Azərbaycan klassik musiqisinin banisi hesab olunan Üzeyir bəy Hacıbəyli həm də pedaqoji sahədə göstərdiyi mühüm xidmətləri ilə də müasir milli təhsilimizin əsasını qoymuş qabaqcıl maarifçi ziyalılarımızdandır.
Azərbaycan musiqi sənətinin inkişafında misilsiz xidmətlər göstərmiş bu dahi şəxsiyyət ölkəmizdə müasir musiqi təhsilinin də təməlini qoymuşdur.
Azərbaycan mədəniyyətinin və ictimai fikir tarixinin parlaq simalarından biri olan Üzeyir Hacıbəyli XX əsrin əvvəllərində yalnız milli musiqi sənətində deyil, eyni zamanda maarifçilik və pedaqoji fikir sahəsində də dərin iz qoymuş şəxsiyyətlərdəndir. Publisistik məqalələri, satirik yazıları və maarifçilik yönümlü çıxışları göstərir ki, o, təhsili yalnız fərdi inkişaf vasitəsi kimi deyil, həm də cəmiyyətin tərəqqisinin əsas şərti kimi qəbul edirdi. Buna görə də, 2025-ci ildə işıq üzü görən “Üzeyir Hacıbəyli. Seçilmiş pedaqoji əsərləri” adlı kitabın nəşri, milli pedaqoji irsin öyrənilməsi baxımından son dərəcə mühüm elmi və ictimai hadisədir. Kitabın hazırlanması peşəkar elmi yanaşma ilə həyata keçirilmişdir.
Nəşrin elmi redaktoru və əsas tərtibçisi pedaqogika elmləri doktoru, professor Akif Nurağa oğlu Abbasov, digər tərtibçiləri isə pedaqogika üzrə fəlsəfə doktorları İradə Əmirəliyeva və Lalə Məmmədlidir.
Kitabın incələnməsi göstərir ki, əsərlərin sistemləşdirilməsi ciddi elmi prinsiplər əsasında aparılmış və müəllifin pedaqoji baxışlarının bütöv mənzərəsini təqdim etmək məqsədi güdülmüşdür. “Seçilmiş pedaqoji əsərlər” kitabında Üzeyir Hacıbəylinin müxtəlif illərdə qələmə aldığı məqalələr, satirik hekayələr və publisistik yazılar toplanmışdır. Burada diqqəti cəlb edən əsas məqam ondadır ki, müəllifin pedaqoji görüşləri müxtəlif janrlarda ifadə olunmasına baxmayaraq, onlar vahid maarifçilik konsepsiyasına xidmət edir. Mənbə bazası kimi 1985-ci ildə “Yazıçı” nəşriyyatında və 2005-ci ildə “Şərq-Qərb” nəşriyyatında çap olunmuş toplular əsas götürülmüşdür. Lakin yeni nəşr həmin materialların içindən yalnız pedaqoji məzmun daşıyanları seçərək ayrıca təqdim etmişdir. Bununla da Hacıbəylinin pedaqoji irsi ilk dəfə sistemli və məqsədyönlü şəkildə bir araya gətirilmişdir.
Struktur baxımından kitab məzmun etibarilə üç əsas istiqaməti əhatə edir. Birinci istiqamət maarifçilik və təhsil məsələlərinə həsr olunmuşdur ki, burada təhsil siyasəti, məktəbin rolu, müəllim nüfuzu və xalqın tərəqqisi üçün maarifin vacibliyi geniş şəkildə işıqlandırılır. İkinci istiqamət tərbiyə və əxlaq mövzularına həsr edilmiş, gənclərin milli-mənəvi dəyərlər əsasında formalaşdırılması, vətənpərvərlik və əxlaqi saflaşma ideyaları qabardılmışdır. Üçüncü istiqamət isə bədii-satirik yanaşmalardan ibarətdir və burada müəllifin hekayələrində və publisistik yazılarında cəmiyyətin naqisliklərinin tənqidi, savadsızlıq və cəhalətə qarşı mübarizə ideyaları öz əksini tapmışdır.
Üzeyir Hacıbəylinin pedaqoji baxışları yalnız nəzəri fikir olaraq deyil, həm də praktik mahiyyət kəsb edir. Onun fikirlərini ümumiləşdirərək bir neçə istiqamətdə şərh etmək mümkündür. Əvvəla, Hacıbəyli savadsızlığı cəmiyyətin ən böyük bəlası hesab edir və xalqın tərəqqisinin yeganə yolunu maarifin geniş yayılmasında görürdü. O, maarifçiliyi sadəcə elm öyrənmək prosesi kimi deyil, həm də ictimai şüurun dəyişdirilməsi vasitəsi kimi təqdim edirdi. Bu ideyalar dövrün digər böyük maarifçiləri ilə səsləşir, lakin Üzeyir Hacıbəylinin fərqi ondadır ki, o, maarifi həm də milli mədəniyyətin inkişafı ilə bilavasitə əlaqələndirirdi. Digər tərəfdən, onun əsərlərində gənc nəslin əxlaqi keyfiyyətlərinin formalaşdırılması xüsusi yer tutur. Vətənpərvərlik, milli-mənəvi dəyərlərə sadiqlik, insanpərvərlik və məsuliyyət anlayışları pedaqoji sistemin ayrılmaz tərkib hissəsi kimi göstərilir. Bu yanaşma həm klassik Şərq pedaqoji ənənələri ilə bağlıdır, həm də müasir dövr üçün aktualdır.
Eyni zamanda, Üzeyir Hacıbəyli müəllimi cəmiyyətin mənəvi dayağı, ictimai inkişafın əsas hərəkətverici qüvvəsi hesab edirdi. O, müəllimin yalnız bilik ötürən deyil, həm də şəxsiyyət formalaşdıran bir fiqur olduğunu vurğulayırdı. Bu baxış müasir pedaqoji nəzəriyyələrlə səsləşərək, müəllimin sosial missiyasını daha geniş müstəvidə təqdim edir.
Bütün bunlarla yanaşı, Üzeyir Hacıbəylinin pedaqoji ideyaları yalnız məktəb və müəllimlə məhdudlaşmır. Belə ki o, təhsili ümumi mədəni tərəqqinin əsası kimi dəyərləndirirdi. Onun satirik hekayələrində və publisistik yazılarında savadsızlığın və cəhalətin tənqidi göstərir ki, pedaqoji proses ictimai həyatın bütün sahələri ilə bağlıdır.
Bu kitab tədqiqatçılar, doktorantlar və magistrantlar üçün mühüm elmi mənbədir. Onun əhəmiyyəti bir neçə istiqamətdə özünü göstərir. Sözügedən kitab tarixi mənbə kimi XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan təhsil tarixinin və maarifçilik hərəkatının öyrənilməsi üçün zəngin material təqdim edir. Bundan əlavə, toplu pedaqoji nəzəriyyələrin inkişafını öyrənmək üçün nəzəri baza funksiyasını yerinə yetirir və metodoloji baxımdan müasir pedaqoji tədqiqatlarda milli-mədəni kontekstdə istinad mənbəyi rolunu oynaya bilir.
Üzeyir Hacıbəylinin pedaqoji ideyalarını dövrün digər maarifçiləri ilə müqayisə etdikdə, bəzi oxşar və fərqli cəhətlər üzə çıxır. Məsələn, Mirzə Fətəli Axundzadə və Cəlil Məmmədquluzadə də maarifi tərəqqinin əsası hesab etmişdilər. Lakin Üzeyir Hacıbəyli bu ideyanı musiqi və mədəniyyət vasitəsilə dəstəkləmiş, pedaqoji fikri bədii yaradıcılıqla birləşdirərək, yeni sintez yaratmışdır. Bu, onun pedaqoji irsinin unikallığını təmin edir.
“Üzeyir Hacıbəyli. Seçilmiş pedaqoji əsərlər” kitabı bir neçə mühüm xüsusiyyəti ilə seçilir. Əsərin elmi yeniliyi ondadır ki, Hacıbəylinin pedaqoji irsi ilk dəfə ayrıca toplu şəklində sistemləşdirilmişdir. Digər tərəfdən, nəşr milli pedaqoji tarixdə mühüm boşluğu doldurur və bu mənada böyük əhəmiyyət daşıyır. Bundan başqa, əsərlərdəki ideyalar bu gün də təhsil islahatları və pedaqoji nəzəriyyələr üçün praktik əhəmiyyət kəsb edir. Kitab eyni zamanda elmi işlərdə etibarlı istinad mənbəyi rolunu oynayaraq pedaqoji nəzəriyyələrin inkişafına xidmət edir.
Bu əsər, Üzeyir Hacıbəyli yaradıcılığının pedaqoji tərəfini sistemli şəkildə təqdim etməklə, müasir təhsil nəzəriyyəsi və praktikası üçün mühüm elmi mənbə hesab oluna bilər. Müəllifin pedaqoji düşüncələri, təhsil və tərbiyə proseslərinin idarə olunması, müəllim və şagird münasibətlərinin təşkili sahəsində konkret konseptual yanaşmalar təqdim edir. Kitabın redaktə və tərtibat prosesi əsərin elmi səviyyəsini artırır, həmçinin oxucuya təhlil edilən materialları istifadəyə hazırlayır. Kitabın tərtibatçılarının sistemli işləri, materialların mənbələrlə uyğunluğunu və təhlil imkanlarını artırır, elmi əsaslandırma və məlumatların dəqiqliyini təmin edir.
Kitab, həmçinin pedaqoji fikir tarixinin öyrənilməsi və müasir təhsil metodlarının formalaşdırılması baxımından qiymətli elmi töhfədir. Müəllifin pedaqoji prinsipləri, tərbiyə və tədris strategiyaları, eləcə də müəllim və şagirdlər arasında qarşılıqlı münasibətlərin tənzimlənməsi sahəsində təcrübə və nəzəri bilikləri əhatə edir. Bu yanaşma əsərin yalnız akademik dairələrdə deyil, həm də təhsil praktikasında tətbiqinə imkan yaradır.
Ümumilikdə, “Üzeyir Hacıbəyli . Seçilmiş pedaqoji əsərlər” oxucuya geniş elmi kontekst təqdim etməklə, pedaqoji nəzəriyyənin inkişafına töhfə verir, müəllim və tədqiqatçılar üçün istifadə edilə biləcək metodik resurs rolunu oynayır. Kitabın strukturu, redaktə prosesi və təqdim etdiyi konseptual yanaşmalar əsərin elmi dəyərini artırır və onu müasir təhsil sahəsində etibarlı mənbə kimi qiymətləndirməyə imkan yaradır.
Nəticə olaraq, bu nəşr Üzeyir Hacıbəylinin çoxşaxəli irsinin mühüm bir hissəsini – pedaqoji görüşlərini müasir oxucuya təqdim edir. O, həm milli-mədəni dəyərlərin qorunmasına, həm də pedaqoji elmin inkişafına xidmət edən dəyərli elmi-bədii topludur. Qeyd edilməlidir ki, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev 3 fevral 2025-ci il tarixli sərəncamı ilə Üzeyir Hacıbəylinin 140-illik yubileyinin böyük təmtəraqla keçirilməsi üçün genişmiqyaslı tədbirlər planı hazırlanmasını və icrasını təmin etmişdir; bu plan çərçivəsində Mədəniyyət Nazirliyi, Elm və Təhsil Nazirliyi ilə birgə müxtəlif elmi, mədəni və musiqi tədbirlərin təşkili tapşırılmışdır. Prezidentin bu təşəbbüsü həm Azərbaycanda, həm də xaricdə keçirilən musiqi konsertləri və təbliğat kampaniyaları vasitəsilə Üzeyir Hacıbəyli irsinin beynəlxalq səviyyədə qiymətləndirilməsinə və geniş ictimaiyyətə çatdırılmasına mühüm stimul vermişdir. Bu tədbirlər Azərbaycanın mədəni diplomatiyasına töhfə verərək, Üzeyir Hacıbəylinin milli musiqi və pedaqoji irsinin yaşadılmasına və növbəti nəsillərə ötürülməsinə xidmət etmişdir. Bu kontekstdə “Üzeyir Hacıbəyli. Seçilmiş pedaqoji əsərləri” kitabının nəşri də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 2025-ci ildə bəstəkarın 140 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında imzaladığı müvafiq sərəncamın ideya-məzmun istiqamətinə uyğun mühüm elmi və mədəni töhfə kimi dəyərləndirilə bilər. Belə ki, nəşr yalnız yubiley tədbirlərinin elmi məzmununu zənginləşdirmir, həm də Üzeyir Hacıbəylinin pedaqoji irsini sistemləşdirərək, milli-mədəni yaddaşın qorunmasına xidmət edir.
Düşünürəm ki, bu kitab yubiley tədbirlərinin tərkib hissəsi olaraq dövlətin mədəniyyət və təhsil siyasətinə nəzəri dəstək verib və Üzeyir Hacıbəylinin irsinin gələcək nəsillərə çatdırılmasında strateji əhəmiyyət kəsb edəcək.
Bu dəyərli kitabın tərtibçilərini (Akif Abbasov, İradə Əmirəliyeva, Lalə Məmmədli) Azərbaycan elminin inkişafına verdiyi növbəti töhfə ilə təbrik edirəm! Əziz dostum, qələm yoldaşım, əməkdar müəllim, professor Akif Abbasov başda olmaqla, kitabın meydana gəlməsində əməyi olan pedaqogika üzrə fəlsəfə doktorları İradə Əmirəliyeva və Lalə Məmmədliyə elmi fəaliyyətlərində yeni yaradıcılıq uğurları arzulayıram.
Hümeyir Hüseyn oğlu Əhmədov
Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun
Elmi-pedaqoji kadrların hazırlanması şöbəsinin müdiri,
pedaqogika elmləri doktoru, professor,
Qazaxıstan Pedaqoji Elmlər Akademiyasının xarici üzvü,
Rusiya Təhsil Akademiyasının xarici üzvü,
Rusiya Təbiət Elmləri Akademiyasının həqiqi üzvü,
RTA-nın Əməkdar elm və təhsil xadimi
Yazıya 1 dəfə baxılıb
