka-şayka deyilirdi. Çaykalar ən çoxu sahil sularında və çaylarda üzməyə yararlı idi. Lakin soyğunçu Sarıqamış (Zaporojye) və Don kazakları çaykalarda quldur səfərlərinə çıxdıqdan sonra bu ad mənasını dəyişməyə başladı. Belə ki, davakar və qənimət hərisi kazaklar belə gəmilərdə çaylarla Qara dənizə çıxır, sahilboyu üzərək və buradan da dənizə axıb tökülən çaylara keçib Türk şəhərlərini talan edirdilər. Volqa ilə də gəlib Xəzərboyu torpaqlara hücum etdikləri də məlumdur. Dəfələrlə Bakıya və hətta Kür çayı ilə Bərdəyədək gəlib çıxdıqları tarixlərdə söylənilir. Belə şaykalarla Xəzər sularında quldurluq edən Stepan Razinin yağmaçı dəstəsinin də aylarla  Abşeronda qərar tutduqları məlumdur. Eləcə də kazaklar Xəzər sularında tüğyan edərək Gilan və Mazandaranı da talan edərdilər. Uzun illər bu gəmilər-şaykalar kazaklarda saxlanılmaqda idi. Rus dili lüğətində şayka məcazi mənada dəniz quldurları, daha sonra isə ümumilikdə quldur dəstəsi kimi metonimik keyfiyyətdə söz kimi sabitləşdi. Söz rus dilində bundan əvvəl çəlləyə oxşar dərin qab, ağac dol(vedrə) mənasında işlənilirdi. İkiqulplu bu təsərrüfat qabı həqiqətən ağacdan hazırlanmış gəmilərə bənzəyirdi. Odur ki, bir çox etimoloqlar bəstəkar Pyotr Çaykovskinin də soyadının çayka “dəniz quşu” adından deyil, çay gəmisi olan çayka sözündən əmələ gəldiyini irəli sürməkdədirlər.

Şayka, çayka- “qaçaq-quldur”, ukrayna dilində çayka “ka­zak qayığı”. Şaika türk dillərində hündür gəmi (Radlov, 4.926; Fas­mer, 4,395). “Kazaklar şayka denilən kayıkları ilə vakit-vakit Ba­kü kıyıları ilə Gilan ve Mazendaran­dan şehir ve kasabalara bas­qınlar yapmaqda idiler” deyə Faruk Sümər qeyd edir. Çayka (sonralar şayka) Türk flotun­da ən yüngül gəmi tipinə deyilirdi. Çaykalar kiçik çaylarda (türkcə çay-reka) üzmək üçün yararlı idi. Gəmidə 10-a qədər top olurdu, komanda heyəti, 100-ə qədər Za­porojye kazakları Türk sahillərinə hücum etməkdən ötrü çay­ka-şayka adlanan bu yün­gül gəmilərdən istifadə edirdilər. Son­ralar da uzun illər bu gə­milər – şaykalar kazaklarda sax­la­nıl­dı. Rus dili lüğə­tində məcazi mənada – dəniz quldurları kom­­paniyası, daha sonra ümumi­likdə quldur dəstəsi kimi me­to­nimik keyfiyyətdə sabitləşdi. Lev Uspenski şayka sözünün Rus dilində iki mənasını nəzərə çarpdırmaqla 1-ci mənada şay­ka “derevənnoe vedro” və “barka”, “lodka” mənasında da işlən­di­yini qeyd edir, eyni zamanda Rus familiyası Çay­kov­s­ki­nin  də çayka (quş) sözün­­dən yox, çayka – şayka (gəmi, qa­yıq) sözündən yarandığını göstərir.WhatsApp Image 2022-11-25 at 15.32.21

Zurin bıl v to vremya otrajen protivu şayki myatej­nıx Başkiryev, kotorıe rasseyalis prejde, nejeli mı ix uvi­­dali (“Kapi­tanskaya doçka”, ql. 13); On yavilsya na si­bir­skix zavodax, sobral tam novıe şayki i snova naçal zlo­deyst­vovat; Şayki razboynikov zlodeystvovali pov­syu­du (Yenə orada); Na­çalnik şayki slavilsya umom, otvaj­no­s­tyu i kakim to velikoduşiem (Puş­kin. “Dubrov­s­kiy”, ql.7). Artıq “şayka” sözü daha geniş mənada – bəd niy­yət­li adam­lar qrupu, dəstəsi mənasıyla daha çox istifadə olu­nur. Çe­xo­vun dilində də bu mənada rast gəlirik: Est li çto “kor­­­po­ra­tivnaya” pravilnaya orqanizovannaya za­ko­nom doz­vo­len­naya “ar­tel”, ili moşenni­çeskaya şayka (“Oskolki Moskovskoy jizni…”) “Şay­ka” bu sözü işlədənlər tərəfindən get-gedə hər cür cinayətkar qrupa verilən təh­qi­ramiz, alçaldıcı sözə çevrilir. Məs.: De­ka­brist­lər haqqında hökumət məmurlarının əmrində deyilir: “Pe­re­­xva­tit nekoeqo Puşina, iz Moskvı pribıvşeqo, i ko­to­rıy, bıv v şayke – skrıl­sya”. (Bolğşoy “Janno); Hə­min əsrə aid bir məktubda … ko­rı­sto­­­löyubi­vaya i bez­nrav­st-ven­naya şayka literaturnaya tor­jest­vuet (Bax: N.Eydel­man. “Puşkin”).

Rus dilində işlənə-işlənə mənaca genişlənən bu söz bu dil­dən Azər­bay­can dilinə keçərək elə həmin mənalarda da ya­yıl­maq­dadır:

Yerli­­baz­lar, qohumbazlar, şaykalar.

Bu millətdə mil­li istək qoymadı

(Füruzə “İndi daha”).

 

Prof.dr. Minaxanım Nuriyeva Təkləli

Azəebaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti

Yazıya 54 dəfə baxılıb

Şərhlər

Şərh

Pin It

Comments are closed.