Zakir Məmməd
YENİ DÜNYANIN ŞAİRLƏRİ: ƏLƏKBƏR SALAHZADƏ
…Sərhədlərinin tikanlı məftilləri idrak və düşüncənin üstündən çəkilmiş sovet ərazisində ədəbiyyatımızın məhbəs həyatı ağır olsa da, “sərhədlərə” məhəl qoymayıb ədəbi düşüncəsini sonrakı yüzilliklərə qədər genişləndirə bilən ədiblərimiz oldu. Həmin yazıçı və şairlər partiya orqanlarının ədəbiyyat haqqındakı qərarlarının tələblərinə cavab verməyənlər idilər. Bu cür görkəmli söz-sənət adamlarından biri şair Ələkbər Salahzadədir… Onun şeirinin canında dünyanın havası gəzir.
Dünyanın havası
Dünya dopdolu sirdi… Dünya haqqında çox yazılıb. Şübhəsiz, söhbət poeziyada yazılanlardan gedir. Fəqət dünya deyilən şeyin nə olduğunu az adam ( şair, yazıçı ) “doğru-dürüst”, insanın gen yaddaşına uyğun aydınlıqla sözə çevirə bilib. “Dünya” mətnlərinin çoxusu onu zahirən “vəsf” etməkdən uzağa gedə bilməyib. Ə. Salahzadənin məsələn, “Hərəkət” şeiri “dopdolu” bir dünya əhvalatıdır. Yerin damarlarında yol azmış qanı, kömür laylarıtək donub qalmış odu hərəkətə gətirdik; suyu, ağacı, otu hərəkətə gətirdik. Tanış olduğumuz bu dünya içində insan yaşayan, “yerin-göyün, odun-suyun gücünü” ovcuna toplayan, “hələ ki kələfin ucunu itirməyən” insandan ibarət olan, “hərəkətə gəlib gücüylə, qüvvəsiylə daşıb gedən” dünyadır. Bu hərəkətin içində bir misra da parıldayıb sönür. Bu misranı ayrı-ayrı zamanların qovşağında görüb tanıyan, yaxud tapıb hisini, pasını silib üzə çıxaran elə böyük şairlər olur.
Öyrəndiyi, gördüyü, tanıdığı dünyanın bir tərəfi Afrika qitəsidir. Daşıyıblar hər şeyi; gözəl üçün ədanı, dərdli üçün siqarı, muzey üçün şöhrəti, ölkə üçün vüqarı… Afrikanın tarixində baş vermiş məlum faciəli hadisələr “Afrika, Afrika” şeirində bədii təsdiqini taparaq, dünyanın digər ərazilərində də üstünü qaranlıq örtmüş buna oxşar fəlakətlərin üzərinə işıq sala bilir. Şərqin mənəvi sərvətlərinin, söz-sənət xəzinəsinin səsi-sorağı hələ də Qərbin muzeylərindən, kitabxanalarından gəlir. “Ölkə üçün vüqarı” daşınan ölkə baxın indi nə gündədir. Tarixin ən ədalətsiz davranışları ilə üz-üzə qalan, muncuqla… aldadılıb fil dişi, qızılı daşınan ölkə. Daşıyıblar hər şeyi; silahlara tökülüb hər zərrə uran belə, hər qram gümüş belə. Axtarsan– burdan gedib ağların dişlərində ağaran gülüş belə. Təkcə dişləri ağ görünən qaradərili ilə ağını çıxaran əməllərlə və ağ üzü yox, ikrah, qorxu yaradan ağ gülüşü ilə yadda qalan ağdərili yanaşı təqdim olunur. Daha sonra şeir bu cürdür: Daşıyıblar hər şeyi. Burda kin, qəzəb qalıb, burda min əzab qalıb, burda suallar qalıb, zaman-zaman daşınıbdır cavablar! Bu şeir 1962-ci ildə yazılıb. Həmin illərin başqa bir şeiriyyət “dünyasına” üz tutaq. Bu dünyanın – “yarımkürə”nin “sakinləri” də “qaradərilidir”. Leyk dünyanın işləri burda ayrı cürdür.Qarışqa yuvası – kiçik bir yarımkürə… sim pəhləvanıtək uzun bir çöplə adlayıb otdan ota yem daşıyırlar kürəmizdən, dən daşıyırlar kürəmizdən… Şeirin yaradıcı enerjisi “naqil” misralarda daşına-daşına sonda əsərin ideyasını kodlaşdırır: …Təlaşımızı duyurlarmı? Dava-dalaşımızdan xəbərsizmi gedirlər? Dişlərinə dəyirmi sevincimizdən, acımızdan? Şeirə sərf olunmuş əməyin (yazarın və oxucunun əməyi) uğurlu nəticəsi göz qabağındadır. Kəskin duyğusallıqla və bədii ustalıqla deyilmiş sosial gerçəklər bir anın müddətində insanın beynində profilləşir, vicdannda əks-səda yaradır. Sevincimiz, acımız , doğrudan da , həddən ziyadədir , hətta qarışqanın dişinə dəyəcəyi qədər. Yüzlərlə başqa şeirlərində olduğu kimi burada da şairin sənətkarlıq məharəti adamı heyran edir. “Sim pəhləvanı” ifadəsi şeirə daxil edildiyi məqamda insana aid cəldlik, əzmkarlıq, səy, həvəs duyğusu və s. bu kimi xüsusiyyətləri tamamilə, başabaş özündə ehtiva edə bilir.
Kodlaşdırılmış mətnlər
Bayaqkı nümunədən göründüyü kimi, Ə. Salahzadənin şeir yaradıcılığı, sanki kodlarla açıla bilən mətnlərdən ibarətdir. Şərqin təsəvvüf ədəbiyyatına xas olan bu keyfiyyət Ə. Salahzadə yaradıcılığı üçün yeni məzmunda, çağdaş texnoloji yeniliklərlə özünü üzə çıxarır. Onun söz qurma, şeir yaratma texnolojisi şairin özü üçün artıq çoxdan qəlibləşmiş, standartlaşmış haldadır. Zira ədəbiyyatımız üçün Salahzadə hər zaman yenidir. Şairin, onsuz da, ədəbiyyatımızın elitar camaatı tərəfindən yeri düşəndə tez-tez adı çəkilən “13 fevral” şeirindən bir-iki kəlmə yazmaq düz olar. Şeirin əvvəli belədir: 13 ildən çox olar, 13 fevral – mənim üçün qarlıdır, çiynində bir nənə keçir, çarşablardan qaradır qar, mən qıraqda kövrək uşaq, qırıq bir sözə bəndəm. Bu söz sırasının metaforik səliqə-sahmanı elədir ki, heç məzmununa varmadan da bir insan ölümündən doğan hüzn, kədər adamın ovqatına qarışır. Bunun səbəbi, sirri nədədir, görəsən? Bəs şeirin məna və məzmununa necə vaqif omaq lazımdır? M.Füzuli və başqa klassik yazıçılarımız, adətən, buna oxşar əhvalatları yazanda öncə “peyzaj” adı ilə məşhur olan bir bədii priyomdan istifadə ediblər, adi halda belə şeylərə bir neçə səhifə yer ayırıblar. Bundan sonra qəmli, kədərli olayları qələmə alıblar. “13 fevral” şeirində də peyzaj var. Ancaq burada bütün hadisə və təfərrüatlar simvolizə edilmiş, “gizli” işarələnmiş, kodlaşdırılmış şəkildədir. On üç rəqəmi də, fevral, qar, çarşab, qara, kövrək uşaq, qırıq bir söz ifadələri də şeir mətnindəki funksiyasını çox “uğurla” yerinə yetirir. Çünki bu sözlər mükəmməl bir cihazın ayrı-ayrı detalları, hissələri kimi düzgün quraşdırılıb. Fevral qış fəsli üçün tipik aydır. 13 rəqəmi də insan üçün xoş olmayan təəssüratlarla əlaqəlidir. Həmin günün məhz “mən” üçün – “qıraqda kövrək uşaq” üçün qarlı olması, bu qarlı gündə “nənə”nin – bu kövrək uşağın tanımadığı “elə-belə qoca bir qarı”nın dəfn karvanı ilə təsadüfən üzləşib həyəcanlanması, “qırıq bir sözə bənd olmağın” ardınca ağlamaq aktının olduğunun yada salınması, eyni zamanda “çiyin” və “çarşab” sözləri vasitəsi ilə yas yerində qara geyinmiş qadınların toplanması, insanın mənəvi anlamda çiynində nə qədər ağırlıqların mövcudluğunun xatırladılması – bütün bunlar bu şeirin müvəffəqiyyətini təmin edir. Bir uşağın gözüylə seyr edilən bir kənd hadisəsi hər kəsi öz uşaqlıq xatirələrinə alıb aparır, belə səhnələr gözünün qabağına gəlir, dünyanın onda, uşaqlıq illərində nə qədər məsum və abırlı olduğunu adama anladır. 13 ildən çox olar kəndimizdən bir qarının keçdiyi… 13 ildən çox olar, 13 fevral çiynində o nənəni aparar; Aparar, aparar, amma dəfn edə bilməz, bir il sonra yenə başqa 13 fevral alar çiyninə. Üstündən 13 il keçsə də, əsərin qəhrəmanı təsadüfən üzləşdiyi bir mənzərəni, o vaxt onun üçün çox qəmli olan bir mənzərəni xatiratından hələ də silə bilmir. 13 fevral, bəlkə də, qışın hər hansı qarlı bir günü onun üçün qara çarşab, qara paltar, lap elə “qara qar” rəngindədir. Bu qaralığı, hüznü, qəmi, qüssəni şiddətləndirməkdən ötrü “çarşab” ifadəsi çox dəqiqdir. Həmin qarlı gün təbiətin ağappaq rənginə rəğmən yas mərasiminin doğurduğu qara rəngdə görünən təəssüratlarla xatirələşərək hər il yada düşür.Qarın, qarlı-sazaqlı havanın kövrəkliyi ilə qırıq bir sözə bənd, qırıla, ağlaya bilən kövrək uşağın arasındakı oxşarlıq, qarın ağlığı ilə qara paltarın – çarşabın, ölüm acısının qara rəngli təəssüratlarının təzad təşkil etməsi bu şeirin quruluş və kompozisiyasının əsas elementləri kimi nəzərə alına bilər. Bu şeir əslində çağdaş dünyamızda gündə yüzlərlə insan ölümünə alışmış adamlar üçün onların hərdən həyat və düşüncələrindən gəlib keçən, lakin bir qədər unudulan ən təmiz , ruhani şeyləri qoruyub saxlayır və adamı təmizləyir. Çarşablardan qaradır qar, ağır-ağır yağır qar, mən qıraqda bir uşaq, qırıq bir sözə bəndəm. Hər halda bu şeirin arxitekturasında hiss, duyğu aydınlığı ilə birgə samit səslərin yaratdığı obrazlılıqda mühüm əhəmiyyət daşıyır.
Şedevr şeirlər
Onun ayrılıqda götürülmüş hər hansı şeiri telefon aparatının qulaqcığındakı səs membranını xatırladır. İnsanın nəbzini , ürəyinin döyüntüsünü bir nöqtədə, bir əzasında müəyyənləşdirmək mümkün olduğu kimi, bir şeiri ilə bütün yaradıcılığı arasındakı əlaqəni, ritmi, ahəngi hiss etmək, duymaq olur. Çağdaş kompyuter texnologiyası ilə şəbəkələşən cəmiyyətimiz daha şüarlarla düşünə və yaşaya bilmir. O, hələlik iki işıqda – intellekt və kompyuter ekranının işığında işləməyi sevir. Belə vəziyyətdə əl barmaqlarının ucunda bütün dünyanı gəzib dolaşmağa alışmış oxucu üçün tribuna və ya hər hansı tamaşaçı zalı heç bir əhəmiyyət daşımır. Axtarış sistemləri ilə, proqram və fayllarla işləməyi bacaran müasir obıvateli də, əsrin zirək və ayıq adamını da daha çox ilgiləndirən informasiyadır. Bugünkü cəmiyyət poetik şüurun ehtiyaclarını ödəmək üçün postmodern adı ilə internet səhifələrində yer tutan ədəbiyyat mətnlərinə müraciət etməli olur. Elə mətnlərə ki, orada onlar ən “doğru” bədii informasiyalara rast gəlirlər. Hərçənd son on-on beş ilin modern şeirində bir qədər poeziya qıtlığı da hiss olunur. Ə. Salahzadənin keçən əsrdə də, yeni yüzilliyin əvvəllərində də yazdıqları ən müasir poeziyanın tələblərinə tamamilə cavab verir. Bu şeirlərin antivirus proqramları yaxşı yazılıb. “Köhnəküt” ədəbiyyat kəndxudalarının dərsliklərimizdən gizlətdikləri həmin şeirlərin müasirlikdən asılı olmaq qorxusu yoxdur. Ə. Salahzadənin kitablarını kim havaxt istəsə, açıb oxuya bilər. Tək bircə şeirilə də şairlə poeziya haqq-hesabı aparmaq olar. Çünki onun hər şeiri uzun-uzun illərin, uzun-uzun yolların şeiridir. …bir iynəyəm, götürün uzun-uzun yollarla saplayın, hey saplayın, dünən-sabah arası hesablayın məni, hesablayın!
“O qar”, “Axşam”, “Yol”, “Saz”, “Müşfiqin monoloqu”, portretlər silsiləsindən bir-birindən maraqlı şeirləri və s. və s. – bütün bunlar ədəbiyyatımızda şedevr poeziya nümunələridir.
Ana dilimizin inkişafı bu cür istedadlı qələm sahiblərinin varlığı ilə bağlıdır. Böyük Füzulinin təbirincə desək, dilimizi diri saxlayan da, ona yeni nəfəs verən də böyük ədəbiyyatdır. Dilin məcaz qatını, frazeologiyasını onun şah damarı hesab etsək, bu damara gələn qanın saflığını təmin edən ürək aparatı ədəbiyyatdır.
Sözün rəngi
Ustad sənətkarlarımız “məcazi danışıb məcazi gülməyin” sənət üçün vacib şərtlərdən olduğu haqda çox bəhs etmişlər. Xalq dilinin ətə-qana dolub “rüxsarının” gözəlləşməsində onun frazeologiyasının böyük əhəmiyyəti vardır. Nitqin frazeoloji qatı hər bir qüdrətli yazıçı üçün metalı eroziyadan qoruyub saxlayan mühafizəedici təbəqəyə bənzəyir. Ə. Salahzadənin olduqca zəngin və şirin frazeologiyası vardır.
Gedirdilər –
baxışları qaranlıqda
itilənə-itilənə.
Bu cür frazemlərlə qurulan təsvir, təhkiyə vaxtın, zamanın da intəhasızlığından güc alaraq dilin özü qədər mövcud olub yaşamağa qabildir. Ə.Salahzadənin şeir arxitektonikası onun uçma, dağılma, köhnəlmə risklərini heçə endirir. Yıxılıb yatıram gecə dünyaya göz yuma-yuma. Qəribə yuxular görürəm, qəribə; ağlıma gəlməyənlər girir yuxuma… Heç vaxt görmədiyim bu qız kimdi bəs, tuşlanır düz ürəyimə kirpiyi sanı oxu? Köksümdən vuruluram, oyanıram – çilik-çilik olur yuxum… Buradakı danışıq üslubu da, bədii nitq də frazeoloji düşüncənin və ifadələrin konteksində bütövləşərək şeir üçün lazım olan materiala çevrilə bilibdir. Bəzən şeirlərinin adında təsbit olunan frazeologizm o şeirin mövzusu və ideyası üçün də dolğun materiala çevrilir. “Qəm yemə”, “Qansızlıq”, “Uzun işlər”, “Kim nə çəkir”, “Könlü balıq istəyən”, “Gün görməyən gün”, “Göy üzü damar-damar” və s. bu kimi şeirlərin həm adı, həm də məzmunu bu cür idiomatik təfəkkürün reallıqları ilə bağlıdır. Məsələn, sonuncu şeirin damarını tutan söz “öncə ürəyə damır” ifadəsidir. İdiomatik ifadələr həm də milli xüsusiyyətli olduğuna görə şeirin dilini də milliləşdirir, əsərin ictimai-siyasi məzmununu da xalqın tarixi ilə uzlaşdıra bilir. Tez keyidir, tez soyudur, vaxt uyudur hirsimizi. Altdan-altdan Daşdəmirtək yumşaldır ən tərsimizi. Bu misraların arğacı məşhur “adın nədir, Daşdəmir…” frazemindən keçib. “Gözüm səndən su içmir” şeirdə belədir: Uzağında, yaxınında iblislər ilbiz qınında. Nə işdisə, yağının da ta gözü bizdən su içir!…Yaxud bu əsri görüb Şuşasız ölüb yerə girir adam. Müstəqim mənada dəyərləndirilə bilən “kitab varaqlamaq” anlayışı ilə paralellik təşkil edən xeyli sayda söz birləşmələri var və ya qurmaq mümkündür. Məsələn, “ömrün səhifələrini varaqlamaq”, “xatirələri varaqlamaq” və sair. Ə. Salahzadə bu xüsusda tam orijinal bir bacarıq sərgiləyərək, həmin sözün frazeoloji qatlarını axtarıb kəşf edərək şeirin yazılmasında ondan məharətlə bəhrələnmişdir. Açıb bir-bir günləri varaqladıq kitabları; pillə-pillə qalxdıq-endik, açdıq-örtdük qapıları… Varaqladıq fəsilləri: köpüklənib yaz gətirən selləri. Meydanlarda xəzəl örtmüş soyuq qarı varaqladıq. Tətil vaxtı kənddə qarı varaqladıq. Nənəmizin saxlayan baxışıyla evimizə üç gün artıq bağlandıq. Qayıdanda dekanlıqda soraqlandıq; bir töhmətlə varaqlandıq… Gözəl görüb gözlərini gizli-gizli varaqladıq, üzlü-üzlü, sözlü-sözlü varaqladıq… Universitet yola saldı, budur, biz də varaqlandıq; demək, biz də oxunduq, demək, biz də bağlandıq… “Şeir və şəhər” şeirinin xəmirmayası “ədəbiyyata gəlmək” deyimindən alınıb. Deyəsən, indi hamı ya şəhərə, ya da şeirə gəlir; payi-piyada şəhərə cuman həm də payi-piyada şeirə gəlir… İndi qafiyə tutan bir balıqçı da, iti dağda azan bir baş çoban da yazmağa-pozmağa şəhərə gəlir. Suçu əlində bel, şlanq, odunçu əlində dəhrə gəlir… Frazeoloji təfəkkürün əsasında qurulan nitq şeirin məna və məzmununun təsirliliyini çoxaldır. Xüsusən, ictimai-siyasi motivli şeirlərdə bu keyfiyyət qabarıq görsənir. Şeirin misrasına, bəndinə –“divarına” elə sözlər, söz birləşmələri – “daşlar” yerləşdirilir –“hörülür ki, bunların hər biri tarixi: keçmişdə və indi baş verənləri, insanların bildiyi həqiqətləri əks etdirə bilən sözlərdir – tarixin “nişanələridir”. … İlahi, sən qoru Azərbaycanı! Yerdən, göydən ( təbii fəlakətlərdən ), sudan, qurudan qoru ( Xəzəri, torpaqlarımızın quru hissəsini bölüşdürmək istəyənlərdən ), altından, üstündən (neft, digər sərvətlər) gözlə, üstünün altına qəsdindən qoru. Qanına susayan borudan qoru, oğrudan-əyridən gözlə, qorunu naşının hifzindən qoru, məmur tamahından nəfsindən qoru.
… Bu dünyada hamı damla
Ə.Salahzadənin poeziyasında ən kiçik nitq vahidinin də damla əzmi və gücü var. Həm də damla uzunömürlülüyü, damlanın, zərrənin yüksək trotilli partlayışları var. Damla qarşısıalınmazlığı, dönməzliyi materiyanın – yerin-göyün əbədi qanunudur. Ələkbər Salahzadə poeziyasını bir çox hallarda təkin çoxla, zərrənin bütövlə, xırdanın nəhənglə… qarşılaşdırılması anının poeziyası kimi də qiymətləndirə bilərik. Bir çöp hardansa düşüb, dəniz gözünü silə bilmir. …batıra bilmir çöpü. Ləpə-ləpə layla çalır, yatıra bilmir çöpü. Qəzəbinə sığmır, şişir, köpür dəniz. Yatırmaq istəyən yerdə qaldırır çöpü dəniz! Özünü gücdən salır, özünü yorur dəniz. Sonra da quzulaşır, sanki, saman çöpündən yapışıb durur dəniz. Burada saman çöpü gücün, öcün, inadın – zərrənin poetik təcəssümüdür. Heç kəsin vecinə almadığı, əhəmiyyət vermədiyi ən xırda varlıqların bətnində, daxilində, əslində, dənizləri yorub haldan salan güc, enerji varmış. Bu silsilədən ot, od, su, qan, an, qum, tum, nöqtə, kibrit çöpləri və s. şairin ən maraqlı obrazları kimi dəyərləndirilə bilər. Bunların hamısının bir adı var. Damla. Bir də ki, həyatı bu cür təqdim-təsvir üsulu metonimik düşüncədən irəli gəlir. Şairin nəinki şeirlərində, poemalarında da hissə tamı, parça bütövü əvəz edir. Əlimdə bir qələm vardı, keçdiyi yollardan od tökülürdü, gecələr yola çıxırdı, çapırdı, çapırdı obaşdan nalında dan sökülürdü… Şairə görə, məsələn, insan –“əllərinin ölkəsində” yaşayır, “su üzündə tənha qayıq” ( eyni adlı poemada), əslində, tək-tənha qalmış və əbədi səyahətin yolçusuna bənzədilmiş Yer kürəsidir.
Vətən şeiri
Vətən haqqında şeir yazmağın qaydalarını vaxtilə Kommunist partiyası necə müəyyən edibsə, indi də elədir. Son illərdə ayrı-ayrı mediya qurumlarının hazırladıqları xüsusi buraxılışlar, “Vətən” topluları da bunu təsdiq etməkdədir. Şairliyin əlamətlərindən biri də şeirdə bayağı, qondarma fikirlərin yer ala bilməməsidir. Basmaqəlib epitetlər, sözün şitini çıxaran qafiyəli bər-bəzək oxucuda yaxşı təəssürat oyada bilməz. Belə yazılar Vətən, torpaq haqqında düşüncənin daşıyıcısı ola bilməz. Yeni dövrdə Cəlil Məmmədquluzadənin “Azərbaycan” məqaləsində Vətənimizin ədəbiyyatı və ədəbiyyatımızın Vətəni üçün doğru-dürüst bir düstur yazılıb hazırlanmışdır. Ədəbiyyatımızın sadiq nümayəndələri bir dəfə də olsa, heç kəsi “Vətənin seyrinə çağırmadılar”. Hərçənd onların yazdıqları başdan-başa Vətən haqqındadır. Həyatı boyu “seçilmiş əsərlər” yazıb-yaradan Ə. Salahzadə yaradıcılıq potensialını aydın, saf, təmiz siyasi düşüncəsi ilə kinetik enerji halına gətirərək onu bir işıq kimi müasir cəhalətlərin başı üstündə yandıra bilir. C. Məmmədquluzadələrin, Məhəmməd Hadilərin platformasında duran Ə. Salahzadə ən səmimi duyğularını Vətəninə həsr etdi. “Kürdəmir” şeiri azərbaycanlının yurdu haqqında yazılmış ən şirin bir bayatı qədər təsirlidir. Hərdənbir Kürdəmirdən də ötə gərək adam, Kürdəmir də gərək keçə hərdən adamdan… Kirpiyində od götürən nar bağları gərək keçə. Qatarların vaxtlı-vaxtsız reysləri gərək keçə. Fit səsləri altında ekvator-relsləri gərək keçə. Bir qocanın “Hophop” şeiri kimi tünd sözləri, uşaqların qatarlara baxmaqdan iri-iri gözləri gərək keçə… Vətən üçün onun doğmalıq halı başlıca şərtdir. Poeziyada o doğmalıq adama sözün qüdrəti ilə xatırladılmalıdır.Lap adı “Vətən” olan bir şeirə diqqət yetirək. Əvvəldən axıra qədər bu şeirdə Vətən kəlməsi yoxdur. Lakin Vətənin nə olduğu, onun doğmalığının nədən ibarət olduğu – ölkə övladı yaşadığı yerlərdə “xatirə cızığıyla” bir də gəzdirilərək anladılır. … Toxum kimi en yerə, qalx, sünbüldən dən-dən düş. Bu torpaqda ilk cığırın ucundan tut, xəyalların göyündən düş. Dağından vur, qumundan çıx…, en bir xalı naxışından, çıx bir Bakı metrosundan… və s.
Ə. Salahzadənin təsvir və tərənnüm etdiyi Vətəni göy gurultusu, ağacları, çiçəkləri ilə şəhərə gəlib çıxan kəndimizin göylərindən, havasına qayıtdığımız palıdından, canında tükənməz cingilti yatıb qalan Lahıc qabından, yelpik-yelpik yarpaqlarının havasından, ayağı yalın dumanından, muzeyin vaxt dəryasında əl-qol atan xalısından… tanımaq olur. Son dövrlərdə Vətən haqqında yazılan əsərlərdə mövzu olaraq onun ağır, faciəli tarixi üstünlük təşkil edir. Lakin bu mövzunun ədəbi təqdimatı çox vaxt publisistikanın etdiyindən o qədər də fərqlənmir. Ədəbiyyat həyat hadisələrinin tipikləşdirilməsi yolu ilə yarana bilər. Məsələn, Ə. Salahzadənin “İz” şeiri 20 Yanvar hadisələrindən bəhs edir. Cinayət hadisəsi üçün ən tutarlı dəlil “iz” ola bilər. Şair iz itirmək, cinayətin izi kimi ifadələrin yaratdığı təsəvvürlərlə müdhiş bir qətlin mahiyyətini açmağa nail ola bilir. … Bəsincə yaz, kefincə poz – iz itir, özün uydur, özün də yaz – iz itir. .. Boz varaqda laxtalanan gürzə imza cinayətin izidir.
Yolu Vətənin içindən gəlib keçən bir mövzu da 41-45 davası ilə bağlıdır. Nefti dava yandırdı, davanı neft yandırdı. Neftimi yandıran davalar yandırır məni. Tarixin ən müdhiş cəngi olan İkinci Dünya müharibəsinin odu, tüstüsü göylərimizin üzərindən hələ də çəkilməyib. Bu müharibənin ədəbiyyatımızdakı qələbə və məğlubiyyətləri hələ bundan sonra da dönə-dönə nəzərdən keçiriləcək və təhlil olunacaqdır. Tarix üçün də, ədəbiyyat üçün də həmin savaşın qəhrəmanı xalq idi. Bu savaş tək fürerizmə qarşı yox, dünyanın hər yerinə, o cümlədən ən ucqar yaşayış yerlərinə hücum edən yüz cür adı olan şərə qarşı idi. Bu şərin – müharibənin axırına çıxmaq hər yerdə hər kəsin bir nömrəli vəzifəsi idi. Davanın ən dəhşətli yeri də o vaxt arxa cəbhə idi. Ə. Salahzadə “Yeddi para kəndin nağılı” poeması ilə 41-45 davasından yazan o şairlər sırasında durur ki, onlar müharibə aparan ölkənin qanlı döyüşlərin getmədiyi şəhərlərindən, qəsəbə və kəndlərindən yazırdılar. “Yeddi para kənd” kəlməsi həm o müdhiş davanın para-para saldığı yer üzünü, həm də amansız bir siyasi sistemin gücün, zorun ağzına verdiyi azlığı, köməksizliyi, talesizliyi ifadə edir. Barmaqları göynək-göynək Qəmər köynək toxuyurdu. Bu əsərin fabulası Qəmərin cəbhədəki oğulları üçün əlcək, köynək, corab toxuması üzərində qurulub. O müharibədə düşmən əsgəri ilə birlikdə üstümüzə soyuq, şaxta, aclıq gəlirdi. İkinci dünyanın yun çırpanları, yun əyirənləri, başa corab hörənləri, Stalinlərin, Hitlerlərin başına ip salıb gəzdirənləri dünyada olduqca, yun çırpıb, əlcək toxuyub bu müharibələrin axırına çıxmaq istəyən Qəmər kimi analar da olacaqlar. Bu poemada müharibə iştirakçısı olan Vətən təsvir olunub.
Belədir, hər misrasında, şeirinin bəndində “obraz daşıyan”, “poetik gülümsəyən” Ələkbər poeziyasının hərəkətverici qüvvəsi Vətəndir. Vətənin tarixini ikicə kəlmə ilə yazıb başa çatdıra bilmək şairlərin işidir: Xəyalım yetən günlərdən ah, nələr keçir? Köhlənlər şahə qalxır, cüyürlər mələr keçir. O Vətənin bütöv dərki parçaların, hissəciklərin, yaddaşda, xatirədə olanların təfərrüatlarından, təfsilatlarından gəlib keçir. Şair Vətəni onun yazı, payızıyla, küləklərin indi qatıb qabağına otardığı xışıltılarla da tanıda bilir, sevdirə bilir. O, hamımızın bir yerdə sevib doğmalaşdığımız Vətəni içəridən – ömrümüzün acılı-şirinli dünənindən, bugünündən vəsf edə-edə bizi Vətəndə yaşamağın və ölməyin xoşbəxtliyinə inandıra bilir. Bax ona görə də oxucu olaraq Ələkbər Salahzadənin yazdıqlarına biz də inanırıq.
Zakir MƏMMƏD
525.az
Yazıya 660 dəfə baxılıb
