Zakir Məmməd
İslamda “xitab” ləfzi Allahın insana müraciətini ifadə edir. Qurani-Kərimə görə, Allah insanlara ilk dəfə ruhlar aləmində ikən xitab etmiş, “Məgər sizin Rəbbiniz deyilmiyəm?”– deyə soruşmuş, bəndələri də Ona: “Bəli, Sən bizim Rəbbimizsən”, – deyə cavab vermişlər. Bədii ədəbiyyatda isə insanın Allaha müraciət etməsi həm şifahi, həm yazılı söz sənətimizdə ənənə halını alıbdır. Böyük Nizami Gəncəvinin “minacat”larında diqqəti cəlb edən bir məqam ondan ibarətdir ki, insan nəyisə Allahdan arzu və tələb etməklə Onun sevilən bəndəsi ola bilər. Nizamidə Allaha müraciət zamanı və ya Onun əlamətləri barədə söz deyilərkən islam ehkamı əsas götürülür, birinci növbədə, Tövhidin tələb və şərtlərinə ciddi əməl olunur. Müxtəlif məzhəb və təriqətlər yarandıqdan sonra Tövhiddən uzaqlaşma meyilləri, hətta Allahı inkar motivləri güclənmiş, bunun nəticəsində hər zaman çox söz açdığımız islami dəyərlərə etinasızlıq nümayiş etdirilmişdir. Bu yazıda Allahla ünsiyyət qurmaq istəyən o şairlərdən bəhs edəcəyik ki, onların yaradıcılığında ilahi varlığa münasibətdə az da olsa Nizami ənənələri qorunub saxlanılır. Ümumiyyətlə, təkcə Allahla deyil, digər hər kəslə ünsiyyət zamanı ədəb-ərkan qaydaları gözlənilməlidir.
Sovet dövründə yazılmış bədii mətnlərdə çox halda ateist mövqe və prinsiplər üstün yer almış, ateizm mövqeyindən münasibət bildirilməsi tələb olunduğu təqdirdə Allah mövzusuna müraciət edilmişdir. Ancaq o zaman da böyük sənət xadimlərimiz gizli kodlarla, üstüörtülü şəkildə, ezop dili ilə gələcəyə mesaj edə, bilgi ötürə bilmişlər. Məsələn, Səməd Vurğun “Vaqif” pyesində “Min ildir, baş əydik yalnız “Quran”a, Baxdı gözlərimiz kor kimi ona” yazsa da, mətnaltı eyham edilir ki, “Quran”a kor-koranə “baş əymək” düz deyil. Buna görə şair bu yerdə “inanmaq” əvəzinə, “baş əymək” ləfzindən istifadə edir. Müqəddəs kitablara baş əyməyin davranış səviyyəsi olaraq indi də məqbul hesab edilməsi düzgün deyildir. Əslində, bu cür kitabları öyrənmək və dərk etmək vacibdir. Şair Vidadinin dilindən “Xudaya, insanın halı yamandır, Nələr çəkdiyimiz sənə əyandır” kəlmələri ilə başlayan “Vaqif” pyesinin bir yerində Vidadi Vaqifi öldürmək fikrində olan Qacara deyir ki, “Allah da çox sevir şeirin səsini”. Beləliklə, Vidadi öz dostunu hökmdarın qəzəbindən xilas etmək üçün onu Allahla qorxutmaq istyəndə, Qacar: “Allah da çox sevir, Allaha yalvar, Əgər bacarırsa, qoy sağ saxlasın” cavabını verir. Sonda Vaqifin sağ qalması Səməd Vurğunun Allaha olan inancını ortaya qoymuş olur.
Təəssüf ki, çağdaş şeirimizdə din konusunda böyük bir xaos yaşanmaqdadır. İlahi varlıqla “korrektəli” danışığa az-az rast gəlirik. Bir çox yazarların yaradıcılığında Allaha ya minnət qoyulur, ya Ona müəyyən sövdələşmələr təklif olunur, ya Onun varlığına şübhə edilir, şirkə yol verilir, ya da Allaha asilik duyğuları ifadə olunur və s. Təbiidir ki, bu cür yazılar oxucunu çaşbaş salır, zövqünü oxşaya, fikrini məşğul edə bilmir. Belə yazıların bir əsas səbəbi həmin müəlliflərin islamı yaxşı bilməməsidir. Onu da qeyd edim ki, ateizm mövqeyində olan yazarların indiki söhbətimizə aidiyyəti yoxdur. Bizim elə mütəfəkkir yazıçılarımız da var ki, onların üslub və manerasında dini dəyərlərimiz qorunub saxlanır, hətta Allah ilə bəndə münasibətlərini diqqətəlayiq formada, yüksək zövq və səliqəylə işləyib cəmiyyətə təqdim edə bilirlər. Bir neçə nümunəyə nəzər salaq:
“Şeir yazdım, ilahi,
Keç günahımdan.
Şeir yazanda görürəm
Səni yaxından”.
Dahiyanə tərzdə improvizə edilmiş bu misralar Saday Şəkərlinindir. Əvvəldə qeyd etdiyim kimi, ədəbiyyatımızda Allaha xitabən söz söyləmiş şairlərin sayı-hesabı yoxdur. Allahın xofu qarşısında özünü itirib dili dolaşan, O-nun böyüklüyü fonunda öz çəkisini və görkəmini dəyişib xırdalaşan, öz Rəbbi ilə dil tapa bilməyib aləmin gülüş hədəfinə çevrilən şairlərimiz də çox oldu. Görünür, bunun bir səbəbi “Allahın ipinə sarılmamağın”(Ali-imran 103) nəticəsidir. İslamı, “Quran”ı yaxşı bilməmək allahla rabitə qurmağı çətinləşdirir. Allahın kitabında “Əş-şüəra” surəsinin 224, 225, 226 və 227-ci ayələrində yazılanlar şairlərə aiddir. Orada “müşrik və kafir” şairlərdən danışılır və deyilir ki, belələri “hər tərəfə meyil edir, birini yalandan mədh, digərini isə əbəs yerə həcv edirlər” və yaxud “onlar etmədikləri şeyləri deyirlər”. Fanatiklər bəzən bu ayələri əsas gətirərək, islamda şeirin bəyənilmədiyi barədə fikirlər söyləyirlər. Lakin müqəddəs kitabın həmin surəsində açıq şəkildə yazılır ki, “ancaq… iman gətirib yaxşı işlər görən, zülmə uğradıqdan sonra intiqamını(haqqını) alanlardan başqa”(“Əş-şüəra, 227). Bax bu tip şairlər “Quran”da təqdir olunur. Məsələ aydındır. Ya gərək oxuyub, bir şey öyrənib müəyyən bilgilərə yiyələnib, ədəbiyyatdakı yüzlərlə mövzunun birində oturub şeirini yazasan, ya da imanın kamil olmadığı halda, allahın işinə qarışmayasan.
Yuxarıda söz açdığımız kimi Saday Şəkərli Rəbbinin razılığını alıb onunla rabitə qurmağa hazır olan yazarlarımızdandır. Misal gətirdiyimiz bu şeir parçası iki əsas hissədən ibarətdir. Birinci və iknci misralarda hər halda şeir yazmağın “Quran”da qəbuledilməzliyi maddəsinin olduğu xatırladılır və hər hansı bir şairin günahdan, xətadan sığortalanmadığı acizanə, həm də incə nəzakət və ehtiyatla səsləndirilir. Sonrakı iki misrada şair çox incə revaransla özünün “kafir və müşrik”lərdən olmadığını Allahın nəzərinə çatdırmaq istəyir. Deməli, Saday Şəkərli sərrast fəhmi, aydın üslubu və qələminin ecazı ilə Allahın kitabındakı ikinci qrup şairlər barədə deyilən fikirləri doğrultmuş olduğunu deyir. Bununla belə şair Allahdan bağışlanmasını da istəyir. Çünki əgər ortada şairliyin şərtləri varsa, o şərtlərin hansı məqamdasa pozulmaq ehtimalı da var. Ona görə belə yazır:
“Şeir yazdım…
Bağışla,
Sirrini açdım, allah”
Allahın hüzurunda şairin sərgilədiyi ədəb-ərkan göz qabağındadır. Saday Şəkərli təsəvvüfdə olduğu kimi, özünü allah səviyyəsinə qaldırmır, sadəcə, hətta sirrini bilən və onu söyləyə biləcək qədər ona yaxın adam olduğunu dilə gətirir.
Allah ilə rabitə yaradıb “davranış qaydalarına” çox halda əməl edən şairlərimizdən biri də Kəmaləddin Qədimdir. Onun aşağıdakı misralarına diqqət yetirək:
“Gəlib dar eyləyib yerini, Tanrım,
Çıxar bu qadını, çıxar içimdən”.
Şair “Quran”da “Tövhid” surəsinə əsaslanır və Allahın vahidliyini qəbul etdiyini bəyan edərək başqa incə və vacib məqamlara da toxunur. İnsan övladının qadına olan sevgisi burada bağışlanan günahlardan hesab edilir. Qadından “qurtulmağı” Allahdan istəyirsə, bu həm də o deməkdir ki, qadın da allahın işidir. Ona görə Allahdan əfv diləmək burada yerinə düşür. Şairin Allaha müraciət etməyə üzü vardır. Təkrar edirəm, bu sevgilər allahın işidir axı. İçdəki sevgini, inamı Allahdan başqa heç kəslə bölüşə bilməmək, heç kəsə aid etməmək arzusu şeirin şah misralarında xüsusi yer tutur. İnsanı həyatda tək Allahına bağlanmaqdan yayındıran səbəblər çoxdur. Dünyanın faniliyi də elə bu müşküllə bağlıdır. Qadın isə bütün müşküllərin sırasında daha xatalı və qarşısıalnmazdır. Kəmaləddin Qədim, şəksiz, burada dünyəvi sevgi, eşq faktorunu istisna etmir və Allahı dilə gətirməklə, hətta onun yerinin darlığından söz açmaqla həmin sevgiyə haqq qazandırdığı mesajını meydana qoyur. Digər yandan qadın sevgisi nə qədər qabarıq görünsə də, bu problem Allahdan üz döndərməyə qədər böyüyə bilməz. Çünki şair qəlbdəki yerin kiməsə tam şəkildə təhvil verilməsindən bəhs etmir. Daha doğrusu, o yer Allaha məxsusdur. Bir sözlə, Kəmaləddin bəy də Allahı ilə ünsiyyət qura, sözünü söyləyə bilir.
Sözün yerini, məqamını təyin etməyi yaxşı bilən müqtədir şairimiz Ramiz Qusarçaylının belə bir misrası var: “Endirin göyləri, endirin yerə, Allahdan aşağı nə var, endirin”. Allahı yerə endirmək cəhdində bulunub vaxt fövt edənlərdən fərqli olaraq bu misraların müəllifinin poeziyada qazandığı uğurlar göz qabağındadır. Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın da “Behcətabad xatirələri” şeirində Allahın yeri və məqamı barədə daha orijinal fikirlərdən biri söylənmişdir. Mən inanmıram ki, islamı qəbul etmiş başqa dindən olan bir ədəbiyyat adamı müsəlmanların allahı ilə məzələnmək fikrinə düşsün. Ancaq bizim söz-sənət camesində özünü müslim hesab edib allahı ilə zarafata girişən ədibi heç cür anlamaq mümkün deyildir. Şəhriyarın həmin şeirində isə lirik qəhrəmanın diliylə belə deyilir: “Yatmış hamı bir Allah oyaqdır, daha bir mən, Ondan aşağı bir kimsə yox, məndən də yuxarı”. Mənə elə gəlir ki, öz eqosuna məkan və zaman gəzənlər üçün bu boyda genişlik yetər. Daha “Allahı öldürməyə”, onun səlahiyyətlərinə yiyələnməyə ehtiyac qalmır.
Yazıya 860 dəfə baxılıb
