Mənəvi aləmin zənginləşməsində, həyat mövqeyinin möhkəmlənməsində kitablar mühüm rol oynayır. Kitablar oxucunun görüş dairəsini, münasibətlər dünyasını genişləndirir. Bununla yanaşı, kitab seçimi də diqqət tələb edən məsələdir. Bu mənada, Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi Sədrinin 2017-ci il 28 avqust tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş oxunması zəruri olan kitabların əhəmiyyəti çox böyükdür. Bu dövlət sənədinin imzalanması yeniyetmə və gənclərdə şüurlu həyat yolu sürməyə, peşə istiqamətini düzgün müəyyənləşdirməyə kömək edir, insana öz ləyaqətini düzgün qiymətləndirməsinə, onun özünü, kimliyini dərk etməsinə, həyat zirvəsinin nədən ibarət olmasını anlamasına şərait yaradır. Çünki kitab insana yalnız özü üçün deyil, başqaları üçün də yaşamağı, işləməyi öyrədir. Bu mənada, oxunması zəruri olan kitabların siyahısı, həqiqətən də, çox həssalıqla hazırlanmış, çox düzgün seçilmişdir.
Oxunması zəruri olan kitabların siyahısında yer alan alim və mütəfəkkir, əxlaq və ədəb carçısı Sədi Şirazinin“Gülüstan” əsərində də – Allaha olan böyük sevgi, əxlaqi saflıq, mənəvi dəyər, humanizm, şərəf və ləyaqət, sadəlik və təvazökarlıq, vicdanlılıq, əməksevərlik, qəhrəmanlıq, mərdlik, qocalıq, alicənablıq, sədaqət və səmimiyyət, dostluq və yoldaşlıq, dəyanət və ehtiram, vədəyə əməl etmək, dar gündə başqalarına kömək etmək, vətənpərvərlik, sülhpərvərlik, ədalətlilik, təvazökarlıq, qənaətcillik, özündən böyüklərə, valideynlərə hörmək etmək, özündən kiçiklərə qayğıyla yanaşmaq, ağlın gücü, alimlərə hörmət, kamillik kimi ali insani keyfiyyət və qiymətli fikirlərdən bəhs edilmiş və bu kimi görüşlər üzərində qurulmuşdur.
O dövrün saray şairlərinin bir çoxu məddahlıq edərək deyirdilər: “Mən xoşbəxtəm ki, sənin dövründə yaşayıram!”. Sədi Şirazi isə özünü hakimdən uca tutaraq deyirdi: “Sən nə xoşbəxtsən ki, mənim dövrümdə doğulmusan, çünki mənim əsərlərimdə həmişəlik yaşayacaqsan!”. Altmış dörd (64) yaşında 176 hekayət, 54 hikmət, 36 nəsihət, 4 hədis və müqəddimədən ibarət olan əsərə Sədi “Gülüstan” adını vermişdir. Sədi əsərin müqəddiməsində əsərini tərif edərək yazırdı:
Nəyinə lazımdır gül tabaq-tabaq,
Gəl Gülüstanımdan apar bir vəraq.
Gül beş-altı günə saralıb solar,
Mənim Gülüstanım daim xoş olar.
Həqiqətən də, əsərin yazılmasından təqribən 800 il keçsə də bu əsər bu gün də nəsihətamiz və məlahətliyi ilə öz təravətliyini qoruyub saxlayan əzəmətli sənət abidəsi. Gənclərin və yaşlıların əxlaqi dünyagörüşündə forma yaradan “Gülüstan” əsəri səkkiz fəsildən ibarətdir.
- Hökmdarın rəftarı haqqında.
- Dərvişlərin əxlaqı haqqında.
- Qənaətin fəziləti haqqında.
- Susmağın faydaları haqqında.
- Eşq və cavanlıq haqqında.
- Zəiflik və qocalıq haqqında.
- Tərbiyənin təsiri haqqında.
- Söhbət qaydaları haqqında
Hikmət və gözəllik şairiSədi Şirazi əxlaqi-didaktik “Gülüstan” əsərində valideyn-övlad münasibəti məsəsələrinə böyük əhəmiyyət verir. Nəsihətnamələr aqillərin gündəlik fəaliyyətində sınaqdan çıxan bir neçə on və yüzilliklərin cilalayıb nəsildən-nəslə verdiyi əxlaqi fikirlər məcmusudur. Müdrik fikirlər və ya nəsihətlər böyük arzu və imkanlarla fəaliyyətə başlayan, lakin həyatın sirlərinə bələd olmayan gənc nəslin etibarlı bələdçisidir. Nəsihətlər gənc nəslə bəşəriyyətin yaratdığı ən gözəl mənəvi sərvətləri bəxş etməklə bərabər, insana insanlığın sirlərini öyrədir və həmçinin, onun cəmiyyət qarşısındakı borcunu və vəzifələrini yada salır.
Qoca Şərqin böyük ustadı Sədi Şirazi “Tərbiyə haqqında” yeddinci fəslin “Oğul tərbiyəsi” bölməsində valideynlərə nəsihət edir ki, uşağa lap kiçik yaşlarından elm öyrədin, bilik verin, həmçinin, zəhməti sevdirin, sənət öyrədin. Sədi sənəti tükənməz dövlət adlandırır. Həmçinin şair burada bu sayılan məfhumlarda müəllimin də böyük rolundan söhbət açır:
On birə girəndə oğlunun yaşı,
Qoyma naməhrəmə qarışsın başı.
…İstəyirsən səndən qalsın yaxşı ad,
Elm öyrət oğluna, qoy olsun ustad.
Oğlunun olmasa ağlı, kamalı,
Sən öldün neyləyir dövləti, malı.
…Oğluna bilik ver, sevdir zəhməti.
Qoy olsun kamalı, ağlı, sənəti.
Həmçinin, şair qeyd edir ki, uşağın əqlinin və zəkasının formalaşmasında müəllimin böyük rolu vardır. Şair vurğulayır ki, müəllim ədəbli, həlim, səlim, namuslu bir əfəndi olmalıdır. Əgər belə olarsa onun yetişdirdiyi nəsil də bəxtiyar nəsil olar. Yox, əgər müəllim bədəsil, nanəcib biri olarsa o xalq artıq bir heçliyə məhkumdur. Şair sadaladığımız fikirləri poetik dillə belə ifadə edir:
Əgər bir müəllim olsa bədəsil,
Yetişdirə bilməz bəxtiyar nəsil.
Gənc nəslin tərbiyəsi yalnız ataların övladlarına olan nəsihətləri ilə məhdudlaşmır. Sədi Şirazi öz növbəsində həm də qanadlı sözlərin dalınca gedir, uşaqların əməli fəaliyyətində onlara ciddi nəzarət edir.
Tarixdən bizə məlumdur ki, oğlanın tərbiyəsi ilə başlıca olaraq kişilər, qızın tərbiyəsi ilə qadınlar məşğul olurdular. El arasında “Qız anadan görməyincə süfrə salmaz. Oğul atadan görməyincə öyüd almaz” aforizmləri də uzaq keçmişlərdən bizə nümunə kimi gəlib çatmışdır. Bu mənada, Sədi Şirazi qiymətli incilərində belə qeyd edir ki, hər bir ata və ana övladının qəlbində məhəbbət, qayğı, vətənpərvərlik, insanpərvərlik, dostluq və yoldaşlıq, düzlük və doğruçuluq kimi müqəddəs keyfiyyətləri aşılamağı özlərinin məsul vəzifəsi hesab etməlidir. Həmçinin, uşaqlar da ata və ananın hörmətini daim əziz və uca tutmalıdırlar. Ən azı ona görə ki, “onların hər ikisi (ata və ana – K.C.) səninlə Yaradan arasında vasitədir. Deməli, sən özünə və Yaradanına hörmət etdiyin qədər, öz vasitələrinə də hörmət etməlisən. Ağlı başında olan hər övlad heç vaxt ata və ana haqqını unutmaz”.
Sədi Şirazi gənclərə xitabən deyir ki, ata və ananın haqqını dini cəhətdən qəbul etməsən də, ağıl və insanlıq nöqteyi-nəzərindən qəbul etməlisən. Çünki atan və anan sənin əsil böyüdənin və tərbiyə verənindir, sən onların haqqını ödəməkdə kahallıq göstərsən, bu ona dəlalət edər ki, sən heç bir yaxşılığa layiq deyilsən. Çünki aşkar xeyirxahlığın qədrini bilməyən adam dolayı xeyirxahlığın qədrini haradan bilər? Qədir bilməyən adama yaxşılıq etmək nadanlıqdır. Sən də nadanlıq adını qazanmağa çalışma.
Tərbiyə etmək, hər şeydən əvvəl, gözəl şəxsi nümunə göstərmək deməkdir. Yalnız öyüd-nəsihətlə, söhbət və mühazirələrlə övladı tərbiyə etmək mümkün olsaydı, onda nə gözəl olardı ki! Atalar gözəl deyib: “Kötəklə tərbiyələnmək olsaydı, onda öküz hamıdan tərbiyəli olardı”. Gözəl nəsihətlər, ən əsası gözəl nümunələrlə birləşməsə, biz övlad tərbiyəsində arzu olunan nəticəni əldə edə bilmərik. Sədi Şirazi “Gülüstan” adlı əsərində yazır ki, Diyarbəkirdə bir qocaya qonaq oldum. Onun çoxlu malı və gözəl bir oğlu var idi. Bir gecə qoca dedi: –Ömrümdə bundan başqa övladım olmayıbdır. Bu vadidə ziyarətgah deyən bir ağac vardır ki, adamlar dilədiklərini almaq üçün ora gedirlər. Mən həmən ağacın altında uzun gecələr oturub ağlamış və çoxlu dualar etdikdən sonra Allah bunu mənə əta etmişdir. Oğlan isə bu vaxtda astadan yoldaşlarına deyirdi: – Kaş o ağacın yerini biləydim, gedib dua eləyəydim, atam öləydi və mirası mənə qalaydı.
Ata sevinirdi ki, oğlum ağla çatıb; oğul deyinirdi ki, atam nə üçün ölmür.
İllər keçir lakin güzər etmirsən,
Öz atanın məzarına heç zaman.
Sən atana nə hörmətlər etdin ki,
O hörməti gözləyirsən oğlundan?
Sədi Şirazi “Gülüstan” əsərində üzünü gənclərə tutaraq yazır ki, miras xatirinə ana və atanın ölümünü arzulama. Ata-anan ölməsə də, sənin ruzin yetişəcəkdir, çünki hər kəsin qisməti özünə çatacaqdır. Artıq ruzi əldə etmək üçün özünü çox da ora-bura vurma, ora-bura soxulmaqla ruzi artmaz, ona görə deyiblər: “Zəhmət çəkməklə yaşa, özünə əziyyət verməklə yaşama!”.
Böyük pedaqoq və filosoflar qeyd edirlər ki, tərbiyə mürəkkəb dialektik prosesdir. Qeyd etdiyimiz kimi, tərbiyə etmək, nümunə göstərmək, həm də öyüd-nəsihət vermək, həmçinin, yeri gəldikcə kömək əli uzatmaq, nəzakətlə nəzarət etməyi bacarmaq deməkdir. Burada həyatı yaxşı bilmək, onun tələblərini müdrikliklə dərk etmək də çox vacibdir. Xüsusən, övlad tərbiyəsində. Biz övladlarımızı yalnız sevməklə, əzizləməklə kifayətlənə bilmərik. Maksim Qorki yazır ki, övladı sevmək asandır, toyuq da öz balasını sevir. Lakin övladı tərbiyə etməyi bacarmaq insandan istedad və zəngin həyat biliyi tələb edən böyük dövlət əhəmiyyəti olan bir işdir. Burada nə sevərkən, nə də tələbkarlıq göstərərkən ifrata varmaq olmaz. Valideyn çalışmalıdır ki, onun övladı heç kəsə xeyir verməyən şumlanmamış xam torpaq olmasın.
Bəzən valideynlər gileylənərək deyirlər: “Nədənsə tərbiyə işində oğlanlar qızlara nisbətən çox vaxt alırlar?”, “Oğlanlar daha çox intizamsızlıq edir, dalaşır, gücü çatanı vurur, çatmayana daş atır” və s. Məhz ona görə də, uşağı insani münasibətlərin mürəkkəb aləminə daxil etmək tərbiyənin ən vacib şərtlərindən biridir. Əgər uşaq valideynin üzünə ağ olursa, cavab qaytarırsa və ya xalq dili ilə desək bozarırsa burada valideynlər günahkardırlar. Çünki uşaqlar məsumdurlar, onünçün etdikləri işlərin heç birindən məsul deyildirlər, onların hal və hərəkətlərindən məsul olacaq yalnız ata-analarıdır.
Sədi Şirazi tərbiyəvi-didaktik dolu olan “Gülüstan” əsərində belə nəql edir ki: Yoxsul bir dərvişin arvadı hamilə idi, doğum vaxtına az qalırdı, dərvişin isə ömründə uşağı olmamışdı. Dedi: – Əgər Allah mənə oğul versə, əynimdəki xirqədən başqa nəyim varsa hamısını fəqir-füqəraya bağışlayacağam.
Təsadüfən oğlu oldu, əhdini yerinə yetirib var-yoxunu dərvişlərə payladı.
Şam səfərindən qayıdarkən yolum o kənddən düşdü, kefini soruşdum, dedilər zindandadır. Səbəbini bilmək istədim. Dedilər:
– Oğlu şərab içibdir, dava edibdir kimin isə qanın töküb qaçıbdır. Onun əvəzinə atasının boynuna kəndir salıb, ayağına zəncir vurub aparıblar.
Dedim: – Bu bəlanı o özü dua edib Allahdan istəmişdir.
Ey əqli başında olan kişi bil,
Hamilə qadınlar doğsalar ilan,
Cəmiyyət gözündə daha da xoşdur,
Yaramaz, naxələf övlad doğmaqdan
Sədi Şirazinin bu kimi məsəl və misallarından belə nəticəyə gəlirik ki, bu gün valideyn olmaq, uşaq tərbiyə etmək atadan, anadan mühitdən böyük məsuliyyət, gərgin əmək, həyat təcrübəsi, səbr və bilik, dözüm və psixoloji-pedaqoji axtarışlar tələb edir. Çünki əvvəllər valideynlərin “mən dedim, qurtardı” nidası ilə uşağı susdurmaq, onu “kifayətləndirmək” mümkün idisə, indi bu nidanın kəsəri xeyli azalmışdır. Ona görə yox ki, uşaqlar əvvəlkinə nisbətən ipə-sapa yatmayan olmuşlar. Xeyr, ona görə ki, bir zamanlar böyüklərin bilik ethiyatı çox zəngin idi və onların bir çox fikirləri uşaqlar tərəfindən mübahisəsiz qəbul olunurdu. Müasir dövrdəki informasiya zənginliyi – kino, teatr, radio, intek aləmi, televiziya, mətbuat, internet, nəhayət, canlı ictimai əhatə böyüklərlə uşaqlar arasındakı bu məlumat fərqini xeyli azaldıb. Onların bilik dairəsi, dünyagörüşləri genişlənib, düşüncələri daha artıq inkişaf edib, zənginləşib.
Bu mənada, müasir dövrün tələblərinə uyğun olaraq hər bir valideyn və ya hər bir ata-ana məsuliyyətindən asılı olmayaraq yeni priyom, yeni üsul, vasitə və tərz axtarışı tapıntısına çıxmalıdır. Belə tapıntını da Sədi Şirazinin “Gülüstan” əsəri ilə əldə etmək olar.
KAMAL CAMALOV
Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi
Naxçıvan Müəllimlər İnstitutunun dosenti,
pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru
AYB-nin üzvü
Yazıya 1251 dəfə baxılıb
