Yazıçı Seyran Səxavətin “Kaspi” qəzetinə verdiyi müsahibəni təqdim edirik:
– Əhvalınız necədir?
– Əhval qəliz məsələdir. Bu gün dünyanın da, ölkəmizin də, insanların da problemləri var. Bunu danmaq olmaz. Reallığın gözünün içinə düz baxmaq lazımdır. Olan şeylərin inkarına çalışanlar, olmayan şeylərin davasına qalxanların əhvalı çox vaxt pis olur. Mən isə belə adam deyiləm, ona görə də əhvalım yaxşıdır. 30 yaşımdan bu günə qədər əhvalımı tənzimləyə bilirəm. Əgər əhvalımı dünyanın, ölkənin, insanların əhvalıyla tənzimləsəm, çox çətin olar. Özünəxidmət barədə təcrübəm pis deyil. Bir də səmimiyyətimə inanın, dünyanın ən balaca adamı dünyanın ən qədim şəhərindən daha qəlizdir. Çünki bir şəhər toplaşıb bir insanı yarada bilməz. Ancaq bir adam dünyanın bir böyük şəhərini qura bilər. Dünyanın ilk yaşayış məkanı kənd olduğuna və mən də kəndçi olduğuma görə axır ki, Bakıda özümə yaşamağa bir yer tapa bildim. Mərdəkanda yaşayıram, bu da əhvalımın yaxşı olmasına kömək edir.
– Ədəbi prosesi, mühiti izləyirsinizmi? Ədəbiyyatımızın “əhvalı necədir?”
– Mənim işim yazıçılıqdır. Doxsanıncı ildən bəri cədvələ qol çəkmirəm, maaş almıram, ancaq öz işimlə – yazıçılıqla məşğulam. “Qaçhaçaq” romanım var, o əsər mənim keçdiyim və məndən keçən adamlar haqqındadır. Çox böyük və maraqlı adamlar keçib taleyimdən. Dünyanın müxtəlif ölkələrində dostlarım var. İnsanı mühitdən gözəl məhv edən və yetişdirən ikinci bir şey yoxdur. Müxtəlif mühitlər var, onlardan biri də ədəbi mühitdir ki, gücüm çatan qədər mən ədəbiyyatımızı və ədəbi mühitimizi izləməyə çalışıram.
– Bizim qəzetin Ədəbiyyat əlavəsində tez-tez xarici yazarların gənclərə məsləhətlərini dərc edirik. Doğurdanmı həmin qaydaları mənimsəyib yazıçı olmaq mümkündür?
– Yazmaqla bağlı hansısa detalları mənimsəyib yazıçı, jurnalist olmaq olar. Ancaq orijinal yazıçı olmaq üçün qaydalara tabe olan yox, qaydalardan kənar söz adamı olmalısan. Dünyaya nə qədər adam gəlib gedib, hələ gəlməyə nə boyda da növbə var. İstedadsız insan yoxdur, düşdüyü mühitdən asılı olaraq mühit insanların hərəsinə bir peşə sahibi edir. Bu dünyada ən böyük ünvan mühitdir. Mühit səni hamıdan yaxşı öyrədir.
– Orta əsrlərdə belə bir düşüncə vardı ki, şəhər mühiti insanı daha azad edir. Bu mənada, yazıçı üçün, kənd və şəhərdə azadlığın fərqi varmı?
– Şəhərin azadlığının mahiyyətində bir biclik və antisanitariya var. Kənddə evlər bir-birindən aralıdır, məsələn, Seyran durub getdi, Salmangilə. Bunu hamı görür. Çünki mühit şəffafdır. Şəhərdə bir bloka girdin heç kəs bilə bilməz ki, sən hansı evə getdin. Çəkdiyiniz misalın heç bir psixoloji, fundamental əsası yoxdur. Kənd dünyanın ilkin modelidir – yəni orijinal variantı.
– Seyran müəllim, qələmlə yazırsınız?
– Mən dəyişə bilmirəm. Məncə, bir dəfə dəyişmək bir dəfə uduzmaq deməkdir. Tay-tuşlarımdan bəziləri dediklərinə görə kompyuterdə yazırlar. Ancaq şübhələnmişəm, deyəsən yalan deyirlər. O vaxt qardaşım mənə alman yazı makinası almışdı, o dövrdə az adamda vardı ondan. Demək olar ki, ondan istifadə eləmədim. Bu gün də qələmlə yazıram, özü də kiril əlifbasıyla. Gündə bir əlifba dəyişir, mən hər dəfə təzə əlifba dəyişməliyəm? Mən əgər bir adı bir dəfə kirildə, bir dəfə latında yazsam, elə bilərəm ki, qələm məndən küsər, bir də heç nə yaza bilmərəm. Elə bilərəm, bir dostuma, yekə bir kişiyə xəyanət eləmişəm. Kim nəylə istəyir yazsın, mən isə qələmlə yazıram.
– Qələmlə yazmaqla ona sədaqətinizi nümayiş etdirirsiniz?
– Mən heç nəyi nümayiş etdirmirəm, özünü nümayiş etdirmək havayı zəhmətdir. Elə bil havaya atılmış güllədir. Özünü nümayiş etdirəndə enerji gedir, elə o enerji ilə normal fəaliyyətlə məşğul olmaq olar.
– Bayaq mühitin insanın həyatındakı rolundan danışdınız, bəs tale, bəxt, qismət, alın yazısı – bunların insanın həyatındakı roluna inanırsınızmı?
– Allahın yaradıcılığında bir Seyran Səxavət ssenarisi də var. Hesab edin ki, baş rolda mənəm, həm də o rolu oxuyuram. Ancaq ssenarini oxuyub qurtarandan sonra Seyran Səxavət olmayacaq. Bəxt gətirib-gətirməmək də, alın yazısı, qismət də yaşama uyğunlaşdırılmış şeylərdir. O vaxtlar rayonlarda çoxlu anonim məktublar yazılırdı hökumətə. Məncə, alın yazısı da anonimdir, orda imza yoxdur. Çingiz Aytmatov zootexnik olub ixtisasca. Ancaq sonra yazıçı olub. Bu o deməkdir ki, o əvvəl bir qədər yolundan sapıb, amma sonda öz doğma yoluna qayıdıb – öz kimliyini, həyatdakı yerini müəyyənləşdirib. Buna tam mənada tale demək düzgün deyil…
– Sizə qədər və sizdən sonrakı dövrdə yazılan əsərləri oxuyanda onların növbəti on illiklərə, əsrə ünvanlanacağını öz aləminizdə necə və hansı kriteriya ilə müəyyənləşdirirsiniz, yəni sizin üçün əbədiyaşarlılığın meyarı nədir?
– Yazıçıların işi dünyaya çıxmaq baxımından çox çətindir. Musiqi, rəssamlıq elədir ki, onlar üçün tərcümə lazım deyil, ancaq ədəbiyyatın yayılması üçün tərcümə, təbliğ mütləq şərtdir. Azərbaycan ədəbiyyatı böyük ədəbiyyatdır. Hər şeyin yiyəsi olanda yaxşı olur. Bu gün ədəbiyyatımızın yiyəsi yoxdur. Mənim üçün Nobel mükafatı ölçü deyil, ancaq Nobel bizdən asılı olmayaraq ölçü olub, bunu inkar etmək olmaz. Mən 55 ildir peşəkar yazıçılıqla məşğulam, ancaq oxucu stajım 64 ildir. Azərbaycanın ən istedadlı oxucularından biriyəm. Peşəkar yazıçılığım mənə əsərlərin səviyyəsini deyir. Kriteriyam məhz yazıçı və oxucu ağlımın birləşimindən yaranan zövqümdür. Yəni bir əsəri həm yazıçı, həm oxucu kimi bəyənirəmsə, deməli, o, mənim əsərimdir.
– Əsərə birbaşa girişlə, yoxsa təsvirlə başlamaq sizin üçün rahatdır?
– Təsvir, birbaşa giriş bunlar mənə görə deyil. Mənim aləmimdə bir roman, povest yazmaq üçün ən çətin şey birinci cümləni yazmaqdır. Birinci cümləni mütləq yazıçı özü yazmalıdır. Deyə bilərsiniz ki, o biri cümlələri başqası yazmalıdır? Xeyr. Bəzən bir ay Moskvada Yazıçılar Evinə gedirdim, 20 günü birinci cümləni yazmağa sərf edirdim. Bütün dünyada ən yaxşı əsərlərin məhz birinci cümləsi gözəldir. Birinci cümləsini sən tapıb gətirməlisən, o cümlə elə olmalıdır ki, sonra səni aparsın. Sözün səni aparması sənin sözü aparmağından daha yaxşıdır.
Mən elə bilirəm hər yazıçının öz yazmaq stili var. Burda neçə nəfər əyləşmişik, hər birimizin öz yaşam stilimiz var. Məncə, ən böyük stil elə yaşamaq stilidir. Yazı mətbəxim belədir: mən baxan tərəfdən əsərə plan tutmaq, qeyd eləmək, Allah eləməsin, biabırçı şeylərdir. Neft mühəndisi deyiləm ki, çertyoj çəkim, plan qurum. Mən yazıçıyam. Bəri başdan çərçivədə olan əsər, sonradan heç kəsin qəlbinə yol tapa bilməyəcək. Hiss edəndə ki, dolmuşam, yük də ağır yükdür, yazacağım yeri müəyyənləşdirməyə başlayıram. Belə olanda başlayıram evdəkiləri də yola verməməyə. Burda mehriban olmağıma baxmayın, çöldə mənə neyləyirlərsə, gedib heyfini evdə çıxıram (gülür). Hətta belə olanda yoldaşım deyir ki, deyəsən, yenə tutman tutub. 15 gün- bir ay harasa gizlin bir yerə gedib yazıram. Həmin vaxt arvad-uşaq da məni əli çıraqlı axtarsa tapa bilməz (gülür). İçəri girən kimi elə bilirəm bir divdir stol, adam qorxur, ayağımla yox, dizin-dizin gəlirəm stolun yanına, deyirəm mənə kömək elə. Özü də mən realist adamam, ağlım başımdadır. Sadəcə, həmin anda belə olur. Yazmaq mənim üçün müqəddəsdir. Sonra mən gün ərzində 18 saat, bəzən 24 saat işləyirəm. Bu da mənim qabıma qoyulan bir şeydir. Yazını yazıb qurtarandan sonra elə yüngülləşirəm, elə bilirəm, əlimi tərpətsəm uçub Murovun başına qona bilərəm. Yazandan sonra xoşbəxt bir çəkisizliyə düşürəm, yüngülləşirəm.
– Bir vaxtlar “Qızıl teşt” adlı dram əsərinizin sevilməsinin əsas səbəbi nə idi?
– O əsəri 1986-da yazdım, bir il sonra çap olundu. 1988-də indiki Akademik Milli Dram Teatrının repertuarının müzakirəsində bizim çılğın şairimiz Tofiq Bayram da iştirak edirmiş. O, teatrın repertuarını tənqid edib. O vaxt teatrın rəhbəri olan Həsən Turabov da deyib ki, ay Tofiq, biz aktyoruq, siz nə gətirirsinizsə onu da oynayırıq. Səhnələşdirmək üçün hansı əsəri təklif edirsiniz? Tofiq Bayram da mənim əsərimi təklif edib. Xasiyyətcə mülayim adamam, yola verənəm, məndən konflikt yaradan olmaz. Mən həmişə yola vermişəm, məni də həmişə yola veriblər. Dramaturgiya isə konflikt deməkdir. Həsən Turabov məni çağırdı, o vaxt gənc olan rejissor Bəhrəm Osmanov da orda idi, məni inandırdılar ki, “Qızıl teşti” pyesə çevirə bilərəm. Onlardan ayrılıb getdim bağa və 15 günə əsəri yazdım. O vaxt tamaşa haqqında çox yazdılar. Kommunist rejiminin əleyhinə yazmışdım, Moskva mətbuatında da 2 jurnalist məni müdafiə edirdi. Əsər yuxarılara sərf edirdi. Tamaşa səhnəyə qoyulanacan da gündə çağırırdılar Mərkəzi Komitəyə ki, burasını kəsin, orasını kəsin. Mən də dedim ki, əsəri repertuardan çıxarın heç nə dəyişməyəcək. Bu əsərdən siyasi məqsədlər üçün də istifadə edənlər tapıldı. Ancaq əslində “Qəzəl teşt” kommunist rejiminin – hansı ki, sonradan Xocalı soyqırımını, 20 Yanvar hadisələrini törətdi, əleyhinə yazılmışdı.
– Ədəbi mühitin sizə təsiri olubmu?
– Bütün sevdiyim yazıçıların bu və ya digər formada mənə təsiri olub. Mən inanıram ki, gürcü olsaydım Nodar Dumbazdze kimi yazacaqdım, ona da inanıram ki, o da azərbaycanlı olsaydı, Seyran Səxavət kimi yazacaqdı. Yer üzündə mənə ondan yaxın yazıçı yoxdur. Hərdən deyirlər ki, kimsə muğamı yaxşı bilir, mən hirslənirəm. Bu, kökündən yanlış ifadədir. Muğamı bilməzlər, muğamı duyarlar. Muğamı duyğunun imkanları ilə anlayırlar. Mən də bilmirəm kimin mənə harada və necə təsiri olub, ancaq duyuram ki, mənə təsir edən yazıçılar olub.
– Deyirlər ki, əsər yazan ərəfədə hansısa təsirli, ciddi kitabı oxumaq olmaz, onda mütləq yazılan əsərdə də o təsir görünür. Bu fikirlə razısınızmı?
– Baxır köklənməyə, özünü necə öyrədirsənsə elə də yazırsan. Yaradıcılıq intim peşədir. O, prosesə kitabları da, insanları da qatışdırmaq olmaz. Mən yazanda hamını və hər şeyi unudub yazıram.
– Torpaqlarımız düşmən tapdağı altındadır. Sizin doğulub böyüdüyünüz torpaqlar da işğaldadır. Ora gedə bilməməyi, kökdən uzaq düşməyi yazıçı kimi necə hiss edirsiniz?
– Mən heç bir hiss keçirmirəm. Çox qanlar töküldü. Qarabağ məsələsi ilə bağlı hislərim donub. 3-4 ildir beləyəm. Bu, reallıqla barışmaq deyil, sadəcə həqiqəti deyirəm.
– Müsahibələrinizin birində belə bir fikir səsləndirmisiniz ki, ərkim çatan söz adamlarına Qarabağ haqqında yazmağı qadağan eləmişəm.
– Bilirsiniz, nə qədər bu haqda danışmaq olar? Qarabağ məsələsi əsərlik məsələ deyil. O torpaqları əsər yazıb geri qaytara bilmərik.
– Guya o qadağa nəyi həll edir ki? Fələstin məsələsi bu gün həm onların öz ədəbiyyatında, həm də onları müdafiə edən xalqların ədəbiyyatında ən canlı mövzulardan biridir, xüsusən də poeziyada. Bəs Fələstin məsələsi əsərlik məslədir?
– Mən Qarabağ haqqında ən gözəl romanı Müdafiə Nazirliyindən gözləyirəm. Sizə Qarabağ haqqında roman lazımdır, yoxsa Qarabağın alınması? Məncə, hamımıza Qarabağ lazımdır.
– Seyran müəllim, inciməyin, ancaq sizin məntiqinizdən belə çıxır ki, ədəbiyyat heç nəyə qadir deyil, gücsüzdür. Belədirsə, onda yazıb-pozmağın nə mənası var ki?
– Mən suyu yanımızdakı bulaqdan içmək əvəzinə hardansa sifariş verməyin tərəfdarı deyiləm. Qarabağ problemini özümüz həll etməliyik. İndi İkinci Dünya Müharibəsi dövrü deyil ki, şüarlarla kimlərəsə təsir etmək mümkün olsun.
– Bu gün özlərinə posmodernist deyənlərin yaradıcılığına münasibətiniz necədir?
– Bir dəfə gənclər başıma toplaşmışdı, söhbət edirdik, onlar mənə dedilər ki, Seyran müəllim bizi həmişə müdafiə edir. Mən də onlara dedim ki, sizi yox, Azərbaycan ədəbiyyatının gələcəyini müdafiə edirəm. İndiki gənclər keçid dövrünə – pis dövrünə düşdülər. Onlardan bəziləri çaşdılar. Mənim evimin yanında kimsə söyüş söysə, yazıçı olmağıma baxmayaraq, gedib onun ciyərin çıxardaram. Bir dəfə məşhur Avropa yazıçılarından biri demişdi ki, əsər yazanda elə yaz ki, onu qızına oxuya biləsən. Bu da Avropa. Ancaq siz vurğuladığınız adamlara da gənc demək olmaz, elə iyirmi beş ildir onlara cavan deyirik. Yaşları 50-ni haqlayıb, ortalıqda da bir şey yoxdur. Çünki enerjilərinin böyük hissəsini Yazıçılar Birliyi ilə davaya həsr elədilər. Enerjinin də arxası gəlməyəndə pis olur…
– Əsərlərinizin içində “Nekroloq” romanının təhkiyəsi tamam başqadır. Bu əsərdən sonra niyə yenidən qayıtdınız yaddaşla bağlı əsərlərə?
– İnanın ki, bu suala cavab vermək mənim üçün çox çətindir. “Nekroloq” romanını necə yazmağımı xatırlaya bilmirəm. Ancaq razıyam ki, “Nekroloq” başqa nəfəsdə əsərdir və bunu düz müşahidə etmisiniz. O, tamam başqa xəttidir. Soruşsan ki, necə xətdir, bax, ona da cavab verə bilməyəcəm. Əgər xatırlasam, bu, öz doğulmağını xatırlayıb, bu barədə danışmağa bənzəyər…
– İki dəfə oxucunuzu itirmisiniz. Bir dəfə şeirdən nəsrə keçəndə, bir dəfə Sovet dövrünün kütləvi tirajından müstəqillik illərinin maksimumun 2000 tiraj olduğu dövrdə. İki dəfə oxucu itirmək yaradıcılığınıza necə təsir elədi?
– Şeirdən nəsrə keçmək təəccüblü bir şey deyil. Çünki hər ikisinin material sözdür. Janrlar ədəbiyyatşünaslar üçündür. Qələm adamı üçün janrların fərqi yoxdur. Bu yaşımda da mənimçün janr anlayışı yoxdur. Varsa, da bir janr var: yerinə düşən, ağırçəkili SÖZ. Mənim üçün əsas janr budur. Oxucunu müstəqillik illərində demək olar ki, tam itirdik. Düzdür, poeziya ilə məşğul olanda çox populyar idim, nəsr əsərlərim də böyük tirajla çıxırdı. Bir dəfə Ramiz Rövşən demişdi ki, “Şairlərin xoşbəxtliyindən, nasirlərin bədbəxtliyindən Seyran Səxavət şeirdən nəsrə keçdi”. Sualına isə qısa belə cavab verə bilərəm: Biz müstəqillik illərində torpaq, oğullar itirdik, onların yanında oxucu itkisi məni ağrıdan məsələ deyil.
– Yaddaşla bağlı əsərlər, xatirələrlə bağlı kitablar yazmaq bir qədər də cəsarət tələb edir. O mənada ki, sən öz həyatını nə qədər maraqlı hesab edəsən ki, onun oxucu üçün də maraqlı olacağı qənaətinə gəlib, fikirlərini kitab şəklində təqdim edəsən. Bu, əslində, deyilməsə də, nəzərə çarpmayan bir iddia göstəricisidir. İstərdim xatirələrə söykəli əsərlər haqda və dediyim o iddia haqqında danışasınız.
– “Qaçhaqaç”da aşağılanmağımla bağlı yerlər də var. Bunu hər adam cəsarət edib eləməz. Yazıçı istər-istəməz iddialı adam olur. Yazıçılar, sənətkarlar arasında belə bir bəla var: deyirlər ki, 25-30-40-50 ildir xalqıma xidmət edirəm. Bu, yalan söhbətdir. Xalqın boynuna minnət qoymaq olmaz, kim nə edibsə, özü üçün edib, yazıb, yaradıb, hörmət qazanıb. Yaşlandıqca isə insan yaddaşına daha çox söykənir, ən etibarlı dostu olur yaddaş. Ona görə də yaddaşa sənin dediyin qayıdış qaçılmazdır. Mən burda iddia görmürəm, sadəcə, yaddaşımı ifadə edirəm.
– Əsərlərinizdə ironiyanız daim diri görünür, elə şifahi söhbətlərinizdə də. Yumor hissinizi canlı saxlamağın hansısa yolu varmı?
– Yazıçılıq barədə bəxtim əzəl gündən gətirib. Bizim Qarabağda olan yumor heç bir yerdə yoxdur. Bizdə hamı ironiya, yumorla danışır. Əgər böyüdüyün mühitdə yumor hissi güclü olmasa, sonra onu qazana bilməzsən. Ümumiyyətlə, insan əsasən mühitin ona verdiklərindən qazanır.
– “Seçilməmiş əsərlər”iniz çıxır. Adətən, yazıçılar “Seçilmiş əsərlər” adı altında kitablarını çap etdirir, sizdə isə əksinədir. Bu yaşlı yazarlara ironiyadır? Yəni demək istəmisiniz ki: “Seçilmiş əsərlər”inizi kim seçdi, yaxud da belə deyək, nə yazmısınızsa daxil edib niyə “Seçilmiş əsərlər” adı altında çap etdirirsiniz, bir az da ötəyə getsək, seçilmişləriniz bunlardırsa, gör seçilməmişləriniz nə gündədir?
– Mən “Seçilməmiş əsərlər”imə nə yazmışamsa, hamısını daxil etmişəm, hətta ilk mətbu yazımı belə. Yəni qoy görsünlər ki, haradan başlayıb hara getmişəm. Heç bir tənqidçi keçdiyim yolu o kitablar kimi göstərə bilməz. İnşallah, 15 cilddə olacaq. Ancaq dediyiniz həmin o tikanlı məqamların da bəzisi bir ad altında toplanan kitablarıma seçdiyim adda öz ifadəsini tapıb.
– Son sualımız da bu olsun ki, bundan sonra hansı yaradıcılıq planınız var?
– Yer üzündə məndən plansız adam ağlına gətirmə: istər həyatda, istər yaradıcılıqda. Yaradıcılıq planlı təsərrüfat deyil, Bakılılar demiş, alayı şeydir…
Yazıya 482 dəfə baxılıb
