29 oktyabr – Türkiyə Cümhuriyyəti Günüdür!ATATÜRK
(iki pərdə, dörd şəkildə pyes)
İştirak edənlər:
Mustafa Kamal Atatürk – Böyük Millət Məclisinin və milli hökumətin sədri, Baş komandan, marşal
Mustafa İsmət İnönü – Qərb Cəbhəsinin Komandanı, albay (polkovnik), sonradan general
Mustafa Fevzi Çakmak paşa – 1922-ci ildən marşal
Rüfət paşa – Cənub Cəbhəsinin komandanı, albay
Nurəddin paşa – I ordunun komandanı
Yaqub Şövqi paşa – II ordunun komandanı
Fəxrəddin Altay paşa – süvari kolordu (korpus) komandiri
Aydan – gənc qız, Poladlı kəndindən vətənpərvər
Fərhad, Azər və Baycan – Azərbaycandan gələn könüllülər, Sakara Meydan müharibəsi və Böyük türk hücumunun iştirakçıları
Millət vəkilləri
Çərkəz Ədhəm – əvvəllər milli mübarizədə iştirak edən, sonradan özü dəstə düzəldərək milli hökumətə qarşı duran şəxs
General Papulas – yunan generalı
General Trikopis – general, I yunan ordusunun komandanı
General Diyenis – general, II yunan ordusunun komandanı
Türk zabit və əsgərləri
Yunan zabit və əsgərləri
Salih Bozok – Atatürkün baş yavəri
Dərviş paşa – minbaşı (mayor), XI tümənin (diviziyanın) komandiri, sonralar kolordu (korpus) komandiri
Xalidə Edib Adıvar – onbaşı, Atatürkün silahdaşı
Lətifə Uşaqlıgil – hüquq təhsilli, müasir qız, Atatürkün həyat yoldaşı
Yəhya Qalib Kargi – zabit
Samət və Erkan – Çərkəz Ədhəmin dəstəsində yaraqlılar
Yılmaz – Çərkəz Ədhəmin dəstəsinə qoşulmuş vətənpərvər
Metin, Özgün, Bəyazid, Uğur və Ozan – milli ordunun əsgərləri
Hərbi geyimli oğlan və qız – müəllif mətninin ifaçıları
Tofiq və Rəşid – Çərkəz Ədhəmin qardaşları
Yunan əsirləri
Sərkis və Levon – ermənilər, yunan ordusuna satılmışlar
Murat, Musa, yaşlı qadın və onun qızı, xəstə uşaq – kənd sakinləri
I PƏRDƏ
Birinci şəkil
Kütahya. Çiyni tüfəngli iki nəfər səhnədə görünür.
Bellərində patrondaş var. Onlar təpənin ətəyində
əyləşib ələ keçirdikləri qəniməti yerə boşaldır,
saf-çürük edir, öz hünərlərindən ağız dolusu
danışırlar.
Erkan. Ay Samət, bu insan deyilən məxluq hərdən niyə belə küt olur?! Görür əlimdə tüfəng, belimdə patrondaş var. Bir su içim saatda gülləbaran edəcəm, yenə tərsliyindən əl çəkmir. Adı nədir onun?! Hə, Fazli.
Samət. Yenə nə olub?
- Deyirəm, əlim-ayağım dəyməmiş gətir ev-eşiyindəki çəkidən yüngül, vəzndən ağır şeyləri. Sakitcə götürüb aparım. Nə cavab versə yaxşıdır? Deyir, onları birgə qazanmışıq ki, bölək. İrəli yeridim ki, evə girim, qabağıma keçdi. Gülləni verdim ayağa, doldurdum qarnına. Arvad-uşağın naləsi göyə qalxdı. Bunu istəyirdin?..
Samət. Sən düz deyirsən. Mənim də başıma belə iş gəlib. Əlimdəki kağızı aparıb Əli bəyə verirəm. Key-key üzümə baxır. Deyirəm, Çərkəz Ədhəmin göstərişidir, vəzifəni çolaq Çeliyə təhvil verməlisən. Bundan belə kəndin böyüyü odur. Nə cavab versə yaxşıdır: mənciyəzi bu yerə milli hökumət qoyub. Odur ki o hökumətin buyruqları ilə oturub-dururam. Başqasının sözü mənimçin qanun deyil.
Erkan (əlini saxlayıb maraq dolu gözlərini ona zilləyərək). Bəs sonra? Sonrası necə oldu?
Samət. Əli bəyin yan-yörəsində adam çox idi. Tərs-tərs üzünə baxıb düzəldim yola. Əhvalatı Ədhəmə danışdım. Sözümü bitirməmiş atlanıb kəndə sarı çapdı. Əli bəyin Allah üzünə baxdı, Çərkəz Ədhəmin birdən-birə ürəyinə elə bil rəhm dolmuşdu. Onu öldürmədi. Fəqət atdan yerə sıçrayıb Əli bəyi qamçısının altına saldı.
- Çərkəz Ədhəm aslan ürəklidir. Milli hökumət də, milli ordudakılar da ondan çəkinirlər.
Samət. Doğru buyurursan, qardaşım. Milli hökumət onunla bacarmır.
Erkan. Onun dəstəsinə qoşulandan bəri ağzımız dada gəlib. Həm yaxşı məvacib verir, həm də kənddə-kəsəkdə əlimizə keçəni çırpışdıra bilirik.
Yılmaz gəlir.
Yılmaz (yoldaşlarının qarşısındakı qəniməti görərək). Yenə fəqir-füqəranı çalıb-çapmısınız? Ayıbdır. Bu camaatı niyə incidirsiniz? Bir qarın ac, bir qarın tox dolanırlar. Çərkəz Əhməd gərək buna yol verməyə. Belə davam etsə, gedib milli orduya qoşulacağam.
Samət. Yılmaz, qudurma. Yediyin Ədhəmin çörəyidir. Acından uşaqlarının heyi kəsilmiş, boyunları armud saplağına dönmüşdü.
Yılmaz. Allah kəssin belə çörək qazanmağı! Mən Ədhəmin dəstəsinə qoşulanda o, Mustafa Kamalın silahdaşı idi. Qurtuluş savaşında iştirak edirdi.
- Ədhəm Mustafa Kamaldan geri qalan oğul deyil. Böylə isə niyə milli hökumətə Çərkəz Ədhəm yox, Mustafa Kamal rəhbərlik edir?
Yılmaz. Ay qardaşlar, vallah başınıza hava gəlib. Gör kimi kimlə müqayisə edirsiniz?! Mustafa Kamal generaldır.
Samət. General idi. Padşah Vəhdəddin xan onun hərbi rütbəsini də təltiflərini də əlindən alıb. İndi o da bizim kimi adi əsgərdir.
Yılmaz. Mustafa Kamal general rütbəsindən ona görə məhrum edilməyib ki, o buna layiq deyil. O, Ankarada milli hökumət yaradıb, milli ordunu formalaşdırır. Padşahı qəzəbləndirən budur. Mustafa Kamal onun başının üstündən iş görür. Bəs Mustafa nə etsin? Padşah əlini əlinin üstünə qoyub baxır. Düşmənlər də bir-bir torpaqlarımızı tuturlar.
Erkan (qəh-qəhə çəkir). Yenə deyirsən Mustafa Kamal o qədər dövlətlərlə kəllə-kəlləyə gələcək? Bir yanda ingilislər, o yanda ruslar, bir tərəfdə yunanlar, o biri tərəfdə italyanlar…
Samət. Hələ daxildən ermənilərlə rumlular da baş qaldırıblar.
Yılmaz. Mustafa Kamal adi adam deyil. Çanaqqala, Arıburnu, Anfartalar uğrundakı əfsanəvi döyüşlər də, qələbələr də onun adı ilə bağlıdır. Məgər bunu unutmusunuz?
Samət. A kişi, dünəndən yox, bu gündən danış. Onda türklərin arxasında Almaniya durmuşdu.
Yılmaz. Biz ağla gəlməliyik. Belə getsə, vətən əldən gedəcək. Padşah öz hayında, Çərkəz Ədhəm də özünə dəstə düzəldib dağlara çəkilib. Milli hökumət ortada qalıb, düşmənlə təkbaşına mübarizə aparır. Padşahla Ədhəm kömək etmir-etmir, heç olmasa Mustafa Kamalın əl-ayağına dolaşmasınlar.
Bu zaman Çərkəz Ədhəm, yanında qardaşları Tofiqlə
Rəşid və bir neçə əsgər görünürlər.
Çərkəz Ədhəm (Yılmazın son sözlərini eşidərək). Nə dedin? Bir də təkrar elə.
Yılmaz. Dediyim odur ki, tərsliyi, qarəti bir kənara qoyaq, gedib milli orduya qoşulaq.
Çərkəz Ədhəm (sinirli). Bu əsgərin dili uzundur, deməli, başına bəladır. Nə danışdığını bilmir. Odur ki, aparıb dilini kəsin. Sonra buraxın, hansı cəhənnəmə gedir-getsin.
Yılmaz. Allahdan qorx, Ədhəm. Nahaq qan tökmə! Mən həqiqəti deyirəm. Həqiqətin ağzını yummazlar. Mən ölümdən qorxmuram, amma bir çətən külfətim var. Məni şikəst eləmə.
Çərkəz Ədhəm (kinayəli).Sən başqalarının da ağzına dil atırsan. Yaxşı, sənin günahından keçərəm, amma… Bayaqdan qələt elədiyini boynuna al, sonra gəl, mənim çəkmələrimi öp (o, uzunboğaz çəkmələrini qaldıraraq gözləyir).
Yılmaz. Mən olanı dedim. Dilimi kəsə bilərsən.
Çərkəz Ədhəmin işarəsi ilə Yılmazı aparırlar. Yaraqlılar milli ordu geyimində olan iki nəfəri gətirirlər.
Çərkəz Ədhəm. Bunlar nə istəyirlər? Onları buraya əcəl gətirib çıxarıb?!
I yaraqlı. Öz ayaqları ilə gəliblər. Bunlar elçilərdir.
Çərkəz Ədhəm (qəh-qəhə çəkir). Məgər bizim ərə getməli qızımız var ki, elçi düşüblər?
II yaraqlı. Onları İsmət paşa göndərib.
Çərkəz Ədhəm. İsmət paşanın buyurduğu nədir?
- İsmət paşa istəyir ki, haqq yoluna gələsiniz.
Yaraqlılardan biri tüfəngin qundağı ilə onun boynunun ardından vurur. Ozan dizi üstə yerə yıxılır. Tofiq ayağını onun belinə qoyur.Ozan çabalayır, lakin qalxa bilmir.
Çərkəz Ədhəm (qəzəbli, əlindəki şallağı uzunboğaz çəkmələrinə vuraraq). Demək istəyirsən ki, mən haqq yolunda deyiləm. Allah adamı sizin İsmət paşadır? (üzünü o biri elçiyə – Metinə tutaraq).Tez ol, sözünü de.
Metin (çəkinə-çəkinə).Bu tövr parçalanmağımız düşmənin xeyrinədir. Umu-küsünü bir kənara qoymaq lazımdır, əfəndim. İsmət paşa bizi göndərdi deyək ki, ya tərksilah olun, ya da Qərb Cəbhəsinin komandası altına keçin.
Çərkəz Ədhəm. Nə ağıllı oğlansan, lap ağaların kimi danışırsan.
Ozan (ayağa qalxa-qalxa). Ağa, qul İstanbulda – Ulduz sarayındadır. Padşah öz xalqına siz deyən kimi baxır… Milli hökumətdə bu münasibət yoxdur. Bir araya gəlmişik ki, düşmənləri ölkəmizdən qovaq. Qovarıq – inşallah!
Tofiq (irəli yeriyib onun üzünə tüpürərək). Bundakı cəsarətə bax. Hələ bilmir ki, kimin hüzurundadır. Sənin təki yoluqlarla tez qovarsınız yunanları inşallah.
Çərkəz Ədhəm (istehza ilə gülərək). Mən Qərb Cəbhəsi deyilən cəbhəni tanımıram. Onun komandanını da tanımaq istəmirəm. O kimdir ki, məni öz hüzuruna çağırsın. Sözü var, buyurub özü gəlsin, cavabını da alsın.
Tofiq (hiddətlə). Sizin milli hökumətiniz də, Böyük Millət Məclisiniz də bizim üçün mövcud deyil. Biz öz hökumətimizi quracağıq.
Rəşid. İndi gedə bilərsiniz.
Çərkəz Ədhəm (əlinin işarəsi ilə elçiləri saxlayır). Yox, belə olmaz. Qonaqları hörmət-izzətlə yola salmaq lazımdır.
Dərhal dörd nəfər elçilərin üstünə yüyürür. İkisi Ozanın, ikisi də Metinin qolundan yapışır. Daha iki nəfər onlara yaxınlaşıb xəncərlərini sıyırırlar.
Ozan (astaca Metinə). Yoxsa başımızı kəsmək istəyirlər?
- Bunlardan nə desən çıxar. Görmürsən gözlərini qan tutub.
Çərkəz Ədhəm. Burada yox, kənara çəkin. Öldürməyin. Necə olsa, elçidirlər. Ancaq bunlara dərs olsun deyə, birinin sağ, o birinin sol qulağını kəsin. Atlarını da alın, canları çıxar piyada gedərlər.
Ozanla Metini aparırlar. Çərkəz Ədhəm qardaşları Tofiq və Rəşidlə gedirlər. Şəkil dəyişir. Atatürk yazı masasının arxasında əyləşib nəsə yazır. Sonra ayağa qalxıb gəzinir. Masanın arxasındakı divarda xəritə var. Atatürk dönüb xəritəyə baxır və əli ilə təhlükə gözlənilən əraziləri gəzir. Baş yavər Salih Bozok içəri girir.
Salih Bozok. Paşa həzrətləri, özünüzü yorursunuz. Həkim mənə tapşırıb ki, sizə göz qoyum. Səhər yeməyi də yemirsiniz.
Atatürk. Salih bəy, sən ki bilirsən mən səhərlər yemək yemirəm. Axırıncı dəfə nə zaman yediyim də yadıma gəlmir.
Salih Bozok. Amma günorta yeməyində gərək əvəzini çıxasınız. Nahara paxlalı plov hazırlayıblar.
Atatürk. Hə, bu mənim sevimli yeməyimdir.
Salih Bozok. Siz dincəlməlisiniz. Yaxşı olar ki, yatağa uzanasınız.
Atatürk. Eh, Salih Bozok, ölkədə vəziyyət yaxşı deyil. Yatmaqla, dincəlməklə bunların öhdəsindən gəlmək olmaz. Türkiyəni ayaq üstə qaldırmaq üçün çox əziyyətlər çəkməli, çox məhrumiyyətlərə dözməli, saysız-hesabsız itki verməli olacağıq. Gör nə qədər düşmənimiz var, ilahi! Biri ilə müharibəni qurtarmamış o biri gəlib çıxır…
Yavər. Böyrəkləriniz yenə ağrıyırmı?
Atatürk. Bir az ara verib. Sən narahat olma (Salih Bozokun dayanıb baxdığını görüb). Yaxşı, kresloda oturub gözümün acısını alaram. Yorğunluğum da keçər.
Salih Bozok çıxır. Atatürk kresloda əyləşib gözlərini yumur. Çərkəz Ədhəm sağ böyründə tapança daxil olur.
Atatürk (hənirti eşidib gözlərini açır, yerindən bir qədər dikəlir). Ədhəm, bilirdim ki, gələcəksən. Buyur, görüm hansı xəbərlə gəlmisən.
Çərkəz Ədhəm. Buraya Mustafa Kamalla haqq-hesabı çürütməyə gəlməmişəm. İsmət paşa dalımca adam göndərmişdi. Bu mənə ağır gəldi. Fikirləşdim sizinlə danışım. Əfəndim, İsmət paşa ilə münasibətimin sərin olmasından, yəqin ki, xəbəriniz var. O mənimlə düz dolanmır…
Atatürk. Bəlkə sən onunla düz dolanmırsan?
Çərkəz Ədhəm (özünü o yerə qoymayaraq). Sizdən bir təvəqqəm var. Əgər sizinlə dost münasibətində olmağımı istəyirsinizsə, İsmət paşanı komandanlıqdan kənarlaşdırıb onun yerinə məni təyin edəsiniz. Bacarığıma, qabiliyyətimə də, şükür Allaha, bələdsiniz. (Atatürkün fikrə getdiyini görərək). Döyüşməkdə, qoşunu idarə etməkdə də ondan geri qalmıram.
Atatürk (acı-acı). İsmət paşa sərkərdədir. Sən isə yol kəsən, dağlara çəkilib karvan soyan, fəqir-füqəranı incidən, adam öldürən… Bax fərqiniz budur. Sənin istəyin mümkün olan şey deyil.
Çərkəz Ədhəm. İsmət paşa adam öldürmür?
Atatürk. Öldürür, lap canını da alır. Baxır hansı adamı. O, öldürdüyü adam bu vətənin torpağını tutmaq istəyəndir, qız-gəlinlərimizə sataşan, onları ərsiz, oğul-qızlarımızı atasız qoymaq istəyəndir. Şərəf və ləyaqətimizi, qeyrətimizi tapdamaq istəyənlərin qanı halaldır.
Çərkəz Ədhəm. Deməli, bizim sövdəmiz baş tutmadı.
Çərkəz Ədhəm əlini tapançasına atır. Atatürk də cəld tapançasını çıxarır. Bir-birlərinə tuşlayırlar. Ədhəmin yaraqlılarından biri başılovlu özünü içəri atır.
Yaraqlı. Əfəndim, getmək lazımdır. Əsgərlər buraya gəlirlər. Az sonra aradan çıxmaq çətin olajaq.
Milli ordunun bir neçə əsgəri tələsik gəlir.
Çərkəz Ədhəm (tapançasını yerinə qoyur). Eşitdim paşa nasazdır, kefini soruşmağa gəldim.
Atatürk də tapançasını qabına qoyur. Əsgərlər Mustafa Kamala baxaraq onun əmrini gözləyirlər.
Atatürk. İşiniz olmasın, qoyun atlanıb getsinlər.
Ədhəm və yaraqlıları çıxırlar. At ayaqlarının səsi eşidilir.
Salih Bozok (həyəcanlı gəlir). Ədhəmin içəri girdiyini görüb qərargaha zəng etdim. Tez gəldilər. Paşa həzrətləri, sizin təhlükəsizliyinizi qorumalıyıq. Razı olsanız da, olmasanız da mühafizə dəstəsi yaradılacaq.
Atatürk (saatına baxaraq). Dəvət olunan şəxslər gecikmirlər ki?
Salih Bozok. Xeyr, əfəndim, harada olsalar, gəlib çıxarlar. Çöldən səs gəlir. Deyəsən yaxınlaşırlar.
Fevzi paşa Çakmak, İsmət paşa, Rüfət paşa daxil olurlar. Görüşürlər.
Atatürk (yer göstərir). Əfəndilər, buyurun, əyləşin. Yəqin sizi nə üçün çağırdığımı bilirsiniz. Osmanlı dövlətinin təməlləri çökmüş, ömrü sona çatmışdır. Ortada bir ovuc türkün dolandığı ata yurdu qalıb. Düşmənlərin son məqsədi onu da bölməkdən ibarətdir.
Fevzi Çakmak paşa. Doğru buyurursunuz, əfəndim.
Atatürk. Məni bu ciddi və məsuliyyətli məsələ çox narahat edir. Yadınızda varsa, yunanlar iyun ayında Qərb Cəbhəsində ümumi hücuma başlamışdılar. İşğalçılarla əlbəyaxa vuruşa türk könüllüləri qalxmışdılar. Onlar düşmənə zərbələr endirsələr də, yunanlar Bursa və Uşaq şəhərini tuta bildilər. Niyyətləri hücumu genişləndirmək idi. İstanbul hökuməti hələ ki mövcuddur. Sultan və Xəlifə VI Mehməd Vəhdəddin hələ də taxt-tacındadır. Zira bu taxtda müqəvva kimi oturur, hadisələri sadəcə seyr etməklə kifayətlənir. Öz mövqeyindən utanıb-qızarmaq əvəzinə sabun köpüyü kimi şişir, azacıq havaya qalxan kimi partlayır.
Fevzi Çakmak paşa. Özü də nə şişməyi, nə də partlamağı xalqa, yurda, torpağa xeyir gətirmir.
Rüfət paşa. Vəhdəddin padşah o qədər acizləşib ki, böyür-başında dolaşan, ona yaltaqlanan nökər-naiblərinin yanında da cılız görünür. Fəqət həmin şəxslər öz yağlı dərilərini qorumaq üçün Sultanın müdafiəsində durur, göstərişlərini yayırlar.
İsmət paşa. Sultan iş görmək əvəzinə, öz qınına çəkilib xırda hisslərlə yaşayır. O yanda da yunanlar Türkiyəni zəbt etmək planları tökürlər. Əslində Sultan və İstanbul hökuməti yunanlara qarşı durmaq iqtidarında da deyil. Bağlanmış müqavilənin şərtlərinə görə, Osmanlı ordusu rəsmi şəkildə ləğv və tərk-silah edilib.
Atatürk. Bütün bunları fikirləşdikcə adam sinirlənir, hirsindən boğulmaq dərəcəsinə gəlir, milli şərəfini, milli ləyaqətini alçaldılmış hesab edir. Əfəndilər, bu xəyanətdir! Milli xəyanət! Düşmən ölkənin içərilərinə soxulur, biz isə aramızda nəyisə ayırd edirik. İstanbul hökuməti köməyimizə yetmək əvəzinə bizə mane olur.
İsmət paşa. Sözlərinizdə haqlısınız, paşam.
Atatürk. Bildiyiniz kimi,İstanbul hökuməti Antanta dövlətləri ilə Sevr müqaviləsi bağlayıb. Padşah bizə qarşı qəzəblidir. Edam edəcəyi ilə hədələyir. İstəyir ki, biz də onun kimi əlimizi əlimizin üstünə qoyub oturaq. Düşmən də bizi qul, nökər etsin, gündə neçə kərə bizə hədyanlar yağdırsın. Əfəndilər, yunanlar ərazilərimizi işğal ediblər, bununla dayanmayacaq, işğalı davam etdirəcəklər…
Fevzi Çakmak paşa. Paşam, kim deyir ki, biz əlimizi əlimizin üstünə qoyub oturacağıq?!
Atatürk. Təklifin nədir,Fevzi Çakmak paşa?..
Fevzi Çakmak paşa. Sultan ordusu dağıldığı üçün yunanların qarşısına könüllülərdən ibarət dəstələr çıxır. Onlar bəziləri kimi kol dibində gizlənməyi qeyrətlərinə sığışdırmırlar. Ölümün gözünə dik baxaraq döyüşlərə atılırlar. Bu, vətənpərvərlik ruhudur ki, biz bunu alqışlayırıq. Fəqət dağınıq dəstələr şəklində düşmən qabağına çıxmaq bizi məhv edər…
İsmət paşa. Fevzi Çakmak paşa haqlıdır, əfəndim. Bizi nə üçün dəvət etdiyinizi, sözsüz, bilirik. Sizin kimi biz də bu qənaətdəyik ki, nizami ordu yaradılmalıdır. Özü də təcili…
Atatürk (ayağa qalxaraq).Təcili yox, günü bu gündən! Könüllü təşkilatları və milli qüvvələri birləşdirməli, milli ordumuzu formalaşdırmalıyıq (əyləşir). Bu, məsələnin bir tərəfi. Biz bütün qüvvələrimizi səfərbərliyə almaq istədiyimiz anlarda içərimizdən bəzi qüvvələr düşmən dəyirmanına su tökür. Çərkəz Ədhəm özbaşınalığını davam etdirməkdədir. Bu, mənim rahatlığını pozur. Ədhəmi başa salmaq, onu haqq yoluna qaytarmaq, millət, türk xalqı, Vətən qarşısında məsuliyyətini ona anlatmaq lazımdır. İsmət paşa mənim tapşırığımla onun yanına elçilər yola salıb ki, silahı yerə qoysun. O da cavab olaraq Metinlə Ozanın qulağını kəsib üstümüzə göndərib. Bir az əvvəl mən özüm də Çərkəz Ədhəmlə söhbət etdim. Fəqət faydası yoxdur
Rüfət paşa. Doğru deyirlər ki, Allah birisini bədbəxt etmək istəyəndə, yəni başına daş salmaq istəyəndə əvvəlcə onun ağlını alır. Bu Ədhəmin də, deyəsən, ağlı çaşıb.
Atatürk. Ata-babalarımız belələrini nəzərdə tutaraq demişlər: «İnsanın zilləti də öz əlindədir, illəti də».
Fevzi Çakmak paşa. Kaş elə bir cihaz ixtira edəydilər ki, onunla insanın daxli görünəydi. Adam var ki, ikili həyat sürür, ikili xarakterə malikdir. Zahiri bir cür, daxili bir başqa cür. İnsanın daxilində iki qüvvə olur: xeyir və şər. Mələk və şeytan. Şərə, şeytana qalib gələndə insan əxlaqi cəhətdən saflaşır, mənəviyyatja kamil olur. Vay onda ki, şər xeyirə, şeytan mələyə qalib gələ – insan başlayır şər toxumu səpməyə, pislik etməyə. Görünür, Çərkəz Ədhəmin daxilindəki şeytan zahirinə çıxıb.
Atatürk Mən də sizinlə razıyam ki, Ədhəm əvvəllər belə deyildi. Qardaşları ilə birlikdə milli qurtuluş savaşında irəlidə gedirdi. Elə ki Ədhəm bəzi uğurlar qazandı, ətrafına adamlar topladı, çevrilib oldu başqa bir insan.
Rüfət paşa. Onun özbaşınalığı günü-gündən artır. Kütahya dağlarına çəkilib burada yarımpadşahlıq edir.
Atatürk. Rüfət paşa, hələ bu nədir ki? Ən betəri odur ki, yunanların, rusların qabağında quyruq bulayır, onlara casusluq edir. Bəli, əfəndilər, sizinlə görüşümün əsas səbəblərindən biri də budur. Çərkəz Ədhəm milli mübarizəmizdə artıq qara bir ləkəyə çevrilib. Bu ləkəni yumaq, rədd eləmək lazımdır.Biz dedik məsələni xoşluqla yoluna qoyaq, qardaş qanı tökülməsin. Onun ətrafına toplaşanlar aldadılmış adamlardır. Ədhəm onları qorxutmaqla, yalan vədlər verməklə yanında saxlayır, öz çirkin niyyətlərini, bəd əməllərini aşırmaq üçün onlardan istifadə edir.
Fevzi Çakmak paşa. Son qərarı qəbul etməzdən əvvəl ona imkan verdik. Dedik bəlkə yola gəldi. Fəqət…
Atatürk. Fevzi paşa, qarşıda bizi düşmənlərimizlə amansız döyüşlər gözləyir. Yunanlar hücuma hazırlaşırlar. Ədhəmin qüvvələrini zərərsizləşdirməsək, iki cəbhədə vuruşmalı olacağıq.
İsmət paşa. Tamamilə haqlısınız, əfəndim. Günü sabah silahlı qüvvələrimizi Kütahya istiqamətinə yola salaram.
Atatürk (ayağa qalxaraq, dəvət olunanlara bir-bir əl uzadır). Əfəndilər, ölkədəki vəziyyəti anlatmaq üçün sizi narahat etdim. Ayıq olmalıyıq. Öz qüvvəmizə inanmalıyıq (yazı masasını sarı gedərək bir kitabı götürərək vərəqləyir). Əfəndilər, istəyirəm nikbin bir ruhla bir-birimizdən ayrılaq. Əlimdə tutduğum kitab bizim Tofiq Fikrətindir. Görün «Millət şərqisi»ndə nə deyir:
Zülmün topu var, gülləsi var, qələsi varsa,
Haqqın da bükülməz qolu, dönməz üzü vardır.
Göz yumma günəşdən, nə qədər nuru qaralsa,
Sönməz əbədi, hər gecənin gündüzü vardır.
Bəli, əfəndilər, hər gecənin gündüzü vardır. Mən türk üfüqlərindən bir gün bu günəşin doğacağına, onun hərarət və qüvvəsinin bizi isidəcəyinə varlığım qədər əminəm! O gün uzaqda deyil! İstər xarici düşmənlər olsun, istərsə də pərdələnib daxilimizdə bizə tor quranlar olsun, hamısını susduracağıq! Hər şey özümüzdən, öz iradəmizdən, doğma vətən qarşısındakı məsuliyyətimizdən asılıdır. Bu məmləkət tarixdə türk məmləkəti olub. İndi də türk məmləkətidir və əbədi olaraq türk məmləkəti kimi yaşayacaqdır! Qoy düşmənlərimiz bunu bilsinlər və səylərinin əbəs olduğunu anlasınlar. Hələlik, əfəndilər. Allah amanında.
Dəvət olunanlar xudahafizləşib çıxırlar. Atatürk onları yola salır və qayıdır.
Mühafizəçi (içəri girir). Əfəndim, təkidlə bir xanım Sizi görmək istəyir.
Atatürk. Canım, müharibənin, odun-alovun bu qızğın çağında nədən qadınlar buralarda dolaşır?! Anlamıram (sonra). Mən o xanımı qəbul etməyəcəyəm.
Mühafizəçi çıxır, bir xanım tələsik içəri daxil olur, onun ardınca da mühafizəçi. İri qara gözlü Lətifə xanım sadə, fəqət zövqlə geyinib, üzüaçıqdır, başına türk qadınları kimi yaylıq bağlayıb.
Atatürk (acıqlı). Xanım, qayda-qanunu nədən pozursunuz?
Lətifə. Əfəndim, bu davranış sizə yaraşmaz. Qadın qəlbi bir şüşə. Onu sındıran peşman olar.
Atatürkün icazəsi ilə mühafizəçi çıxır.
Atatürk (eyni açılır). Elə isə, gəlin bu qəlbi sındırmayaq. Qadın güləndə, dünya gülür. Qadın şən və xoşbəxtdirsə, demək, həyatda əmir-amanlıqdır. Buyurun, əyləşin.
Lətifə. Əfəndim, mən İzmirli Muammer bəyin qızıyam. Atam xarici ölkələrlə ticarət yapır. Adım Lətifə, soy adım Uşaqlıgildir. Avropada təhsil almışam. Hüquq fakültəsində. Mən açıqgözlü qızam. İstəyimi boğan, gözlərimdə donduran xanımlardan deyiləm. Mustafa Kamal adı dillərdən düşmür.Bu da düşmənin bağrını yarır, dostu isə sevindirir, Vətənin qan çillənmiş torpaqlarını, daşını çiçəkləndirir.
Atatürk. Xanım əfəndi, iş-gücün çox olduğu bir zamanda, hər dəqiqənin qızıl kimi qiymətli olduğu anlarda məni tərifləməyəmi gəldiniz?!
Lətifə. Mən sizə dayaq durmağa, həmişə yanınızda olmağa gəldim.
Atatürk (təəccüblənir). Sizi anlamadım. Bura hərb meydanıdır. Mənə sizin kimi incə bir qızın dayaq durmağı nə dərəcədə lazımdır, yaxud vacibdir?
Lətifə. Sizi özümə ideal qəhrəman seçmişəm.
Atatürk. Məni bağışlayın. Elə danışırsınız, sanki mənə vurulmusunuz.
Lətifə. Sizin şəklinizi çərçivəyə salıb boyunlarında gəzdirən çoxlu qadın görmüşəm. Onlar sizə pərəstiş edir. Sadəcə pərəstişkar olmaq mənimçin azdır. Mən sizin xanımınız olmaq istəyirəm. Həyatınızın mənası olmaq istəyirəm. Əlbəttə, izn versəniz.
Atatürk (tutulur). Lətifə xanım, siz çox cəsarətli qızsınız. Əslində tarixən türk qadınları cəsarətli olublar, at belində döyüşlərə atılıblar. İndi nədənsə çadraya bürünüb, yaşmaq tuturlar. Bu, türk qadınına yaraşmaz. Sizin modern qız olmağınız xoşuma gəlir.
Lətifə. Bu qədərmi? Mən istəyimdən dönən deyiləm. Cəsarət qələbənin açarıdır!
Atatürk.Sizin cəsarətiniz mənisevindirir.
Lətifə (boynundakı medalyonun qapağını açaraq). Medalyondakı sizin şəklinizdir. O şəkil gecə də, gündüz də, sevincli günlərimdə də, kədərli anlarımda da mənimlədir.O mənə güc və qüvvət verir.
Güllə səsləri gəlir
Atatürk. Hələlik bu qədər, Lətifə xanım. Görüşərik, danışarıq, dərdləşərik. İndi isə, rica edirəm, gedin. İzmirdə görüşənədək.
Lətifə. Bəli, əfəndim. İzmirin düşməndən azad ediləcəyinə inanıram. Həmin gün sizi döyüş yoldaşlarınızla evimizdə gözləyirəm. Bu, atamın da, mənim də arzumdur ki, sizə böyük ziyafət verək.
Lətifə Uşaqlıgil çıxır. Atatürk fikirli halda
onun ardınca baxır.
P ə r d ə
(ardı var)
Yazıya 197 dəfə baxılıb
