Ona Türkiyənin Çexovu deyirlər. Hekayə ustalığı ilə, insan psixikasının qatlarını mükəmməl şəkildə oxucuya çatdırmaqla, həm də qısa ömrü ilə türk ədəbiyyatının tanınmış yazarı Ömər Seyfəddin (1884-1920) ilə böyük rus yazıçısı Anton Çexov arasında həqiqətən də bənzərlik var (hər iki dahi yazarın əsərlərini Azərbaycan dilinə tərcümə etmək, kitablarını tərtib etmək şərəfinə nail olduğum üçün müəlliflərin yaradıcılığı ilə yaxından tanışam). Kiçik həcmli hekayələri ilə nəinki türk, ümumilikdə şərq ədəbiyyatında güclü iz buraxmış Ömər Seyfəddin XX əsrin əvvəllərində Türkiyənin Avropa təsiri altında boğulduğu bir vaxtda ədəbiyyata türkçülük anlayışı gətirənlərdən hesab edilir.
Ömər Sеyfəddin 1884-cü ildə anadan оlub, yaşıdlarından fərqli оlaraq о, məktəbə 4 yaşında gеdib və məktəbdə fəallığı ilə sеçilib. Ailələrinin İstanbula köçməsi səbəbindən Ömər Sеyfəddin təhsilini Məktəbi-Оsmaniyyədə davam еtdirib, daha sоnra Məktəbihərbiyyə də təhsil alıb. Ədəbiyyata da bu dövrlərdə şеir yazmaqla gəlib. Ömər Sеyfəddin bir nеçə müddət Bоlqarıstanda müхtəlif vəzifələrdə çalışıb. Balkanlarda gеdən anti-türk hərəkatını müşahidə еdib, оnlara qarşı mübarizənin iştirakçısı оlub.
Ömər Sеyfəddinin ilk mənzuməsi Məcmuəyi-ədəbiyyədə nəşr оlunsa da, əsl ədəbi fəaliyyətə Gənc qələmlər məcmuəsində çap еtdirdiyi məqalələrlə başlayıb. Onun rəhbərlik еtdiyi Bilgi dərnəyi adlı ədəbi qurum Türk dilinin saflığı uğrunda mübarizə aparır, Sərvəti-fünunçulara – Türk dilini kоrlayanlara qarşı kəskin еtiraz еdirdi.
Ömər Sеyfəddin yaradıcılığının ən məhsuldar dövründə ağır хəstəliyə tutularaq 1920-ci ildə 36 yaşında dünyasını dəyişib.
Yaradıcılığında əsasən, şərq qadının, türk xanımlarının sosial-mənəvi durumuna toxunan Ömər Seyfəddin qadınlara çoxsaylı hekayələr həsr etməklə, ictimaiyyətin diqqətini gender problemlərinə cəlb edə bilib. Onun “Bahar və kəpənəklər”, “Zeytunla çörək”, “Çirkinliyin sirri”, “Yalqız Əfə”, “Fon Sədriştaynın arvadı”, “Dünyanın düzəni”, “Hündürdaban ayaqqabılar” və s. hekayələri məhz qadınlara həsr olunub, müxtəlif yaşdan və təbəqədən olan qadınların psixoloji vəziyyəti oxucuya çatdırılır.
Yazıçının doğum günü münasibətilə “Çirkinliyin sirri” adlı hekayəsini təqdim edirik. Hekayəni Azərbaycan dilinə Şəfiqə Şəfa çevirib.
***
Gənc qızlarla bir otaqda tək qalmaq çox təhlükəlidir! Xüsusilə mənim kimi başı çəkmiş birisi üçün… Ötən il, elə bu vaxtlar olardı, mən belə bir təhlükəni atlatdım.
Payızı Böyükadada keçirməyi çox sevirəm. Seyrək şam ağaclarının altında təkbaşına gəzmək, uzaqdakı dumanlıqdan sovrulub gələn rütubətli küləyin ölümü xatırladan fəryadını dinləmək yaman xoşuma gəlir. Hava pəncərəsiz türbə qübbəsi kimi qaranlıq və məyus görünür. Hər tərəfdə solmuş, sanki məhv olmuş baharın cəsədindən qopmuş yarpaqlar sürünür. Çılpaq budaqların arxasında zalım aldadanlar və zavallı aldananların bahardanqalma, xain kölgələri dolaşır.
Günlərin birində bu qəmli mövsüm, deyəsən, kədərinin acısından çıldırmışdı. Hirsini sanki təbiətdən, insanlardan alırdı. Bir tufan, bir leysan başladı ki, gəl görəsən. Tamam islanmışdım. Yağışdan qorunmaq üçün dostum Sərmətin yaxınlıqdakı bibisi evinə özümü çatdırdım. Qapının açan xidmətçi mənim bu islanmış cücədən fərqlənməyən halıma gülərək, evdə kiçik xanımdan başqa heç kimsənin olmadığını dedi.
– Böyük xanım əfəndi gec gələcək?
– Səhər tezdən gedəndi.
– Bəs Nihad bəy?
– Deyəsən, klubdadı.
– Eybi yox, yağış kəsənəcən gözləyib gedərəm. Kiçik xanıma xəbər verməyin. Narahat olmasın.
Plaşımı çıxarıb cib dəsmalımla üz-gözümü sildim. Soldakı salona keçib yerimi rahatladım. Leysan pəncərələrə çırpılır, navalçaların şırıltısı fırtına kimi guruldayırdı. Mən təbiətin bu yersiz hiddətini dinlərkən qapı açıldı. Başımı çevirəndə evin qızı Sütudənin girdiyini gördüm. Həmişə ona baxanda düşünürəm ki, İstanbulun ən gözəl qızı odur. Qara, iri, parlaq gözlər… Gur, qara saçlar… Hələ inanılmaz dərəcədə saf bir bəyazlıq… Müqəddəs bir röya bəyazlığı… Səhv eləmirəmsə, on altı yaşındaydı. Ancaq iyirmi, bəlkə də bir az da artıq yaşda sanılacaq qədər yetkin bir vücudu var idi. Bir dolğun sinəsi, zərif boynu vardı ki!
– Niyə məndən qaçırsınız? – deyə nazla soruşdu.
Ayağa qalxıb uzatdığı ağappaq əlini sıxdım. İpisti idi. Düz gözlərimin içinə baxırdı. Əyninə ağ köynək geyinmişdi. Qısa, qara yubkasından görünən ayaqlarının insanı həyəcandan titrədən o bədii formasına baxdım. Qara, parıltılı ayaqqabıları incə, ipək corabları ilə elə füsunkar bir ahəng yaradırdı ki! Sanki şeir məhfumunun mənası, ilham pərisinin mücəssəməsiydi.
– Gəldiyinizi niyə mənə xəbər vermək istəmirsiniz?
– Narahat eləmək istəmədim.
– Məni?
– Bəli, sizi, – deyə nəzakətli bir cümləyə başlamaq istəyirdim ki, davranışımdan sıxıldım. Əlimdə böyümüş, bir neçə il öncəyə qədər qucağıma alıb üzmək öyrətdiyim bir uşaqdanmı utanıram?! Düzdü, o böyümüş, yetkin qız olmuşdu, amma mən ki onun böyük qardaşından da böyüyəm. Hətta vaxtında evlənsəydim bu yaşda qızım ola bilərdi.
– Heç qızımı narahat edərəmmi? – deyə gülümsədim.
– Qızınız kimdi?
– Sən…
Dəli bir qəhqəhə atdı:
– Mənmi?
– …
– Deməli, mən, hə?
– …
Sol əlini belinə qoyub şux bir işvəylə gülürdü. Kreslolardan birinə əyləşdi. Bir az pərt halda gülümsəyir, nə deyəcəyimi fikrimdə cəmləyirdim.
– Çox qəribə adamsınız, – deyə qız məni qabaqladı. – Görəsən, bəyəndiyiniz qadınlara, yoxsa bəyənmədiklərinizə qarşı belə ata münasibəti göstərirsiniz?
– …
Cavab vermədiyimi görüncə birdən-birə ciddiləşdi. Üzünü bir heykəl sükutu bürüdü. İri gözlərini yumdu. Sonra kəskin baxışla məni süzdü. Ürəyimdə: “Rol, isterik rolları” deyə düşünürdüm.
– Neçə yaşındasınız?
– Hər halda, səndən iyirmi yaş böyüyəm.
– Buna görəmi mənə “qızım” deyirsiniz?
– Məncə, buna haqqım çatır, – deyib qarşısında oturdum. Uşaq ikən onu necə kinoya apardığımı, orada dizimə başını qoyaraq yuxuya getdiyini xatırlatdım. Üzümə baxsa da sanki məni eşitmirdi.
Yavaş-yavaş rənginin solduğunu, dodaqlarının titrədiyini görürdüm. Bəlkə xəstə idi? Qızın bu halını görüb boşboğazlığıma, zarafatlarıma davam etmədim.
– Nə oldu sənə, Sütudə? – deyə soruşdum.
– Heç, – deyə baxışlarını yerə dikdi. – Mən sizinlə nə vaxtdan bəri üz-üzə danışmaq istəyirdim.
Nədənsə mənimlə niyə danışmaq istədiyini soruşmadım. Çaşıb qalmışdım. Artıq səngiməyə başlayan yağışın pəncərələrə xəfif döyməsinə baxmağa başladım. Nə qədər belə dayandıq, xatırlamıram. Birdən-birə hıçqırmağa başladı. Oturduğu kresloya dirsəklənərək başını çiyninə dayayıb ağlayırdı. Dolğun çiyinləri, qara, parlaq saçları, bir zambaq kimi bəyaz, ipək kimi əlləri hıçqırdıqca titrəyirdi. Nəydi bu? Əsəb böhranıydımı? Dörd-beş aydı ki, evlərinə gəlməmişdim. Bu arada mən Sərmətin Tevfik Çesban adlı bir idmançı dostunun Sütudəyə elçi göndərdiyini, amma rədd cavabı aldığını eşitmişdim. Bəlkə qız gizli eşq əzabı çəkirdi?! Çesban çox yaraşıqlı və zəngin idi. Qız evindən rədd cavabı alandan sonra şəhəri tərk edib Beykoz tərəflərdə bir evə qapanmışdı. Hətta deyirdilər, qızın dərdindən ölkəni belə tərk etmək niyyətinə düşüb. Ayağa qalxıb qızın çiyinlərini nəvazişlə sığalladım.
– Nə baş verib, Sütudə, niyə ağlayırsan? – deyə məyus halda soruşdum.
Hıçqıra-hıçqıra yaşlı gözlərini qaldırdı. Baxışından sanki qara alov saçırdı.
– Mən səni sevirəm, – dedi.
– Məni?
– Hə, səni!
Eşitdiklərimdən az qala ürəyim düşəcəkdi. Mən bu yeni nəsil türk qızlarından əjdahadan qorxan kimi qorxuram. Yaman cəsarətli olurlar! Qorxduğumu bəlli etməmək üçün güldüm:
– Sən dəli olmusan, nədi? – deyə bilaixtiyar oturduğum yerdə büzüşüb qapıya doğru boylandım.
– Vallah, billah səni sevirəm! – qız israr etdi. – Həm də üç ildir! Əgər məni almasan, inan ki özümü öldürərəm!
– Yox, sən əməlli-başlı ağlını itirmisən! – deyə çaşqınlığımı və getdikcə artan qəzəbimi boğmaq üçün güldüm. Hətta durub qaçmaq belə ağlıma gəldi. Deyəsən, həqiqətən də qızın ağlında bir az çatışmazlıq vardı. Gözlərini mənə dikib vəhşi bir israrla baxırdı. Dikəldi. Baxışlarıyla təsir altına almaq istəyirmiş kimi mənə yaxınlaşdı. Üzbəüz oturdu. Qucağımda böyümüş bir qızın dilindən atası yaşındakı kişiyə qarşı belə etiraflar etməsi – bir romanda oxusam belə inanmazdım – çox qəribə səslənirdi. Birdən dizlərimə qapandı. Əllərimi tutdu. Çəkdim, indi də əyilib ayaqlarımı öpməyə çalışdı. Gördüklərimdən çox heyrətlənmiş halda onu qaldırmağa çalışdım. Ağlaya-ağlaya: “Allah eşqinə, məni rədd etmə, qovma, sənin qulun, kölən olaram”– deyə təkid edirdi. Lap başımı itirmişdim. Axı niyə, nə üçün? Nə gənc, nə gözəl, nə də zəngin idim. İsterik bir uşağın əlində oyuncaq olmaq isə mənə yaraşmazdı. Hətta bu uşaq dünya gözəli bir qadın olsa belə! Səsimə ciddi bir hökm verib:
– Özünü ələ al, Sütudə, qürurun olsun! – deyə qollarından tutub qaldırdım. Gözlərinin yaşı dayanmırdı. Yanımda oturdum soruşdum:
– Çesbana niyə ərə getmədin?
– Ona nifrət edirəm.
– Niyə? Yaraşıqlıdı, cavandı, varlıdı… Tam sənə layiqdi!
– Ona nifrət edirəm, – deyə üzünü turşudub təkrar etdi.
– Axı niyə?
– Əvvəla, yaraşıqlı olduğu üçün.
– Sonra?
– Sonra cavan olduğu üçün
– …
Tevfik Çesbanın xəyalı gözümün önünə gəldi. Qüvvətli, yaraşıqlı idi, elə bil antik yunan heykəllərinin canlı bir nümunəsi idi. İncə, qumral qaşlarının altından iri, ala gözləri nəcib bir sükut ilə baxardı, çöhrəsində hər kəsi hörmətə məcbur edən bir alicənablıq vardı. Əgər evlənsəydilər, əla cütlük olardılar. Ancaq İstanbulun ən gözəl qızı gənclik, gözəllik kimi bir bəxşişdən diksinirdi. “Gözəllik qadınlar üçündür. Gözəllik kişilərdə iyrənc bir çirkinlikdir”– deyə israr edirdi. Münaqişəmiz uzun çəkdi. Axırda məcbur qalıb gözlənilməz evlilik təklifindən yaxa qurtarmaq üçün başqa qadınlara qarşı istifadə etdiyim yalanımı işə salmalı oldum. Onu inandırmağa çalışdım ki, xəstəyəm, əsəblərim, ürəyim zəifdi; həkimlər mənə həyəcanlanmağı, evlənməyi qadağan ediblər; “qadın mənim üçün zəhərli xəncərdi” – deyə bəhanələr uydururdum. Bu yalanları elə peşəkar şəkildə, təfsilatı ilə söyləyirdim ki, qızın mənə yazığı gəlməyə başladı. Sevgisi birdən-birə mərhəmətə çevrildi. “Vay, yazıq” – deyə ah-vay edirdi.
Təhlükənin sovuşduğunu görüb sevindim: qızın qar kimi bəyaz əllərini sığallayıb öpdüm. Ürəyimdə bu əllərə, onların sahibəsinə yiyələnəcək adama həsəd aparsam da özümü qəti inandırdım ki, gözəl olsa da bu yaşda uşaq məni həqiqətən də xəstələndirə bilər, ən azından başağrısı verər. Amma Çesbanın da məyus olmağa haqqı vardı. Bu qızın toruna düşüb aşiq olan, çətin ki onu unuda bilərdi.
Yağış kəsdiyindən fürsəti fövtə verməyib getmək üçün icazə istədim.
– Gecə qalardın kaş ki! Bir azdan qardaşım gələcək. Anam da indilərdə gəlməlidi.
– Yox, çox sag ol, işim var. Onsuz da yağışa görə ləngidim.
– Səni bir də nə vaxt görə bilərəm?
– Madam ki, burda mənim dərdimi, xəstəliyimi anlayan birini tapmışam, tez-tez gələr, səni ziyarət edərəm.
Getməyə hazırlaşarkən necə oldusa içimdə yersiz bir maraq məni bürüdü, ağlımdan uğursuz bir zarafat eləmək keçdi.
– Həqiqətənmi gözəllik və çirkinlik haqqında belə düşünürsən? – deyə soruşdum.
– Bəli, – dedi.
– İnanmaram.
– Vallah, düz deyirəm!
– Onda fikrində belə qətisənsə, sənin üçün ideal bir aşiq var, – dedim.
– Kim?
– Amma, olduqca eybəcərdi ha!
– Ah, doğrudanmı?
– Həm də topaldı.
– Oh!
– Üstəlik yaşlıdı, yəni məndən çox böyükdü.
– Kim, kim?
– Çirkinlər kralı!
İri, qara gözləri birdən buludlandı, karıxıb qaldı. Şübhəsiz “çirkinlər kralı” gözünün önünə gəlmişdi. Məsələ bunda idi ki, bizim Böyükadada hər il “gözəllər kraliçası” və “çirkinlər kralı” müsabiqəsi keçirilirdi. Kişilər arasında “çirkinlər kralı” titulunu on ildi ki, Əli bəy adlı bir nəfər dalbadal tuturdu. Çünki bu müddət ərzində adaya ondan eybəcər adam gəlməmişdi. Amma fiziki çirkinliyi, əxlaq və xasiyyət çirkinliyinin yanında kölgədə qalırdı. Bu adam son dərəcə davakar, söyüşkən, qiybətcil, əyyaşın biri idi. Mütəmadi olaraq evlənib boşanırdı; bütün ömrü xidmətçi qızlarla, ayağı sürüşkən, çirkin qadınlarla keçmişdi, hər halda bunlardan yaxşısını tapa da bilməzdi. Görünüşünə gəlincə isə – elə bil təraş olunmuş oranqutan idi. İnanın ki, təsvir eləməkdə çətinlik çəkirəm: iri ağzındakı sarı, çürük dişləri ilə elə hırıldayırdı ki, adam yemək vaxtı onu görsəydi… günün sonuna kimi ac qalar, mədəsi heç bir qidanı qaldırmazdı. Uşaqkən keçirdiyi sümük xəstəliyindən sağ ayağı beş santimetrə qədər qısa qalmışdı. Uzun, arıq qollarını yellədə-yellədə, yanlarını basa-basa elə qəribə yeriyirdi ki, onu qəfil görən uşaqlar qorxularından qışqırıb qaçardılar. Qısası, o, insan deyil, bir məxluq idi; təbiətin rəzaləti, küfrü idi.
Sütudə mənim sözlərimdən sonra yerindəcə donub qalmışdı. Mənimlə dilucu sağollaşdı, hələ fikirli idi. Onu eləcə buraxıb çıxdım. Palçıqlı küçələrdən keçərkən elə yüngülləşmişdim ki, sanasan, qollarımı qanad kimi çalsaydım uça bilərdim.
***
Keçən yay… Sütudənin “çirkinlər kralı” ilə eşq yaşaması xəbəri hər kəsi şoka salmışdı. Heç kim eşitdiyinə inana bilmirdi. Amma iş ciddiləşincə inanmağa məcbur oldular. Gözəllikdə tayı-bərabəri olmayan bu qız o bədheybət, iyrənc, hətta qoca qarıların belə qovduğu kişinin yatağına girdi, onun səkkizinci arvadı oldu. Nə valideynlərinin, qardaşının etirazını, nə də qohum-əqrəbanın məsləhətlərini dinləmədi. Zavallı, yaraşıqlı Çesban da bu hadisədən sarsıldı, yaşaya bilmədi. Bu dəhşətli izdivacın ertəsi günü özünü öldürdü.
Mənə gəlincə… qəribə bir əzab içində qıvrılırdım, özümü günahkar sayırdım; hər halda qızın beyninə o bədheybəti mən salmışdım. Bir tərəfdən də oturub-durub Sütudəni həmin çirkinlə dodaq-dodağa, bir-birinə sarılmış təsəvvür edib dəhşətə gəlirdim. İyrənc çirkinliyin ilahi gözəlliklə qaynaşması ruhumda qəzəbli üsyan yaradırdı. Düşünürəm ki, görəsən, şux gənclərin xəstə qocaları, gözəllərin çirkinləri bu cür dəlicə sevmələri mənfəətpərəst, ziddiyətli təbiətin gizli bir hiyləsidimi? Nə qədər düşünsəm də buna bir cavab tapa bilmirəm. Hər halda, izahı olmayan məntiqlərdən, isbatı olmayan fikirlərdən biri də budur…
Yazıya 868 dəfə baxılıb
