Saka (yerli Türklər öz şəhərlərində Ahıska (Akıska deyirlər) Ədirnə sülhünün (1829) ağır şərtlərinə görə özünün 25 bölgəsi ilə birlikdə Osmanlı idarəsindən çıxarılmaqla Rusiya imperiyasına keçdi. Bu ərazilər Gürcüstan Respublikası yarandıqda isə Stalinin məmnuniyyətlə qol çə
kməsiylə onun tərkibinə daxil edildi. Vilayət mərkəzi Ahıska(Ak Saka) olan Cıldır əyalətinə daxil olan Ardanıc, Artvin, Şavşat, Borçka, Yusif Eli isə milli hüdudlar içərisində qaldı. Ahıska Ak Saka adı ilə Dədə Qorqud dastanlarında bəhs olunan qədim yer adlarındandır: Məgər Başı Açuq Tatyan qələsindən, Aq Səqa qələsindən kafərin casusu vardı… Daha sonrakı tarix səhifələrində ondan X-XI əsrlərə aid qala kimi bəhs olunur. Bir də yeri gəlmişkən qeyd edək ki, mətndə adı çəkilən “Başı Açuq” indiki Kutaisi ərazisinin Şərq mənbələrində rast gəlinən bir etnik soy adıdır. Bir az geriyə – keçmişə dönsək… Budur, XI yüzillikdə Ak Saka – Cıldır mahalı Böyük Səlcuqlu dövlətinin tərkibindədir. 13-cü əsrdə isə Cənub-Qərbi Qafqazla birgə qüdrətli Çingiz xan və İlxanilər dövlətinə məxsusdur; 14-cü əsrdən bu yerlərdə Azərbaycan və Anadolu türklərinin ortaq tarixində xüsusi yeri olan Çobanilər, Cəlayirilər, Qaraqoyunlular hakimiyyət sürür. 15-ci əsrin axırlarından Ak Saka Osmanlı dövlətinin tərkibindədir; bu zamandan etibarən Azqur, Altunqala, İdə, Koblıyan, Qüzey, Güney və s. kimi 14 sancaqdan ibarət olan Ak Saka paşalığı güclü vilayətə çevrilir; möhkəm qalalar, məscidlər tikilir. Səyahəti əsnasında Ak Sakadan keçən Övliya Çələbi yalçın qaya üzərində daşdan yonulmuş “Ahiska qalası”ndan ürəklə danışır.1828-ci ilin avqust ayının 16-da Sərəsgər Köse (Kosa) Mehmed paşanın komandanlığı altında türklərin igidcəsinə müqavimətinə baxmayaraq general Paskeviç qalanı alır. Savaş xatirələrindən anlaşıldığına görə
Rusların əlinə keçdikdə üstündən dumanlar yüksələn bir xaraba halına gəlmişdir. Bu hücumda polkovnik Borodinin başçılığı altında vuruşan Şirvan alayı xüsusən fərqlənir. Qalanın idarəsi general Valeriyan (əsil adı: Rustam) Bebutova tapşırılır. Lakin məşhur Acarlı Əhməd Paşa qalanın itirilməsi ilə barışa bilmir və qalanı geri almaq üçün hücuma keçir. General Burtsev tələsik köməyə gəlməsilə qala mühasirədən yalnız martda çıxa bilir. Bu vaxtdan başlayaraq Türkiyə ilə mənəvi bağları qırmaq məqsədilə bu şəhərə Ərzurum bölgəsindəki erməniləri köçürürlər; bununla dərhal əhalinin tərkibi ermənilərin xeyrinə dəyişir. Ermənilər həmən Rus ordusuna əsgər yazılır, döyüşə atılırdılar. Nəticədə tezliklə yerli sakinlərin 10 % dən 8-ni ermənilər təşkil edir. Belə ki, bundan 25 il sonra Kırım müharibəsi zamanı qalanın müdafiəsi hətta general erməni Andronikova həvalə olunur. Hazırda Türklərdən “təmizlənən” 20 minlik şəhərin əhalisinin əksəriyyətini ermənilər təşkil edir. Ak Sakanın gözəl təbiəti vardır; bağları-bağçaları ilə məşhurdur. Şəhərin yaxınlığında (25 km.) Abaz Tuban kurortu (İndi Abastumani), Səfər yaylağı yerləşir. Səfər yaylağında vaxtilə şəhərin hakimləri olan atabəylərin bağları və sarayları var idi. Bu yaylaqlar Urabal çayı (Kür hövzəsi) üstündədir. İndi bu səfalı yaylaqlara can verən Urabal çayının adı dəyişdirilmişdir, çayın yeni gürcü adı Potskovi-Skali adlanır. Ak Saka ərazilərində qiymətli mineral yataqları vardır; əqiq çıxarılır. Azərbaycan milli mətbuat tarixində mühüm yeri olan “Molla Nəsrəddin” jurnalını Mirzə Cəlillə birlikdə nəşr edən Ömər Faiq Nemanzadənin vətənidir. O həm də 1918-ci ilin martında “İstiqlal komitəsi”nin üzvü olmuş, Nağı Şeyxzamanlı ilə məhz o Qafqaz türklərinə yardım üçün Türkiyəyə diplomatik görüşə göndərilmişdir. 1944-cü ildə Ahıska türkləri deportasiya edilmiş, digər sürgün olunan xalqların geriyə – vətənə dönməsinə icazə verilsə də Ahıskalıları bundan məhrum etmişlər. Son illərdə “Rabat” adlanan qədim qala restovrə edilmiş, Ahıska güclü turist marağına səbəb olan bir şəhərə çevrilmişdir. İndi şəhərin möhtəşəm qala divarlari və Əhmədiyyə camesinin uzaqdan parlayan gümbəzi Ahıskanın əziz girami keçmişindən xəbər verməkdədir.
Professor Minaxanım Nuriyeva Təkləli
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti
Yazıya 36 dəfə baxılıb
