Ənənəvi dinin iflası kilsə müdafiəçilərinin göz yaşlarına, köhnə fikirlərdə isə yalnız xurafat və mövhumat görənlərin sevincinə səbəb olan şəksiz bir hadisə kimi ortaya çıxdı. Lakin ehkamların (doqmaların) ortadan qaldırılması dinin həyatdakı yerini hələ müəyyən etmir. Hesab olunduğu kimi, doqmalar özü-özluyundə deyil, düşüncələri istiqamətləndirdiklərinə, dünyaya müəyyən münasibət formalaşdırdıqlarına, həmçinin sonlu «mən»in bəsitliyindən, istəklərin və gündəlik qayğıların buxovundan azad olan bütöv həyatın yönləndirilməsinə imkan yaratdıqlarına görə lazım idilər.
Lakin belə həyat ehkamlarsız da mümkündür və bunu keçmiş dinlərə inamını itirənlərin laqeydliyi də ləğv edə bilməz. Dindən ilham alan əməllər böyük məqsədlərə yönəlibdir, lakin bu əməllərin zəruriliyi açıq-aydın dərk edilməməkdə idi. Əməllərin arxasında dayanan məsləklər çox dərin və instinktivdir, lakin həyatlarını bunların üzərində quranlar bu məsləklər haqqında əksər hallarda heç nə bilmir. Ola bilsin ki, din—məslək yox, hisslər üzərində qurulur. Bu hisslər inam sahəsinə daxil olarkən, xeyir və şər barədə mülahizələr yarada bilər; axı hiss, intellektin köməyinə gəlmədən də fəaliyyətdə həlledici rol oynamağa qadirdir. Demək olar ki, dinin mahiyyəti—məhdudiyyətlərdən azad olmaq, insanları fani arzu və cılız düşüncələr məhbəsindən xilas edən bütöv həyata can atmaqdadır. Lakin əsil azadlıq gətirən din, yalnız ehkambuxovlarından imtina edən dindir. Çünki insan təbiətinə zidd olan ehkamlar son nəticədə qandala çevrilir.
İnsan qəlbi allah və heyvanın özünəməxsus qatışığı olmaqla, iki başlanğıcın mübarizə arenasıdır: biri qismən, bəsit, xudbin olan, digəri isə ümumi, sonsuz və təmənnasız, qərəzsiz olandır. Insan və heyvanda eynilik təşkil edən sonlu həyat cismə bağlıdır və dünyaya «burada» və «indi» mövqeyindən baxır. Öz «mən»inə xidmətə əsaslanan sevgi və nifrət sonlu həyata məxsusdur. Kişi və qadın, valideyin və övlad sevgisi instinkt çərçivəsinə tabe olmaqdan əl çəkəndə sonsuz olur. Düşmənlərə nifrət, müttəfiqlərə rəğbət hisslərini adamlar digər sürü heyvanlarla paylaşmaqdadır; onlar Kainatın yerləşdiyini bir mərkəzin, bir mübarizə aparan «mən»in ətrafında zənn edirlər. Bizi digərlərindən və Kainatdan ayıran nə varsa sonlu həyatda da var; başqalarında ola bilməyən fikir və arzuları, bütün yanlışlıqları və səhvləri, düşmənçiliyə gətirib çıxaran bütün ambisiyaları o (sonlu həyat)yaradır.
Həyatımızın sonsuz hissəsi dünyaya xüsusi nəzərlə baxmır: onun işığı, tutqun səmadakı günəş şəfəqinə bənzəyir. Onun üçün keçmiş əsrlər və uzaq məkanlar yanımızda bu gün mövcud olan bir əşya kimi realdır. Fikir sahəsində o, duyğu həyatından yüksəyə qalxır, bütün insanlar üçün ümumi və aydın olanın axtarışındadır. Arzu və iradə sahəsində o, «mənim» və ya «sənin» xeyrinə yox, ümumi səadətə yönəlibdir; hisslər sahəsində məhəbbəti yalnız özünə arzulayanlara deyil, hər kəsə verir. Sonlu həyatdan fərqli olaraq o, təmənnasızdır (qərəzsizdir); və bu təmənnasızlıq (qərəzsizlik) təfəkkürdə həqiqətə, əməldə ədalətə və hissdə isə ümumi sevgiyə gətirib çıxarır. Insan və heyvanda eynilik təşkil edən təbiətdən fərqli olaraq, sonsuz həyat bütün mövcudat və mahiyyət universumunu bütövlükdə maneəsiz əhatə edir. Sonsuz həyatda heç bir şəxsi məqam yoxdur, onun fikir və istəkləri hamıya ümumi ola bilər; çünki onlar «burada», «indi» və «mən»in müstəsnalığından asılı deyillər. Beləliklə, sonsuz başlanğıc dünyanın birlik prinsipidir, sonlu başlanğıc isə onu bölən prinsipdir. Bir adamın sonsuz təbiəti və digər adamın sonsuz təbiəti arasında ciddi münaqişə yarana bilməz: onların təcəssümü qeyri-kamil olsa da, onlar bir-birini tamamlayır. Başqa-başqa adamların sonsuz təbiətlərinin müxtəlifliyi təsadüfidir və bütün insanlardaki sonsuz olan, ümumi təbiəti təşkil edər. Yuxarıda deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək mümkündür ki, müxtəlif adamlara məxsus olan bütün sonsuz təbiətlərin ittifaqı mövcuddur, sonlu təbiətlərin ittifaqı isə yoxdur. Içimizdəki sonsuz olan artdıqca, biz də bütöv ümumi, hər birimizdəki sonsuzu çulğalayan təbiətin həyatıyla daha dolğun yaşamağa başlayırıq.
Özünü müdafiə istəyi ilə hərəkət edən sonlu «mən», təbiətimizin sonsuz hissəsi ətrafında məhbəs divarları ucaldar və onu sonsuzun varlığını təşkil edən azad bütöv həyatdan qorumağa çalışar. Sonlu «mən» hakimliyə yönəlib: o, dünyanı, «burada» və «indi»dən gələn ümumi mərkəzli çevrələr kimi, özünü isə arzu olunan cənnətin allahı kimi görür. Ümumi ruh bu baxışa gülər, lakin sonlu «mən» öz arzusunu həyata keçirmək və zəhlətökən tənqidçidən yaxa qurtarmaq ümidini itirmir. Əksər adamlar üçün sonlu «mən» əbədi olaraq ümumi ruhun məhbəs gözətçisi olaraq qalır; başqaları özü üçün buradan hərdən və qısa müddətli olaraq qaçma imkanı yaradır. Məhbəs divarlarını tamamilə uçurmağa və ümumi ruhu daima azad etməyə çox az adam nail olar. Məhbəsdən qaçış, həyatın ayrı-ayrı məqamlarına və fikirlərinə bambaşqa, ali dünyadan işıq kimi özünə yol tapıb gələn bir sonsuzluq gətirər. Düşmənçilik arasında gözlənilməz gözəllik, düşünməyən sevgi və ya yarpaqlar arasında gecə küləyinin səsi, bunların hamısı bizə münaqişə və gərəksiz fani qayğılardan azad, qorxusuz, rahat həyatın mümkünlüyündən xəbər verə bilər. Sonsuz olanlar haqda bilgilər, sözsüz ki, adi həyatın ən ətraflı biliklərindən də daha dərinə kök salır. Bu görüntüylə aşıb-daşan həyat mübarizədən azaddır, bu — bütöv olanla harmonik bir həyatdır, yəni sonlu «mən»in instinktiv istəklərindən ucaldılan məhbəs divarlarından kənara çıxan həyatdır.
Dində o mühüm olanın mənbəyi məhz qəfil müdriklik hissidir. Mistisizm bu hissi adi inanclarımızdan daha dərin, həqiqi və bütöv dünya ilə görüş kimi izah edir. O, nazik pərdə arxasından ilahi əzəməti görür, bir qayda olaraq tutqun, lakin hərdən son dərəcə heyrətamiz parlaq görür. Mistisizm, gündəlik həyatımızdaki hər cür şəri kölgə, illüziya, boşluq sayır. Şərin arxasında parlaq dünya görənlərin nəzərində isə bu illüziya, kölgə və boşluq yox olur.Lakin bununla da mistisizm güvəndiyi öz təcrübələrinin dəyərini azaltmış olur. Duyduğumuz sonsuzluğu, adətən sonlu görünənlərdən fərqli olan yeni obyektləri qavramaqla izah edə bilmərik. Çox ehtimal ki, bu, həmin obyektlərə qeyri-şəxsi,sevgi dolu, geniş baxışla izah edilir. Kor təbii məqsədlərimizə çatmaq üçün hər şeyə ve hadisəyə vasitə kimi baxmaqla sonsuzluq izah ediməz. Gözəllik və sükünət hansısa bir axirətdə deyil, gerçək, gündəlik həyatda, hadisə və fəaliyyətlərin lap içindədir. Lakin bu, ümumi ruhun gözünü dikdiyi gündəlik həyatdır, bu, ümumi ruhla ilhamlanan fəaliyyət və hadisələrdir. Şər və ötərilik illüziya deyil, sadəcə ümumi ruh, qeyri-kamilliyi özündə maneə saymayan bir sevgi aşkarlayır və dünyanı özünə məxsus olan seyrin birliyi ilə sülhə, yekdilliyə çağırır.
Sonlu «mən»in həyatından sonsuz bütöv həyata keçid, mütləq özünü həsretmə tələb edir. Bu zaman şəxsi iradə qeybə çəkilir və ürək özünü Kainatın tam tabeliyində hiss edir. Hərdən elə olur ki, hansısa bir şəxsi səadət naminə aparılan qızğın mübarizədən sonra gizli və ya zahiri ehtiyac duyulur, bütün istəklərimizi özünə hopduran bu mübarizədən imtina hissi ortaya çıxır. Heç bir başqa istək olmayan yerdə iradədən çəkinmə ehtimalı bir hal kimi meydana gəlir. O zaman ruh artıq özünü dünyaya zorla qəbul etdirmək istəmir və eyni zaman da hər hansı bir təsirə açıq olur. Məhz belə məqamda ilk dəfə olaraq özü ilə bərabər ümumi sevgi və səcdə gətirən seyredici baxış yaranır. Ümumi səcdədən fərəh yaranır, ümumi sevgidən isə yeni istək. Bu zaman bizim sonsuz təbiətimizdən yoğrulan iradənin yönəldiyi ümumi səadət axtarışı doğulur. Beləliklə, sonlu «mən»in ölümünə bənzər özünüinkar yolu ilə yeni səadət və böyük ümidlərlə dolu daha geniş baxışlı yeni həyat yaranır.
Sonsuz həyat inancını və halını yaradan özünüinkar əməlinə qərar vermək bəzi adamlar üçün o qədər də çətin deyil. Çünki onlar hər şeyi bilən Tanrıya inanır və Ona itaəti bir borc, görəv olaraq düşündüklərinə görə o mütləq varlığa tapınırlar. Lakin mahiyyət etibarı ilə özünüinkar Tanrıya olan bu inamla bağlı deyil. Düzdür, bütün keçmiş dinlər bu və ya digər dərəcədə bir növ varlığın təbiətini və məqsədlərini şərh edən ehkamlardan (doqmalardan) asılı olmuşlar. Bu doqmalar isə o zamanlar bir növ nəzəriyyə kimi qəbul olunurdu. Ənənəvi dinin dağılması hər bütün doqmatik dinlərə şübhəylə yanaşma baxışını yaratmışdır. Bu dağılma, təbiətləri etibarilə dindar və mənəvi baxımdan sağlıqlı olan bir çoxları üçün dini gözdən saldı. Buna görə də keçmişin inanclarını qəbul etməyənlər və bununla da dini dünyagörüşünün ehkamsız mümkün olmadığını sananlar həyatda sonsuz olanı itirir, düşüncələri isə yalnız gündəlik həyatın qayğıları ilə məhdudlaşır. Onlar həyat bütövlüyü hissini itirir, izahi mümkünsüz olanmərhəmət və bəşəriyyətə yararlı olma duyğusundan məhrum qalırlar. Onlar bütüncül (hər şeyi ehtiva edən) baxışın görüb seçdiyi əzəmətli gözəlliyi görmürlər. Onlar görmürlər ki, məhəbbət, insanla kainatin vəhdətdə olduğu fərqli bir dünyaya yol açır. Bu səbəbdən də onların dünyagörüşləri kasad, həyatları isə cılız olur. Düzgün hərəkət etmək amacı ilə onlar təmiz əxlaq qaydalarına üz tutur, lakin sonsuzluğa susamışlar üçün təmiz əxlaqın motivləri, amilləri şübhəsiz ki, kifayət etmir. Buna görə də intellektual səmimiyyətin qəbul etmədiyi ehkamlardan asılı olmayan dinin qorunub-saxlanılması ümdə məsələdir.
Xristianlığın bəzi prinsiplərinin mühafizəsi arzu olunandır: bunlar, səcdə, itaət və sevgidir. Bu dində səcdə Tanrıyaedilir. İtaət, qaçılnılmaz olan Tanrı iradəsinin qarşısında təslim olmaqdır. Sevgi isə öz yaxınlarına, düşmənlərinə və ümumiyyətlə hər kəsə insani münasibət göstərməkdir. Xristianlığın təbliğ etdiyi ümumi və eyni zamanda əsil olmaq istəyən hər bir sevgi yəqin ki, qeyri-müəyyən bir şəkildə itaət və səcdədən asılıdır. Bunlar isə xristianlıqda aldıqları formaya görə öz növbələrində Tanrıya inamdan irəli gəlir. Ona görə də bu inam bəzilərini qane etmədiyi üçün qəbuledilməz olar. Yəqin ki, ali səadət və ali qüvvənin birlikdə olmasına inamımız itəndə səcdədə də nələr isə itirilir. Lakin bir çox elementləri qorumaq mümkündür və əsl dini-mənəvi həyat üçün bu, görünür ki, yetərlidir. Tanrıya inam olmayanda itaət də çətinləşir. Çünki dünyada açıq-aydın şər olaraq görünən bir hadisənin əslində xeyirdən ibarət olmasına əminlik əsassızdır, lakin bu mümkündür. Buna nail olanda isə böyük əziyyətləri ötüb keçərək, dərk edilən itaət hər hansı bir xristian itaətindən daha nəcib, dərin və təsiredici olur. Ona görə də ehkamların (doqmaların) buxovlarından azad edilmiş din bir çox vəziyyətlərdə ideallarımızın gec-tez gerçəkləşəcəyini inandıran doqmatik və ənənəvi dinlə müqayisədə daha möhtəşəm və mənəvi ola bilər…
Səcdəni təyin etmək asan deyil, çünki insanın dəyişməsi və inkişafı ilə səcdə də daha inkişaf etmiş vədəyişmişdir. Inkişaf etməmiş dinlərdə səcdənin səbəbi yalnız qorxu ilə izah edilə bilər. Güclü olan hər şeyə səcdəedirdilər. Bu element (gücə səcdə) əksər hallarda güc qarşısında yaranan qorxu və ehtiramdan törəyən Tanrıya səcdədə də mövcuddur. Ancaq sonralar qorxunun yerini tədricən artan məhəbbət tutur və gəlişmiş ibadətdəqorxu tamamilə yoxa çıxır. Qorxuya üstün gəldikdə, seyretmə sevinci ortaya çıxır. Lakin səcdə yalnız sevinc deyil, bunun yanında həmçinin çətin müəyyənləşdirilən ehtiram və sirr duyğusu da olmalıdır. Bu üç amil, güman ki, səcdənin istənilən ali formaları üçün mühümdür.
İki tür səcdə mövcuddur: 1- Obyektinin (səcdə edilənin) xeyirxah olmasını tələb edən seçici səcdə, 2- xeyir və ya şərdən asılı olmayan hər bir mövcud reallığa təmənnasız (qərəzsiz) səcdə. Bunları fərqləndirmək lazımdır. Eyni zamanda bu aşağıdaki qavramları da ayırmaq və aydınlatmaq lazımdır: yalnız gerçək obyektlərə səcdə bir də ideallar aləminə məxsus olanlara səcdə. Bunları gerçəkliyə və ideala səcdə adlandırmaq mümkündür. Bunlar Tanrıya səcdədə birləşir, çünki Tanrı gerçəklikdə mövcuddur və ideal olanı tam olaraq təcəssüm edir.
Tanrıya səcdə seçicidir, çünki nəzərdə Tanrı mərhəməti tutulur. Böyük insanlara və ya böyük əməllərə, ümumiyyətlə müəyyən müstəsnaslığa sahib olan və bizdə heyrət doğuran hər şeyə də səcdə bu şəkildə seçicidir. Bu tür səcdə əksər gerçəklikdə olana aid ola bilsə də bütöv kainata qarşı dini münasibət yaratmır. Yalnız qadir yaradıcı Tanrıya və hər şeyə təsir buraxan panteistik birliyə iman gətirənlərdə Varlığa dini münasibət yaranır. Belə inama sahib olmayanlar üçün isə seçici səcdə öz əsil obyektini yalnız seyretmədə yaradılan ideal səadətdə tapır. Dini həyat üçün ideal səadət ümumiyyətlə vacibdir, çünki o əməlləri əsaslandırır və ümumi sevginin duyduğu ümumi səadət cəhdinə məzmun verir. Ideal səadəti tanımadan və ona səcdə etmədən insan sevgisi kor olur; o, sevdikləri adamlar üçün xoşbəxtliyin harada axtarılmasını bilmir. Gerçək dünyada xeyirin hər tür təcəssümü, ən azından qısalığına görə, qeyri-kamildir. Kamilliyə olan ehtiyacımızı yalnız ideal səadət tamamilə təmin edə bilər. Yalnız bu, hakimiyyətə tabe olma və istəyin imkana qurban verilməsini tələb etmir; yalnız bu, təfəkkürü faktlar qarşısında qul kimi əyilməyə məcbur etmir. Ideal səadətin obrazı, dünyanın bizə verdiyi yaratmaq imkanı qədər səadət fraqmentlərinin fəal axtarışına sonsuz perspektivlər açır. Lakin ideal səadətə səcdə, kamilliyin seyrindən doğan fərəh gətirərkən, gerçək aləmin qeyri-kamilliyi səbəbindən özü ilə ağrı-acılar da gətirir. Ancaq ideal səadətə səcdə edilərsə, insanda sanki düşmən qüvvələrin arasında yaşanan tənhalıq hissi baş qaldırar. Ona görə də dini əmələ ehtiyac olmasına rəğmən bu növ səcdə özü-özlüyündə kifayət etmir. Bu səcdə seyr aləmindən əl çəkməyə və — uğura ümid az olsa da — xeyiri burada, gerçək dünyada, yer üzündə yaratmağa məcbur edən birlik hissini yaratmır.
Bunun üçün mövcud olana səcdə etmək lazımdır. Tanrıya inam varsa bu tür səcdə seçici ola bilər, çünki Tanrı mövcuddur və büsbütün xeyirdir. Tanrıya inam yoxdursa, belə səcdəni böyük insanlara və böyük nailiyyətlərə etmək olar, lakin bu hər zaman çətindir. Ona görə ki, bu obyektlər qeyri-kamil və nadirdir. Hər mövcud olana səcdə seçici olmamalı və səcdə olunanın xeyirxah xasiyyətli olması haqda fikir daşımamalı; o təbii və qərəzsiz hiss olmalidir. Mövcud olanlarda sirr, sevinc və bunlarla birgə hər canlıya qarşı sevgi arayıb tapan seyretmə qabiliyyəti bu cür səcdəyə imkan yaradır. Hər zaman hesab edilirdi ki, qərəzsiz (təmənnasız) səcdə Tanrıya inama əsaslanır, çünki bu tür səcdə bütün mövcud olanın xeyir xasiyyətli olması fikrini özündə cəmləşdiribdir. Əslində isə o ümumiyyətlə heç bir fikiri nəzərdə tutmur və buna görə də ehkamlardan asılı və yanlış ola bilməz. Bu səcdənin ideal səadətlə ilişkisi bizə gerçək dünya haqqında rəylərdən asılı olmayan inam verir. Sonuç etibarı ilə bu da ənənəvi dinin prinsiplərini şübhə altına alan möhkəm və tutarlı dəlillər ortaya qoyur.
Beləliklə din iki müxtəlif səcdə növlərinin birləşməsi nəticəsidir: səadətə yönələn seçici səcdə (çünki o xeyirdir) və bütün mövcudluğa yönələn təmənnasız (qərəzsiz) səcdə. Bunlardan birincisi teizmin, ikincisi isə panteizmin mənbəyidir, lakin nə birincidə, nə də ikincidə inam onu törədən səcdənin labüd nəticəsi deyil. Seçici inamın obyekti ümumdünyaya məxsus olan ideal xeyirdir. Insanlar ümumini unudub belə güman etdilər ki, ideal səadət varlığı yoxdur, O, gerçək dünyaya məxsus deyil və buna görə də səcdə obyekti kimi xidmət edə bilməz. Onlar Tanrıya inam olmayan yerdə səcdənin də olmadığını düşündülər. Ancaq dünyanın ümumi tədqiqi göstərir ki, bu, belə deyil: səcdə obyektinin mövcudluğu mütləq şərt deyil; eyni zamanda səcdə obyektinin daha mükəmməlliyini arzu etmək də çox vacibdir. Təmənnasız səcdənin obyekti bütün mövcud olandır; belə halda obyektin mövcudluğunu bilsək də, onun xeyir və ya şər olmağı naməlumdur. Lakin arzu səcdə üçün olduqca vacibdir ki, o, mümkün qədər daha da yaxşı olsun. Panteizm, təmənnasız səcdənin seyredici fərəhindən və sonuncunun Kainata baxışlarının vəhdətindən irəli gələrək yanlış hesab edirdi ki, bu cür səcdə xeyirxahlığa inamı və Kainatın birliyini güman edir. Təmənnasız səcdə üçün bu inam Tanrıya olan seçici səcdə qədər lazımdır. Hər iki səcdə yan-yana mövcuddur və ehkamlara ehtiyac duymurlar: birinə obyektin olması yox, mərhəmət gərəkdir; digərinə isə mərhəmət yox, obyektin mövcudluğu lazımdır .
İtaət. Şərin və qeyri-kamil xeyirin çox olduğu dünyada heç bir gerçək din ruha arzulanan rahatlığı vermir və onu hərəkət etmək zərurətindən azad etmir, lakin o (din), dəf etməyə gücümüz çatmayan şər qarşısında itaət ruhi sakitlik verə bilər. Xristianlıq inanır ki, mövcud olan şər Tanrının iradəsinə uyğun olduğundan, əslində şər ola bilməz. Amma bu nöqteyi nəzər xeyir və şər kriteriyalarımızı dəyişməyi tələb edir, axı yanlış rəylərə əsaslanmayan hər bir baxışa görə mövcud olanın əksəriyyəti şərdir. Bundan əlavə, məntiqi surətdə sona çatdırılan belə inam əməli səbəbsiz qoyur, çünki itaət üçün təklif edilən özül (yəni «həyatda baş verənlərin hamısı yaxşılığa doğrudur» fikri) yaxşılığa atılan cəhdlərimizi mənasız, artıq edir. Lakin bu nəticədən qaçmaq istərkən Tanrı qüdrətini və iltifatını məhdudlaşdırırıq, itaət öz bünövrəsini itirir, çünki baş verənlər Tanrının razılığı ilə olmaya da bilər, o, hətta, Tanrı iradəsinin əksinə xeyir olmaya da bilər. Bu səbəbdən xristianlıq çox zaman itaətə uğurlu imkan yaratsa da və fəaliyyətə dini səbəb, əsas versə də, onun bu «uğurları» əslində düşüncələrdə qatma-qarışığın nəticəsidsr; insanlar aydın görməyə başlayarkən, bu dolaşıqlıq açılır.
Həll edəcəyimiz problem xristianlıq qarşısında duran problemlərdən xeyli çətindir. Qaçılmaz olanın xeyir və ya şər olmasının mühakiməsindən çəkinərək, qarşısında təvazö etməyi, itaəti öyrənməliyik: xristianların “allah deyən olsun” kəlməsini söyləməyə vadar edən hissdən özümüzü saxlamalı və eyni zamanda hadisənin şər də ola biləcəyini etiraf etməliyik.
Hansı dinə qulluq edib-etməməyimizdən asılı olmayaraq itaət daim yüksək əxlaqi intizam tələb edir. Lakin din, bu nizama riayətə kömək göstərir və onun tərəfindən törədilən ağrıya haqq qazandırır. Iki müxtəlif, lakin bir biri ilə əlaqədə olan itaət növləri var: biri şəxsi iztirablarımızın qarşısında, digəri dünyada mövcud olan fundamental şər qarşısında. Şəxsi iztirablar qarşısındaki itaət təmənnasız (qərəzsiz) iradənin yaranmasına gətirib çıxardan tabeçilik məqamında baş verir. Şəxsi həyat bütün düşüncə və istəklərimizi özünə çəkəndə əzabçəkən üçün çıxışsız məhbəsə çevrildiyindən insan tabeolma məcburriyətində qalır. Itaətkarlıq, fikirləri azad edir və iradəni əvvəllər gündəlik istənilən şəxsi mənfəətlər arxasında gizli qalmış yeni məqsədlərə yönəldir. Onda yüksək seyretmə və ümumi sevgi bizi həyatımızdan utanmağa vadar edir, iradə isə qaçınılmaz olan hadisəyə qarşı qəti etirazdan geri çəkilir və göründüyü kimi bir qədər müyəssər, daha ümumi xeyirə yönəlir. Beləliklə şəxsi iztirablar qarşısında itaət, ümumi sevgi və qərəzsiz iradə üçün vacib amillərdəndir. Itaət pis olanı yaxşı saymaq deyil: itaət, əzabdan, hiddətdən və əbədi peşmançılıqdan azad olmaqdadır. Ümumi sevgimiz güclü olsa, kimlərinsə tərəfindən zərbə dəyəndə, qəzəb və hiddət hisslərini yaşamarıq. Seyredici azadlığa çıxmaq arzusu olan yerdə əbədi peşmançılığa yer yoxdur. Seyretmə hissinə adət edən şəxs həyatda ona azadlıq verən fikirlərdən uzun müddətə yayılmasına imkan verməz. Çünki belə fikirlərin olmadığı zaman o, sonsuzu sonluya bağlayan bir cılızlıq və nalayiqlik hiss edəcək. Belə seyretmə və ümumi sevgi, şəxsi fəlakətlər qarşısında itaət yaradır.
Lakin qəti etiraz itaətə yox, Kainata qarşı Prometey hiddətinə gətirib çıxarda bilər. Seyretmə, əzablarımıza ümumi xarakter verə bilər; o, ağrı-acılarla dolu (elə güclü bir ağrı ki, şüurun dünyadan yoxa çıxması bu ağrıya dözməkdən daha asan olar) həyatın faciəviliyini göstərər. Sonuncunun zəruriliyinin sübutu mümkün olmasa da arzu olunmasını da inkar etmək mümkün deyil. Ancaq hətta bunu da itaətlə uyğunlaşdırmaq mümkündür. Xeyiri gözəgörünməz və ya seçilməsini çətinləşdirən qeyz və şərə aludəolma itaətlə uyuşmur. Heç kəsin məsuliyyət daşımadığı şərə hiddətlənmənin mənası yoxdur; Kainatın fundamental şərinə qarşı hiddətlənənlər Allaha, İblisə və ya insanın simasında taleyə hiddətlənirlər. Anlayanda ki, fundamental şər materiyanın kortəbii hərəkətinin yekunu və şüursuz qüvvələrin ( və buna görə də özü-özlüyündə nə yaxşı, nə də pis olmayan) büsbütün zəruri nəticəsidir, o zaman hiddət, Gellespontu qamçılamağı əmr verən Kserks HYPERLINK “http://www.azadtribun.net/x226.htm” l “_ftn1” o “” * kimi absurddur. Beləliklə baş verənlərin zəruriliyini dərketmə bizi hiddətdən xilas edir. Lakin yalnız bu, şərə həsr olunmadan qurtarmır. Ehtimal ki, mövcud olan cisimlərdən bəziləri yaxşı, bəziləri pisdir və xeyirin ya da şərin əksəriyyət təşkil etməsini bilmək qeyri-mümkündür. Hər bir əməldə xeyir və şərin nə olduğunu başa düşməliyik: iradəmizdən asılı olan hər şeydə xeyir və şər məsələsiylə hesablaşmalıyıq. Lakin hökmümüzün hüdudlarından kənarda olanlara dair xeyir və şər məsələləri teizm və optimizmin diskussiyalarında verilən fundamental dini əhəmiyyətə malik deyil (düzdür, hər bilik kimi bunun da haqqında məlumat yığmağa cəhd etməyə dəyər). Xeyir və şər dualizmini həddindən artıq vurğulayanda o, təmənnasız seyretməyə, ümumi sevgi və səcdəyə mane olur. Insani hərəkətlərə dəxli olmayanlara xeyir və şər adı verməkdə bir bəsitlik və həddindən artıq insanilik var. Beləliklə seyretmənin təmənnasızlığı, ümumi sevgi və səcdə şəxsi müsibətlər qarşısında olduğu kimi fundamental şər önündə də itaət yaradır. Bunların mümkünlüyü də bir növ itaətin əvvəlcədən mövcud olmasından asılıdır. İtaət həm Tanrıya, həm də doqmalarsız inamın səbəbi və eyni zamanda nəticəsidir. Itaətə əsaslanan inam əxlaqi nizam istəyir, “mən”in və onun tələblərinin sınırlandırılmasını tələb edir; bu, Kainat ahəngindəki həyat üçün də sonlunun sonsuza keçidində də vacibdir. Heç bir optimistik doqma olmayanda bu nizam daha da sərtləşir. Bunun sayəsində isə nəticə çox mühüm olur. Məsələn, sarsılmazlıq halında “mən”in sınırlarını genişlətmə bacarığı o qədər gəlişir ki, hər şey, xeyir də, şər də sevgi ilə qarşılanmağa başlayır.
Məhəbbət. Məhəbbət iki cür olur: 1. Seçici, dünyəvi məhəbbət, yəni fərəh gətirən hər bir reallığa, hər gözəl və yaxşı olana sevgi. 2. Qərəzsiz, heç nəyə fərq qoymadan hər tərəfə saçılan səmavi məhəbbət. Dünyəvi məhəbbətin əks tərəfi nifrətdir: dostlara qarşı düşmənlər, müqəddəslərə qarşı günahlılar, allaha qarşı iblis durur. Buna görə də dünyəvi sevgi öz düşmən düşərgələri və amansız müharibələri ilə aləmə ixtilaf (ədavət) gətirir. Səmavi sevgi, obyektinin heyrət doğurub-doğurmamağını, gözəl və ya xeyirxah olub-olmasını tələb etmir; o, hər canlıya, ən yaxşı və ən pisə, ən böyük və ən əhəmiyyətsizə də saçılır. Çünki o, sadəcə iztirabları yüngülləşdirmək istəmir, tək şəfqət deyil, lakin sevdiyi hər şeydə fərəh tapır və yalnız bəxtiyarlarla bərabər, uğursuzlara da bəxş edilir. Belə məhəbbətə dərin heyranlıq xas olsa da o, heyranlıqdan daha da böyükdür: o, yalnız seyredici deyil, eləcə də fəaldır; onu hətta mərhəmətə ümidini kəsənlərə də bağışlamaq olar. Mənşəyinə görə sevgi seyredicidir, amma mümkün olan zaman fəallaşır. Və bu cür sevginin əksi, yəni nifrəti yoxdur.
İlahi sevgi üçün dünyanın xeyir və şərə bölünməsi düzgün qalsa da yalnız dərinliyə malik deyil: sevgi sonsuz olduğundan bu bölünmə sonlu və məhdud görünür. Iki düşmən cəbhələrinə ayrılma qeyri-real anlaşılır. Real olan, dünyanın sevgi içində vəhdətidir.
İlahi sevgi yaranan zaman ümumi ruh hisslər həyatıyla yaşamağa başlayır. Ümumi ruhun intellekti üçün seyretmə nədirsə, ilahi sevgi də emosiyalar üçün odur. Ilahi sevgi başqa şeylərdən daha çox ruhu azadlığa çıxarır və dünya ilə birləşməyə qoymayan “mən”in ətrafındaki məhbəs divarlarını uçurur. Sevgi güclü olarsa vəzifələr çətin görünməz və ibadət fərəhlə dolub-daşar. Dərd-qəmlər, əlbəttə qalır və ola bilsin ki, əvvəlkindən daha dərin və çarəsiz qalır, çünki çoxlarının həyatı faciəvidir. Lakin şəxsi uğursuzluqlardan olan kədər keçib gedir, məqsədlər isə o dərəcədə yüksək olur ki, ümidlərin tamamilə məhvi mümkün olmur. Təbiət aləminin sevgisi yalnız ümumi sevginin harmoniyasında qalır. Artıq o, sevimli və qeyri-sevimlilər arasında çəpər çəkmir. Bundan başqa, ümumi sevgidə ruh, sığınacağını doğulduğu tənhalıqda tapır. Bu tənhalığın bütöv azadlığa qovuşması zindan divarları (yəni bədənin maddi ehtiyacları) ilə əhatə olunana qədər mümkün deyildir.
Xristianlıq üçün Allaha və insana sevgi iki böyük tələbdir. Allaha kömək etmək imkanımız xaricində olduğundan, adamı isə kamil xeyir saya bilmədiyimizdən Allaha sevgi insana sevgidən fərqlidir. Bu səbəbdən Allaha sevgi seyredici və ehtiramla dolu olduğu halda insana sevgi daha fəal və xidmətlərlə boldur. Qeyri-teist dində Tanrııya sevgi ideal səadətə səcdəylə əvəzlənir. Bu səcdə xristianlıqdaki insana sevgi qədər vacibdir, çünki bunsuz sevgi xeyirxahlıqetmə istəyində istiqamətini itirir. Əlbəttə səadətə səcdə daha böyük tələbdir, çünki məhz bunun sayəsində bilirik ki, insana sevgi xeyirdir və bu bilgi sevməyimizə imkan sağlayır. Bundan başqa bu (xeyirə səcdə), insan həyatının necə olabiləcəyi haqda təsəvvür yaradır və mümkün olanla gerçək olan arasında uçurumu xatırladır. Bu uçurumdan da məhəbbətə məxsus olan sonsuz şəfqət hissi yaranır, ola bilsin ki, bu bu sonsuz şəfqət səadətə, xeyirə səcdənin əsas səbəbidir. Itaət də sevgiyə kömək edir, çünki o olmayanda qəzəb, hiddət və düşmənçilik ruhla dünyanın arasına girərək, məhəbbətdə yaranan vəhdətə mane olur. Dinin üç ünsürü—səcdə, itaət və sevgi—bir-biri ilə sıx əlaqədədir: onlardan hər biri digərinin əmələ gəlməsinə təkan verir, hamısı birlikdə isə burada nəyin başlanğıc, nəyin isə daha sonra gəldiyini demək qeyri-mümkün olan bütövlük yaradır. Bunların üçü də ehkamsız (doqmasız) mövcud ola bilər və eyni zamanda əməl, fikir və hisslərdə həyata sonsuzluq gətirərək, onu idarə etməyə qadir olur. Bu üç ünsür arasında ahəngdar birlik yaradan sonsuzluqdaki həyat isə din üçün lazım olan hər şeyi öz içində daşıyır və bununla da o, ehkamçı inanclara söykənmir.
Din öz qüvvəsini insanda oyada biləcək Kainatla vəhdət hissindən alır. Əvvəllər vəhdət, Kainatı səadət anlayışımıza tabe etməklə əldə edilirdi; Allaha qovuşmaq asan iş idi. Çünki Tanrı sevgi idi. Lakin ənənəvi dinin çökməsi bu vəhdət üsuluna şübhə yaratdı. Elə bir vəhdət tapılmalıdır ki, o zaman dünyadan heç nə istəmədən (diləmədən) təkcə özümüzə arxalanaq. Bu, xeyir və şərin fərqinə əhəmiyyət verməyən qərəzsiz səcdə və ümumi sevgidə mümkündür. Dini, ehkamlardan azad etmək üçün dünyanın standartlarımıza uyğun olması tələblərindən əl çəkməliyik. Hər belə tələb özünü dünyaya sırımaq deməkdir və ehkamların çöküşündən sonra var olmaq istəyən din bundan azad olmalıdır. Bununla o, ruhuna yad və sərbəst inkişafına mane olan ünsürlərdən xilas olacaq. Din, “mən”in tələblərini (tabularla) özünə tabe edərək, Kainatla vəhdət arayır, lakin bu zaman kainatın “mən” tələblərinin heç olmasa bəzilərini təmin etməyə qadir olduğu zənn edilərsə, onda bu tabelik bütöv deyil. Bu üzdən də kainatın mahiyyəti ilə bağlı mövcud görüşlərdən asılı olmayan dünya ilə vəhdət formasının tapılması dinin xeyirinədir. Sonsuzda var olan həyat vəhdət imkanı yaradır; buna nail olanlar üçün o, praktiki olaraq keçmiş dinlərin verdiklərindən, bəzi mənada isə daha çox xeyir verir.
Belə anlaşılır ki, dinin mahiyyəti həyatımızın sonlu hissəsinin sonsuz həyata tabe edilməyindədir. Insandakı iki başlanğıcdan biri yarımçıqdır və bu natamamlığın heyvani mahiyyəti instinktdə yaşayır, canı və övladları üçün səadət axtarır. Ümumi və ya ilahi mahiyyəti isə kainatla vəhdət axtarışındadır, bu aramalara da mane olan hər şeydən sərbəst olmağa çalışır. Heyvani mahiyyət özü-özlüyündə nə xeyirxah, nə də şərdir; o, yalnız ilahi mahiyyətinin vəhdət axtarışlarına kömək edəndə və ya mane olanda xeyirxah və ya şər olur. Ruh, azadlığını dünyada o zaman tapmış olur ki, fikirdə bir, duyğuda bir, iradədə bir olur. Fikirdə birlik — bilik, duyğuda birlik — sevgi, iradədə birlik—ibadətdir. Üç növ pərakəndəlik mövcuddur: səhv, nifrət və düşmənçilik. Insanın heyvani məzmununa xas olan instinkt—ayrılığa, bilik, sevgi və bunlardan irəli gələn müdriklik insanın ali səadətinə şərait yaradır.
İnstinktiv həyat, dünyanı öz məqsədlərinə nail olmaq üçün bir vasitə sayır, buna görə də dünyayla, özü ilə hesablaşdığı qədər hesablaşmır. O, biliyi–mənfəətdə, sevgini—rəqabət aparan instinktlərin ittifaqında görür və yalnız instinktiv düyünlərlə bağlantıda olduqlarına xidmət edir. Instinktiv həyat özünə yad və güman ki, düşmən qüvvələrlə əhatə olunmuş dar bir sığınacaq tapır. O, mühasirəyə alınmış qalada gec tez məcburən təslim olacağını bilir.
Müdrik həyat təmənnasız məqsəd arayır, bunda nə rəqabət, nə də heç bir ciddi ədavət yoxdur. Bunun axtardığı vəhdət hüdudsuzdur: o hər şeyi bilmək, hər şeyi sevmək və hər şeyə ibadət etmək istəyindədir. Bu səbəbdən müdrik həyatın evi hər yerdədir və onun inkişafını heç nə məhdudlaşdıra bilməz. O, bilgidə faydalı və faydasız, sevgidə — dost və düşmən, ibadətdə — layiq və nalayiq olan arasında fərq qoymur.
Həyatın qısa və gücsüzlüyünü dərk edən insanın heyvani hissəsi ölümdən qorxur və mübarizədə qələbəyə ümidin olmadığını etiraf etməkdən boyun qaçırıb, uğursuzluqların qələbəyə çevrilməsini tələb edir. Insanın ilahi hissəsi, xüsusi həyatın qeyri-mühümlüyünü hiss edərək ölüm haqda az düşünür və ümüdlərini şəxsi ölməzliyə bağlamır.
Şəxsi arzularının mühümlüyü ilə dolub-daşan insanın heyvani hissəsi üçün Kainatın ona əhəmiyyət verməməsi fikri dözülməzdir; ümid və qorxularına qarşı tamam biganəlik, insanların heysiyyətlərinə hədsiz dərəcədə toxunur, nəticədə qəbuledilməz sayılır. Insanın ilahi hissəsi, dünyanı bir çərçivəyə sığmasını tələb etmir: o, dünyanı necə varsa qəbul edir və iddiasız müdrik razılıq aşkarlayır. Onun enerjisinin qarşısı düşmən qüvvələr tərəfindən alınmır, ilahi hissə əks tərəfin daxilinə keçib onunla birləşir. Bu idealların dünyaya deyil, məhz özümüzə məxsus olmasını etiraf etməkdən çəkindirən, qorxuya salan səbəb ideallarımızın zəifliyidır. Biz ideallarımızla tənhayıq və bəşəri laqeydlik qarşısında möhkəm dayanmalıyıq. Instinktə bu iş çətin gəlir, qarşısındakı tənhalıq haqda düşüncələr onu səksəndirir. Müdriklik, tənhalığı hiss etmir, buna görə də hətta tamam yad görünənlə də razılıq əldə edə bilər. Ideallarımızın gerçək dünyada həyata keçməsinin inadlı tələbi müdrikliyin sonuncu məhbəsidir ki, ondan qurtulmaq lazımdır. Hər tələb bir məhbəsdir. Müdriklik yalnız heç nə tələb etməyəndə azaddır.
Tərcümə: İlahə Ucaruh
Yazıya 787 dəfə baxılıb
