…Qar kimi ağ buzlaqlarla örtülmüş dağlar arasında yaz və yay gec, payız isə tez gəlir. Səhərlər və axşamlar soyuqlaşır və artıq qış üçün aşağı -qışlaqlara köçmək vaxtı gəlib çatır.
Aşağıya köçməyə qərar verəndən bəri Sırqa bala ilan haqqında düşünürdü:
– Yazıq oğlanın aqibəti necə olacaq? – o, yurtu söküb qatlayanda narahat olaraq soruşdu. Nədənsə onun əsl adını tələffüz etməyə cəsarət etmədi:
– Görəsən, biz buradan gedəndən sonra, o bizi axtarmayacaqmı?..
– Kim bilir, gəlib baxıb gedəcək. – o an eyni şeyi düşünən Asılbek cavab verdi. Bir tərəfdən balaca ilanın onlarla yaxşı rəftar etməsi və artıq öyrəşməsi onu sevindirsə də, digər tərəfdən bu münasibəti kəsməyi düzgün hesab edirdi.
“Canavar balası heç vaxt it olmayacaq” axı, o sürünəndir! Ehtiyatsızlıqdan nə baş verə biləcəyini düşünən Asılbekin bədənindən üşütmə keçirdi! “Uşaq uşaqdır, oynayanda ilanı hirsləndirə bilər, !..”
Qızını ilan sancsa, qışqırdığını təsəvvür edərək, buradan köçməyə tələsirdi.
***
İlan balası qayıdanda artıq yurtda heç kim qalmamış yurt boş qalmışdı! İlan nə baş verdiyini anlamayaraq təlaşla ətrafa baxdı, ona elə gəldi ki, göy və yer alt-üst olub yerlərini dəyişib! Bu qədər bağlı olduğu insanları günün günortasında itirəcəyini gözləmirdi!
İnsan deyil, ilan olsa da, gözləri qızardı, narahatlıqla ora-bura fırlanmağa başladı. Səsi olmadığına baxmayaraq, o, ruhu ilə bütün kainatı parçalayacaq dərəcədə qışqırdı! Yurdun köhnə yerinin ətrafında dövrə vururdu, Qızmonçokun hara gedə biləcəyini başa düşmürdü, şaquli olaraq qalxdı və bütün ərazini diqqətlə araşdırdı. Ah, kaş bütün dwnyanı bu şəkildə yoxlaya bilsəydi!
Hə bir də o bu vaxta qədər artıq xeyli böyümüşdü…
***
Ailə bu söhbəti heç kimə deməsə də, necə deyərlər yerin də qulağı varmış, camaatın arasında, evlərdə bu söhbət gedirdi. Hətta əvvəllər tez-tez evə gələn:
– Sırqa apa, balaca qızı öpmək olar? – deyən qonşu oğlanlar da ayaqlarını çəkdilər, indi onlardan qaçırdılar. Bir dəfə onlardan biri gözləri böyümüş halda soruşdu:
– Sırqa apa, qızınız böyüyəndə ilan olacaq?
– Nəə! sən nə deyirsən? – Sırğa qorxdu, – Bunu kim deyir?
“Bu… ana, Bokonanın anası, atası, Jiydenin anası… ee- nədi o…” deyə uşaq kəkələdi və kifayət qədər adamı sadaladı.
Heç vaxt pis söz deməyən, qarğış etməyən, Sırğa dözmədi:
– Ağızlarına qara daş! Allahsızlar, balaca uşaq haqqında necə belə danışa bilırlər?..
Eyni zamanda o, utandı. Elə bil oğru kimi yaxalanmışdı, pərişan halda gözlərini oğlandan yayındırdı.
Balaca Bektəmir isə Sırğadan təkzib eşitmək istəyirdi, amma eşitmədi və uzun müddət ayaqqabısının ucunu yerə basaraq dayandı…
***
Həmin il qar tez yağdı.
Bü gecə də lopa-lopa yağan qar dağları, düzənləri ağ rəngə boyadı.
Sırqa səhər yuxudan oyanıb üşüyə-üşüyə pəncərədən bayıra baxaraq dedi:
“Qar yağdı…” bala ilan yadına düşdü. – Necəsən, ay yazıq? – nigaranlıqla dağlara baxdı.
– Bir də onun haqqında eşitməyim! Beləki insanlardan yaxşı bir şey eşitmirik! – Asılbek səsini yüksəltdi. O, doğrudanmı hirsli idi, yoxsa özünü elə aparırdı? Sirqa susdu. O vaxtdan bəri, o, ilan haqqında danışmağı, onun adını çəkməyi yığışdırdı, hətta sonra da unutdu. Lakin, körpə tez-tez ilanı xəyal edirdi. İlan əvvəllər olduğu kimi, o qıvrılır, başını o tərəf bu tərəfə çevirir, rəqs edir, onu əyləndirməyə çalışırdı. Bir səs eşidən kimi ətrafa baxaraq onu axtarırdı.
Sırqa və Asılbek bu il yay üçün tamamilə başqa yerə köçmək qərarına gəldilər. Amma!.. Onların planlarını təxmin etmiş kimi ilan balası yenə də onların həyatında peyda oldu.
***
Qızmonçok artıq danışmağa başlamışdı, artıq yavaş-yavaş yeriyirdi. Yeriyəndə hələ yıxılıb dururdu.
Qoyun qırxmı vaxtı gəlmişdi. Körpə həyətdə, valideynlərinin yanında oynayır, əlindəki ağac budağını, şaxı yelləyərək qoyunları qovurdu. Qızlarına baxan cütlük onun hərəkətlərinə baxıb sevinirdilər.
– Yavaş-yavaş insana çevrilir, hə, atası? – deyə Sırqa şad olurdu.
O növbəti qoyunun ayaqlarını bağlayırdı, Asılbek isə əlindəki qoyunu qayçılayaraq çılpaqlamışdı. Bu zaman bütün qoyunlar hürküb Asılbekə tərəf qaçdılar və nədənsə qorxmuş kimi bir bir yerə toparlandıalr. Həyətin o biri başında bircə Qızmonçok qalmışdı!
– Onlara nə oldu?! – Sirqa ətrafa baxaraq soruşdu.
“Yəqin it pişik keçdi” Asılbek buna əhəmiyyət vermədi. Sırqa qızı çağırdı:
– Qızmonçok?! Bura gəl, qızım?
Amma qızı anasına belə baxmadı. O, əlindəki şaxı yerə atıb qoyun axurunun yanında dayanmışdı. Deyib gülür, özü-özüylə oynayırdı.
– Koşş! – Sırqa qoyunları küncdən geri qovdu, lakin onlar yerindən tərpənmədilər. -Onlara nə olub? – qoyunları arxadan itələyərək öz-özünə soruşdu. Birdən ağlına bir şey gəldi və düşünüb daşınmağa macal tapmadan bir anda qızının yanında oldu. Ana ürəyi…
Səhv etməmişdi! Qoyunların adətən yem yediyi uzun axurun kənarında bir ilan başını qaldırıb Qızmonçoka baxırdı. Sırqa özünü itirdi, nə edəcəyini bilmirdi, ərini köməyə çağırsın, ya qızını qucağına alıb ikisinə baxaraq yalvarsın.
– Nə olub? – deyə əri soruşdu. Sırqa cavab vermək əvəzinə ona lal kimi baxdı. Sonra Asılbek işini tərk edib yaxına gəldi, gözlərinə inanmadı – ilan! Həmin ilanın özü!, amma bir az böyüyüb dəyişib. Onlar ilan balasını dərisinin və gözlərinin rəngindən tanıyırdılar. Qızmonçok toppuş balaca əlləri ilə ağ ilanın başını və kürəyini sığallayır, şəfqətlə onlara baxırdı. Özünə gələn Sırqa uşağı qucağına aldı, lakin qız ilana tərəf dartınaraq ağlamağa başladı. Asılbəyin çənəsi sıxıldı, əzələləri dartıldı. Xalqın “Qızmonçok böyüyəndə ilan olub, ilan doğar…” dedi-qoduları həmişə onun qulaqlarında səslənirdi, onu əsəbiləşdirir, dəli edirdi. Ona görə də o, ilan balasına nifrət edir, onu elə oradaca öldürmək istəyirdi. Asılbek parıldayan, itilənmiş qoyun qayçısını göydə fırlatdı. İlan dərhal gözdən itdi. Burada Sırqa həyəcanla,təlaşla:
– Sən dəlisən?! – ərinin qolundan tutdu. -Olub keçənləri unutmusan?! Onları özümüzə yenə düşmənmi etmək istəyirsən… bəlamı istəyirsən?!
– Ehh! Məndən uzaqlaş! – Asılbek hirslə onu itələdi və getdi.
O gündən etibarən bu ailədə yenidən narahatlıq və qorxular hökm sürməyə başladı. Ağ ilan isə hər şeydən məmnun idi. Ruhuna yaxın adamları tapdığına sevinirdi. Lakin bu ərazinin ətrafında, yaxınlıqda Asılbekdən ehtiyatlanaraq sürünürdü.
***
Asılbek bu il də həmişəki caylooya-yaylağa köçmüşdü və başa düşürdü ki, onsuz da izlərini ağ ilandan azdıra bilməyəcəklər.
Bir az böyüyən Qızmonçok daha ağıllanmışdı və anlayırdı ki, valideynləri həqiqətən də bala ilanın gəlib getməsini bəyənmirlər. Nəhayət, ilan hər dəfə onun yanına sürünəndə qız valideynlərinə yaltaqlanır, onların üstünə yüyürür, növbə ilə boyunlarından qucaqlayırdı. Bunu Asılbəklə Sırqa da başa düşürdü, ilan da. Yenə də yaylaqda kiminsə ilan görəcəyi ilə bağlı dedi-qodulardan qorxmur və daha sakit yaşayırdılar. Ən çox da Kızmonçok və ağ ilan bəxti gətirmişdi. Səhərdən axşama qədər birlikdə oynayırdılar. Qızmonçok nəsə danışır və ilan balası da qıvrılmış şəkildə, insan kimi diqqətlə onu dinləyirdi.
Asılbek tez-tez evdən uzaqda olduğundan, mal-qaraya baxırdı. Sırqanın isə bütün düşüncələri yalnız qızı haqqında olurdu. O, həmişə bu iki oyunçuya baxır, hətta onların qarşısında bir azarkeş kimi sakitcə oturur, gözlərini onlardan çəkmirdi. Gah onların isti münasibətinə sevinirdi, gah da qorxurdu, nəinki qızı sancacaq, başqa fikirlər… “Ola bilməz?!” – öz düşüncələrindən özü qorxurdu. O, dünyaya gətirdiyi balaca qızını təsəvvür belə edə bilmirdi. Təsəvvür edə bilmirdi ki, bir gün o, ilana çevriləcək.
“Fikirlərimi islah et, səhv fikrimi düzəlt, ey Yaradan!.. Bağışla məni?- əllərini açaraq dua edirdi.
“Bəs ilan insana çevrilsə?..” deyə narahatçılıqları arasında düşünürdü, “Əgər Yaradanın həqiqətən də dəyişmək qabiliyyəti varsa… Yox! – fikirlərinə etiraz edir, – Heç vaxt belə olmaz!
Heç kim heç kimə çevrilməyəcək! Yalan! Nağıl!..” Sirqa fikirlərə dalarkən Qızmonçokla ilan uzaqlaşdılar. Bəzən körpə ilanın belinə minib oturur və ayaqları hər iki tərəfdən asılmış vəziyyətdə onu qovur:
– Çu! Çu!
İlan isə belə hallarda elastik bədənini gərginləşdirərək dartmaqdan, və irəliyə doğru hərəkət etməkdən məmnun olurdu. Qızmonçokun sevincinin həddi-hüdudu yox idi və o, ucadan qəh-qəhə çəkib gülürdü. Onlara baxan Sırğa da hərdən qızına qoşulub gülürdü. Hərdən ikisi də çəmənlikdə yıxılanda o, narahat olurdu: “Birdən uşaq onu tapdayar, əzər, incidər və istər-istəməz o da qızı dişləyər, çalar!” Qızmonçok ilanın balasını bəzən gəlincik kukla kimi qucağına alır, ilanın uzun bədəni qızın ayaqlarına dolaşır və üzü aşağı yıxılırdılar.
***
O vaxtdan neçə bahar, neçə qış dəyişdi , neçə dəfə yeri qar örtdü,ot basdı. Qızmonçok böyüyüb gözəl, incə bir qız oldu. O, anasına yaxşı bir köməkçi idi, əlindən çox işi gəlirdi. Sırqa qızının bəd nəzərə gələcəyindən qorxur və daim onun üstünə hər cür gözmuncuğu asırdı. Onun gözəl xasiyyəti, öz gözəlliyi və simasının sirli və müəmmalı olması həmkəndlilərinin xoşuna gəlirdi. Onun adı gəıəndə kəndin ən özünə güvənən cigitlərinin və yeniyetmələrinin ürəyi “zirp!” eləyib, yerindən qopurdu. Lakin qız heç kimə üstünlük vermirdi. Hətta hündürlüyü ilə bir-birinə yetişən qonşu qardaşlar – cigitlərin belə, hər ikisinin gözü Qızmonçokda idi, ona qarşı qısqanclıq ucbatından vaxtaşırı üz-üzə gəlirdilər. Bunu görən anaları başqaları eşitsin deyə ucadan hay-küy qoparıb:
– Kənddə Asılbəyovun ilan qızından başqa qız qalmayıb, yoxsa nədi?! Gözünüzü tam açın, qulaqlarınız eşitsin, mənim mübarək evimə, bu qız ayaq basa bilməz! O, incə və səliqəli görünür, ona görə də sizə mələk kimi görünür?! Əjdaha da belə tilsimə salır!
“Apa, sakit ol, eşidəcək…” Bektemir soruşur.
– Qoy eşitsin! Ona görə danışıram! Mən onlardan niyə qorxmalıyam?!.. – Sairə getdikcə əsəbiləşir. Yazıq Bektəmir belə məqamlarda anasının hayasızlığından utanıb yerə girmək istəyir. Yalnız Çintemir qardaşına deyir: “Sənə bu da azdı,sənə belə lazımdı! Eşit indi!” – o, istehza ilə gülümsəyir. Bunun bir səbəbi vardı. Və bunun bir səbəbi var:
Bir gün atları kəməndləyib çöldən qayıdan qardaşlar bulağa suya gedən Qızmonçokla qarşılaşırlar. Qız vedrəni doldurub boynuna apköç (apköç – vedrələr asılan və çiyinlərdə daşınan əyri ağac parçası) asanda ilk olaraq Çıntemir qıza yetişdi:
“-Ver, mən aparacağam” dedi.
– Yox! Mən özüm… Təşəkkür edirəm! – qız imtina etdi.
Bir xeyli hər üçü səssizcə yan-yana getdilər. Qızın çiyinləri artıq yoruldu Bektemir:
– Onu mənə ver? “Sənə kömək edəcəm” dedi və onun qabağını kəsdi.Çiyinləri ağrıyan qız etiraz edə bilmədi.
Qızın al-qırmızı paltarı batmaqda olan günəşin çəhrayı işığına daha da uyğun gəlirdi, uzun kirpikləri günəşin oxu kimi çırpınır, hər dəfə gözünü qırpanda xüsusilə gözəl və cazibədar görünürdü. Qızmoncoq yerdə günəş kimi idi.
Bütün bunları görən Çintemir qıza əsəbiləşib: “Sən məni balaca hesab edirsən?!” Bektemirə daha çox güvənirsən?! O, mənim böyük qardaşım olmasaydı, onun ağız burnunu əzib vedrəni də başına keçirərdim! Onda görərdin ki, o nə qəhrəmandır!..” – fikirlərində danışırdı. Qızmonçok başını yırğalayıb, yuxarıdan aşağı baxan oğlanın fikirlərini oxumuş kimi gülümsəyərək ona baxdı.
Qızmonçok qonşu uşaqların axmaq hərəkətlərini istəmirdi. O, sadəcə olaraq tək qalmağı, heç kimlə görüşməməyi, heç kimlə danışmamağı xoşlayırdı. O heç uşaqlarla oynamırdı da. Baxmayaraq ki, bütün uşaqlar ay işığında “akçölmök” oynayırdılar (akçölmök – ay işığında ağ çubuq axtarmaq).
Gecə yarısı ondan başqa hamı bir dairədə oturub oyunlar oynayır, sonra dayelləncəkdə yellənirdilər. Xüsusən də oxuduqları gənclik, məhəbbət nəğmələrini külək hər tərəfə yayırdı və yalnız gecə yarısından sonra valideynlər övladlarını çağırırdılarş Artıq iri qulaqlı itlər hürür, çəyirtkələr cırıldayırdı, qurbağalar quruldayırdı…
Lakin bütün bunların heç biri Qızmonçokun fikrini yayındıra və cəlb edə bilmirdi.
Anası onun ilandan uzaqlaşmasını və digər uşaqlara qarışmasını istəyirdi.
– Qızım, sən də oyna! Hə get.
– Yox, ana! Mən onlarla oynamaq istəmirəm. “Atamdan yeni melodiyalar öyrənməyi üstün tuturam” deyərək atasının melodiyasına qulaq asdı və ona baxaraq öyrəndiklərini təkrar etməyə , öz melodiyasını yaratmağa başladı və onu dönə-dönə təkrarladı. O da atası kimi gözlərini yumub hansısa sirli melodiyaya qulaq asırdı. Belə məqamlarda ilanı gözləyir və nədənsə ona elə gəlirdi ki, o evdən çıxsa, Can onu tapmayacaq. Can həmişə qəfil və hər yerdən peyda olurdu. Ancaq Qızmonçok həmişə onun yaxınlıqda olduğunu hiss edir və soruşurdu: “Can, buradasan?” Ən qəribəsi odur ki, uşaqlıqdan bir-birlərini uzaqdan hiss edirdilər, zehni olaraq ünsiyyət qura bilirdilər. Can onu küləkdən belə qoruyurdu və ya bəlkə də qısqanırdı. Qızmonçokun ümumiyyətlə evdən çıxmamasının başqa bir səbəbi də, Canın qısqanclıq ucbatından kiməsə zərər verə biləcəyindən qorxmasıdır. Onsuz da bütün kənd bu ailədən ehtiyatlanırdı.
Qız bu cür böyüməsindən valideynləri daim dərd qəm içində idilər. Dua edirlər ki, qızları söz-söhbətdən qurtulsun, özünə ər tapsın, xoşbəxt olsun. Qızını bədbəxt edən Canı hərdən Asılbek öldürmək istəyirdi. Onu dayandıra biləcək tək şey Sırqanın göz yaşları idi. O, Asılbəyə deyirdi ki, ilana zərər vurmaq yaxşı deyil. Ancaq şayiələr və fəzilətli Bubu-enənin son sözləri: “Nəhayət, qanınız və ruhunuz ilanlarladır!” – onu sakitləşməyə qoymurdu:
– İlana de! Qoy getsin! Gözümə görünməsin! Yoxsa!.. – qızına hirslənirdi. Lakin Asılbek ilanı öldürə bilmədi. Üstəlik, Bubu-enənin ölümündən əvvəl dediyi bir söz də var…
Yüz yaşına yaxın yaşayan Bubu nənə uzun müddət xəstə yatırdı. Çox zəifləmişdi. Yenə də daxil olanları və gedənləri tanıyırdı, hər birinə diqqətlə baxırdı, sanki kimisə gözləyirdi, gələnləri qarşıladığı kimi gedənləri də onları yola salırdı. Neçə gündür danışmayan Bubu-ene bir səhər halını soruşmağa gələn Asılbəylə Sırqanı tanıyıb, nə isə deyirmiş kimi əlini yellədi, zəifcə başını tərpətdi. O, iflic olmuş əlləri ilə Asılbəyin əlindən tutub uzun müddət çabalayaraq nəsə deməyə çalışırdı. Axır:
– Ona toxunma!…
– Ona toxunma! – dedi.
Asılbəy Sirqaya baxdı. Qalanları üçün mövzu sirr olaraq qaldı və yalnız ikisi ananın nə danışdığını başa düşdü və Asılbəy “Yaxşı” deyən başını tərpətdi. Yalnız bundan sonra nənənin sifəti rəng aldı və canlanmağa başladı. Onun ruhu sakitləşdi, bədəni tərlədi, gözləri bağlandı.
Həmin günün ertəsi səhər kənddən qışqırıqlar, çığırtılar eşidildi.
– Asılbek, qalx! Deyəsən, Bubu-ene öldü! – Sırqa dedi. Tələsik paltar geyinərkən Qızmonçokun yastığının ətrafında bir ilanın dolandığını gördü və ilanın yalnız gecələr gəldiyini başa indi düşdü.
***
Qız yuxudan oyananda valideynləri evdə yox idi. Pəncərədən gələn günəş işığı onun gözünə düşdüyündən üzünü yana çevirdi və yastığının yanında ona baxan bir ilan gördü. Qız üzünü örtən saçların arasından nəvazişlə Cana baxdı. Bu zaman qız hiss etdi ki, onların dostluğu uşaqlıq dairəsindən çıxır və getdikcə daha da mürəkkəbləşir. Eyni zamanda, əvvəllər ağlına gəlməyən suallar indi getdikcə çoxalırdı. Əvvəllər onlar arasında dostluq, bir-birinin dilini bilmək adi hal kimi görünürdü. İndi isə görünür ki, bu belə deyil. Digərlərində bu keyfiyyətlər yoxdur. Bunu çox gec başa düşdülər. Bəs niyə başqalarından fərqli yaradılıblar? Bunu heç kim başa düşmürdü, nə özləri, nə də başqaları.
Qız uşaq olanda ilan ona başqalarından fərqli olaraq oyuncaq kimi görünürdü. Onu həmişə hərəkət edən, sürünən, ağzı, gözləri və nəhayət, insan kimi ağlı olan bir oyuncaq kimi sevirdi. O, “jılan” tələffüz edə bilmədi, ona görə də onu “ja-an” adlandırdı və adı əbədi olaraq Jean oldu. Onun dilində “Jan” ruh,can deməkdir. Onlar böyüyəndə Qızmonçok onu ən yaxşı dostu kimi tanıyırdı və hər ikisi bu adı sevirdilər. Amma getdikcə Canınn xasiyyəti dəyişdi və o artıq əvvəlkindən fərqli idi. Həmin nadinc, şıltaq köhnə dəbli ilan düşüncəli, ağıllı bir insan kimi oldu. Görünüş artıq əvvəlki kimi deyildi. Bir qədər düşüncəli və ağıllı,əkə-bükə bir insan kimi. O elə bilki, nəsə demək istəyirdi, amma tez gözlərini qaçırıb qızdan yayınırdı. Buna görə də Kyzmonchok da bu yaxınlarda dəyişmişdi. O, əvvəlki kimi Qızmonçoka sığal çəkmir, onunla oynamır, özünü sakit aparırdı. Bu qızın xoşuna gəlmirdi. O, Canın dəyişməyə başladığına təəccüblənir və inciyirdi. Qız bəzən ilanın fikirlərini oxumaq istəyirdi, amma qorxurdu.
Son zamanlar Qızmonçok ilanın gözlərinə baxa bilmirdi, gizlicə onun deyə bilmədiyi bir şeyi gizlətdiyini hiss edirdi,amma özü də buna inanmaq istəmirdi. Ancaq bu məxluqu özündən uzaqlaşdırmaq olmazdı. Onsuz həyatı təsəvvür etmək mümkün deyildi. Və o nəinki ilana, həm də özünə nə baş verdiyini anlamır və inanmırdı.
İndi hər ikisi gözlərini bir-birindən çəkə bilmir, sakit bir-birlərinə baxır və öz fikirləri ilə danışırdılar.
İlan insanların arasında yaşadığı üçün onların təkcə dilini deyil, həm də həyat tərzini, adət-ənənələrini bilirdi. O, sadəcə insan kimi danışmağı bilmirdi. Hətta indi də ilanın gözləri bir növ kədərlə doldu,gözlərinin dərinliyi gözyaşı və sevinclə bir-birinə qarışdı və o bu ülvi duyğular altında qıza baxdı. Qız ilan aləmini hiss etdi, amma nədənsə gözləri qaraldı və həyatında görmədiyi, əvvəllər hiss etmədiyi və hələ də tanımadığı bir hissdən titrəyirdi.İlanın da bədəni titrəyirdi, sanki onun böyük sirləri, ruhu kiçik bədəninə sığmırdı.
– Mən səni sevirəm, Qızmonçok!
-?! – qız nə deyəcəyini, nə edəcəyini bilmədi. Çaş-baş qaldı! “Mənə nə olub?” “O, özü-özünə yalan danışdı və bəhanə gətirdi: “Xeyr, səhv başa düşdüm. Can iddia edir ki, o, məni dost kimi sevir…”
– Yox, əzizim! – fikirlərini oxuyan Can dedi, – mən səni həqiqətən sevirəm, dost kimi deyil! İnsan olduğunu unudaraq, canımla, saf duyğularla, saf məhəbbətlə səndə tapdığım insani hisslərinlə sevirəm!
Bu sözlər Canın gözünə yazıldıqdan sonra Qızmonçok gözlərini yumdu: “Xeyr! Yox! O, insan deyil! Onun bir insanı sevməyə haqqı yoxdur! Deyəsən, səhv oxumuşam!.. Hə, hər şey səhvdir! Mən xəstəyəm…” deyə düşündü, ürəyi döyündü və onu tər basdı.
İlan ürəyində olan hər şeyi açıb tökdü və açıqca dedi:
-Bağışla məni, Qızmonçok?!.. Əgər ürəyinə dəydimsə, səni üzdümsə, məni bağışla?! Amma mən…
-?.
– Yadındadırmı, sən həmişə mənə deyirdin: “Sən fərqlisən, heyvana oxşamırsan. İnsan kimi düşünürsən. Özünü insan kimi hiss edirsən. Heyf ki, danışa bilmirsən!” Bunu həmişə qürurla, bəli, heyrətlə və səmimi sevinclə deyirdin. Mən də səni daha da sevindirmək istəyirdim. İnsan dilini öyrənmək istəyirdim! Bütün insanlığı təəccübləndirmək,heyrətləndirmək və beləcə yenilik etmək istəyirdim! İnsan olmaq istəyirdim! Daha çox! Sənin yanında oyuncaq deyil,əsl centlmen olmaq istəyirdim! Kainatı insanca tanıyıb anlamaq və insanlarla heyvanlar arasında körpü yaratmaq istəyirdim! Amma bu sonsuz məqsədlərimin heç vaxt gerçəkləşməyəcəyini bilə-bilə, mən niyə bu yalançı xəyala inandım! Amma bütün bunların bir gün mənə zərər verəcəyini haradan biləydim?!
-?..
– Bir dəfə sənə yuxumu deyəndə dedin ki, “gənclərin arzuları gerçəkləşir”. Mən buna inandım. Mən hələ də inanıram… Axı ağlımın, məqsədlərimin, sevgimin, gələcək taleyimin Tanrısı Sənsən!
-?..
Qızmonçokun ilana rəhmi gəldi və ilanın ürəyinin harayını qəbul etdi. “Bəlkə də beşikdən bir yerdə oynayıb böyüdüyümüz üçün sənin qoxunu hopdurmuşam”… O, gözlərini onun sonsuzluq kimi əriyib gedən yazıq donmuş gözlərindən çəkib fikirləşdi: “Nə fərqi var, o sevir, mən yoxsa yox?!” Nə olsun ki?! – dedi, öz-özünə danışaraq, – Bayaq dediyim kimi, onun heyvanilikdən kənara çıxıb adam olmağa can atmasına səbəb mən olduğum üçün, indi mənim diqqətsizliyimin sonu belə olacaq! Amma…nə deyim?!”- bu suala gələndə o şoka düşdü.Amma hər halda bu ağır vəziyyətdən çıxmaq lazım idi!Nə deyim?…
Qızmonçok ilana baxıb gülümsündü. Qızın “parıldayan” parlaq əhval-ruhiyyəsi sayəsində evin içi işıqlandı və ilan da fərqli bir əhval-ruhiyyəyə düşdü. Qız bir əli ilə yastığı qucaqlayıb, digər əlini ilana uzatdı, ilan da başını isti ovucunun içinə qoydu. Ovucun istiliyi ilanın soyuq bədənini aşağıya doğru hərəkət etdirdi və başı ondan başqa heç bir ilanın hiss etmədiyi qəribə həzz və sehr hiss edərək fırlanmağa başladı!..Can hər dəfə fırlananda özünün bir qədər də insane çevrildiyini hiss edirdi. Ona görə də bunun uzun müddət davam etməsini istəyirdi.Hətta Qızmonçok da ona sehrli görünürdü. O inanmaq istəyirdi ki,insan nəinki ağıllıdı,o həm də mümkün olmayan etməyə qadirdi. O buna inanırdı: “Qızmonçok günün birində ilana çevriləcək”. Tədricən, onu əhatə edən fenomeni anlamağa başladığı andan bunun qeyri-mümkün olduğuna əmin oldu və indi o, Qızmonçokun qarşısına insan kimi çıxmaq istəyirdi!
“Əgər belə bir möcüzə yaratmağa mən yox, hətta Yaradan da qadir olmasa… bundan sonra nə olacaq?!” – Can fikirlərində öz-özüylə danışırdı. Yaxşı… Onun Qyzmonçka olan sevgisi çox böyükdü! Limitsiz! Real! Amma deyək ki, Qızmonçok onun sevgisini qəbul edir, bundan sonra nə olacaq?! Həyat necə başlayıb ,necə davam, edəcək necə bitəcək?!
Fikirləşəndə nə cavab tapırsan, nə də gizlənəcək yer. Bəs Qızmonçokun ona pis, nifrət dolu gözlərlə baxmadığı, halda onun bu nəvazişli baxışı nə qədər dəyərlidir?..
Həmişəki kimi qıza sığal çəkib sığallayırdı, başını sinəsinə söykəyib onun nəfəsini, ürəyinin döyüntüsünü dinləyirdi. Birdən ilan onun bədəninə sarılaraq oynamaq istədi. Amma bunu hiss edən Qızmonçok, həmişəki kimi, o biri ovucu ilə əlində olan ilanın başını sığalladı. Bundan dərhal sonra ilanı yerə qoyaraq geyinməyə başladı. Salxımlı söyüd kimi burulub burulan ağ ipək paltar qızın gözəlliyini daha da üzə çıxarırdı.
İlanın baxışlarından şoka düşən qız ilk dəfə onun ürəyinin döyüntüsünü dayandırmağa çalışdı. O, belə bir çıxılmaz vəziyyətə düşdüyü vaxtda valideynlərinin evdə olmamasına təəssüflənirdi. Bu fikirlərin arasında qalan qız valideynlərinin ibadətə getdiklərini biləndən sonra nədənsə onların tez bir zamanda qayıtmalarını istədi. O bu narahat dəqiqələrdən və ürəkağrıdan hisslərdən harasa qaçmaq istəyirdi. Bu durum,bu hiss,duyğular onunla Can arasında heç vaxt bitməyəcəkdi …
O, bayıra çıxanda günəş kifayət qədər qalxmışdı. Artıq, zirvələri ağ qar və mavi buz bürüdüyü, nəhəng dağların səmaya qovuşduğu görünürdü. Ay öz qızıl işığını dünyaya tökərək artiq öləziyirdi. Dağın o tayından əsən külək Qızmonçokun üz gözünü oxşadı və o, xoş bir təravət hiss etdi. Həyəcanlı qız hislərin qucağnda sanki uçub gedirmiş kimi arxaya çevrildi, uzun müddət harasa səyahət edən buludlara baxdı və dönüb çiyninə vedrə ilə “Apköç” qoyub bulağa getdi. Bulağa gedən yol Bektəmirlərin evinin pəncərəsinin altından keçirgi. Bütün fikri,zikri Qızmonçokun yanında olan bu qarabəniz gənc oğlan qız su gətirməyə gedərkən ona baxır və qız keçib getdukdən sonra da gözləri bu yola dikilirdi.Nədənsə, o nə anasının sözünə, nə də camaatın dedi-qodularına inanmırdı. Uşaq ikən qız və ilan haqqında bütün bu söz-söhbəti eşitmişdi. Buna baxmayaraq, uşaqlıq xəyallarında qızın gözəlliyini başqalarından fərqli, xüsusi hesab etmişdir. O vaxtdan bəri o, iztirab içində idi və buna görə də onun dalıınca gedirdi və həmişə ona inanmaq, onunla danışmaq istəyirdi. Bəkdəmir həmişə düşünürdü ki, sakinlərin, xüsusən də qadınların söylədiyi bütün bu “nağıllar” Qızmonçokun gözəlliyinə həsəddən yaranan söz-söhbətlərdir. Axı o, hətta onunla qonşuluqda idi, gözünün önündə idi, qızın nə axmaqlıq etdiyini, nə də çirkin oyunlarla məşğul olduğunu görməmişdi.
Bu fikir onu həmişə sakitləşdirirdi. Amma bu oğlan həmişə sikkənin o biri üzünə hazır idi. Qız və ilan əfsanəsi doğru olsa belə, qızdan imtina edə bilməzdi! Ancaq gənc bilmirdi ki, Can onun bu hisslərini, Qızmonçoku ona qısqandığını, Bekktemiri özünə rəqib etməsini nə qədər vaxtdır bilir.
Asılbek və Sırqa ilanın qısqanclığını lap əvvəldən bilirdilər və narahat olaraq: “İlan kimisə qısqanıb çalmasın!” – deyə düşünürdülər. Onsuz da sakit, fağır,öz tükü üstündə dolanan ailə bu kimi hadisələrə görə təqib olunurdular, onsuz da az qala daş-qalaq edilirdilər, hətta kənddən qovulmaq təhlükəsi yaranmışdı. Amma ilanı qovub bütün bunları kökündən qurtara biləcək bir cəsur,bir igid yox idi. Asılbek də o qədər dəyişmişdi ki, uzun müddət idi, komuzu əlinə almırdı.
O, hətta atını sürüb ilanın zəhərini necə çıxarmağı öyrənmək üçün ucqar kəndlərdən birinə getmişdi və bunu öyrənmişdi.
– Nə danışırsan, Asıke! Yoxsa o gecəni artıq unutmusan?! Hər şeyi unutsan belə, Bubu-ene sözlərini unutma! – Bu sözlərdən sonra Sırqanın rəngi ağardı.
– Hey, bunda pis bir şey yoxdur! Bu ilan vəhşi ilan olmadığına görə, zəhər vəzisi çıxarılmalıdır! – əri deyir.
– Dayan, Asılbek! Dayan, xahiş edirəm! Qorxuram!.. Bilmirəm, ondan necə qorxmamaq olar! Üstəlik, Can bu qədər il bizimlə olub və o sudan sakit, otdan aşağı olub!
– Nə qədər sakit olsa da, heyvan – heyvandır! “Canavarın qulağını kəsməklə it olmaz. Canavar balası canavardı” deyir. İndi yox? deməli…
– Allah eləməsin! Heyvan olsa da, sözləri başa düşür!
– Yaxşı, oldu, aydındı! Yetər! Sən ona övladın kimi baxırsan!..
– Biz bunu etməliydikdiksə, hələ bala olanda edilməli idi. İndi o, səndən iki dəfə böyükdür… – indi mən ilana görə deyil, səndən narahatam.
– Allahım! Pis gözdən, pis sözdən qoruyub saxla?! Heyvan da olsa, ona vicdan, ağıl aydınlığı nəsib et?! Allah eləməsin, kimisə dişləyir və bütün xalq bizi,qınayar, lənət oxuyar! Olsun… İnşallah, kaş ki, qızım da taleyini özünə bərabər birisi ilə bağlayıb, xoşbəxt olaydı?!. Allah rüsvayçılıqdan uzaq eləsin – sonra həmişəki kimi Allaha dua etməyə başlayır. Son vaxtlar bu, onun bir vəsvəsəsinə çevrilmişdi və o, dayanmadan təkrarlayırdı. Sırqa Yaradandan ilanı onların həyatından tamamilə silməsini xahiş edirdi. Və ilanın gözünə baxmadan, tərəddüdlə deyirdi: “Qayınanası qızını danlayır, gəlininə isə elm verir”.-”A qızım sənə deyirəm,a gəlinim sən eşit”.
Bütün bunları hiss edən Can başqalarından, hətta Kyzmonchokun valideynlərindən də gizlənməyə, gözlərinə görünməməyə başladı.
***
Suya gedən qız gülməli bir hadisəni xatırlayaraq gülümsədi…
Can uşaq olarkən çox qəribə idi. Qızmonçoka valideynlərindən və özündən başqa heç kimin yaxınlaşmasını istəmirdi. Qarışqa yaxınlaşanda belə, nə edəcəyini bilmədən ona tərəf sürünürdü. Çünki Qızmonçokun sözləri:
– İnsanlarla dost olmaq istəyirsənsə, onlar kimi ağıllı olmalısan! Qarışqalara və qurdlara əhəmiyyət vermə. Kimisə dişləməyi ağlınıza belə gətirmə! -Qızmonçokun bu sözləri həmişə onun başında olub. Amma o vaxt da səbirsiz idi:
-Ts-ss-s!!!- – Şşşş!!! – O, fikrini yayındırmaq üçün bu cür vərdişi tapmışdı.
– Can! – dedi “müəllim” hirsindən qızardı, – mən sənə nə dedim?!
Yalnız bundan sonra Can başını aşağı salıb günahkarcasına qısılırdı. Evə kimsə gələndə Asılbək və Sırqa qızının əlindən tutub küçəyə çıxarır, qonağı qapının ağzında qoyub çıxıb gedirdilər. Onların bu hərəkəti Qızmonçokun ilana çevrilməsi ilə bağlı şayiələrə və şübhəli fikirlərə səbəb olurdu. Şaiyə buraxanlardan biri:
– Oh, ağa, nə vaxt içəri girirsən, əri və ya arvadı uşağı götürüb evdən qaçırlar! – Sonra ikinci:
– “Axmaq qadın qısır inəyi sağar.” “Yəqin qorxurlar ki, yeganə qızlarına göz zad dəyər” deyir. Sonra da:
– “Od olmayan yerdən tüstü çıxmaz” deyirdilər! İnsanlar danışırsa, bunun bir səbəbi var. Onu insanlardan gizlətdiklərinə görə, o, həqiqətən ilana çevrilib! – deyir. Belə şübhələr get-gedə böyüyür və güclənirdi.
Belə günlərin birində Abılayın ağ qoçu ilə Can arasında olan dava bu cür heyrətamiz “nağılları” ikiqat artırdı.
Həmin gün Qızmonçok həyətə oynamağa çıxmışdı. Bu zaman xəndəyin kənarında kəndirlə bağlanmış qoç düz Qızmonçokın üstünə qaçıb vurub onu yerə yıxdı! Lələk kimi yüngül olan qız iki-üç dəfə yerdə yuvarlandı və baş verənlərdən çaş-baş qaldı. Sonra qoç sanki doymamış qaban geri qayıdıb yenidən qızın üstünə qaçmağa hazırlaşdı. Sürətini artıran qoç qıza cəmi iki metr qalmamış qəfil dayandı. Qarşısında bir ilan dik dayanmışdı!
O, qarnının ağrısını, təzə paltarını və üzünün toz-toz içində olduğunu belə unudub əsəbiləşdi. Bu zaman ətrafdan insanlar toplaşdılar. Onlar gözlərini ilandan, qoçdan çəkmədən ilanı və qoçu mühasirəyə aldılar. Qızmonçok təşviş içində idi, başında “Bizi öldürəcəklər!” fikri dolaşdı. O, hər zaman insanların gözlərində və sözlərində danışılan valideynlərini xatırladı. Nədənsə dodaqları titrəyir, gözlərindən yaş süzülürdü. Üstəlik, görünürdü ki, bu adamlar Canı öldürəcəklər.
– Can! Qaç, Can! Səni öldürəcəklər! – O, səsini çıxarmadan, ürəyində qışqıraraq ilana yalvardı. O, hətta “Ona toxunmayın, xahiş edirəm?!” deyə qışqıran insanlara tərəf qaçmaq istəyirdi. Öldürmə?!”, lakin o sıxıntılı və məyus halda dayandı.
Təbii ki, Jan bu qışqırıqları və kədərli Qızmonçokun fikirlərini hiss etdi. Bir anda bunlardan uzaqlaşdı, bir səngərə girdi və kolların arasında gözdən itdi.
Ancaq heç kim ilanın arxasınca getməyə və onu axtarmağa cürət etmədi. Qoça gəlincə, ilan gedən kimi yıxılıb yerə sərildi. Abılay və uşaqların onu ayağa qaldırmaq cəhdlərinə baxmayaraq, uzun müddət gözləri qaraldı, ayağa qalxa bilmədi.
Tamaşaçılar hər tərəfdən “Heyrətləndirici!”di dedilər, “Qoyun olsa da, görün necə vuruşdu!”
– O, müqavimət göstərə bilmədi, İlan bizi görüb qaçdı!
Bu hadisənin şahidləri ilanla qoçun döyüşünü daha da heyrətləndirmiş və uzun müddət ilanın digər ilanlardan fərqli olduğunu, süd kimi ağ olduğunu söyləmişdilər. Bir şey yaxşı idi ki, onlar bu hadisəyə Kyzmonchokun səbəb olduğunu bilmirdilər. Amma bundan sonra o qoçun Qızmonçokdan qaçdığını və qızdan ehtiyatlandığını, onunla üz-üzə gələndə üz döndərdiyini görənlər oldu.
Bütün bunları xatırlayaraq Qızmonçok tezcə bulağa çatdı.
Bəktəmir bütün gecəni yata bilməmişdi. Ürəyi səhərə kimi tıppır-tıppır döyünmüşdü. Qızmonçoka nəsə deməyə hazırlaşan Bektəmir də onun arxasınca getdi.
Bunu hiss edən ilan evdən çıxdı…
Öz düşüncələri ilə çaş-baş qalan gənc atı Canın yatdığı ən alçaq kolluğa bağladı və Qızmonçoka yaxınlaşdı:
– Qızmonçok! – titrək səslə dedi, – Qızmonçok, uzun müddət sənə deyə bilmədim…
Oğlanın üzü pul kimi qızardı. Bədəninə bir gizilti dolu tılatüm keçdi,sanki onu cərəyan vurduş Buna baxmayaraq, o özünü toparlayıb hərəkət etdi və Qızmonçoka necə yaxınlaşdığını və onun əllərini tutduğunu hiss etmədi.
– Mən… səni sevirəm, Qızmonçok! – dedi sonra.
Qıza olan saf, müqəddəs, ilk məhəbbətini sanki dodaqları ilə deyil, ürəyi ilə ruhunda ifadə edirdi.
Qızmonçok özünü narahat və zıxıntılı hiss etdi və nə cavab verəcəyini bilmədi. Uşaqlıqdan bəri o, Bektemirin ona olan hisslərini təxmin edirdi, amma elə bil acığa elə oldu ki,məhz Can ona sevdiyini etiraf edəndə Bəkdəmir də ona sevdiyini söylədi.
Ürəyi çırpınırdı və qızın baxışları Cana çevrildi. Axı Can bu oğlana nifrət etdiyini söylədi. O, kolluqdan güllə kimi çıxdı və oğlanla qızın arasında dayanıb qısqanclıqdan Bektemirə hücum etməyə hazırmış kimi dayandı. Çünki ilan da indi etiraf etmək istəyirdi, amma Qızmonçok çəkindi, utandı və özünə yer tapa bilmədi.
Qızın niyə narahat olduğunu Bektemir başqa cür anladı. Çünki adət-ənənədə böyüyən qızlarla oğlanlar bir yerdə durmağa çəkinirdilər, utanırdılar. Onları görənlər deyərdilər: “Qızmonçokla Bektemir utanmazdılar! Görün bir birinə necə yaxındayanıblar!”
Qız oğlanı bu yerdən uzaqlaşdırmağın yollarını axtarır:
– Anam məni axtarır, gedək! – dedi vedrəyə tərəf əyildi. Bəktemir dərhal:
“Buyurun, mən aparacam” dedi və iki vedrə götürdü. Qız çarəsiz qalıb yerdən başqa vedrə götürüb oğlanın arxasınca getdı.
Onlar kolluğa yaxınlaşdıqda, Can və Kızmonchokun gözləri bir-birinə dikildi. Oğlanın dilindən eşitdiyi bu sözlər , gəncə olan nifrəti onu başdan-ayağa quyruğunun ucuna kimi yandırmağa başladı. Qanla birlikdə axmağa başlayan qəzəb və qısqanclıq beyinə də çatdı. Qan beyninə sıçradı. Bədəni partlayacaqmış kimi uzanan ilan həmişəki kimi xışıltı ilə “şşşş!” deyə ucadan fısıldadı. Bu kiçik zamanda onlar bir-birlərinə çox şey deyə bildilər:
– Ona güvənmə, Qızmonçok! O səni mənim kimi sevə bilməz! Lazım gəlsə, tək bu fırıldaqçıya deyil, bütün kəndə, dünyaya qarşı durmağa hazıram!
– Çox səhv, Can! Onlarla birlikdə məndə sənin haqqında olan bütün xoş hissləri və xoş düşüncələri məhv edəcəksən!
– Qısqanclıqdan, nifrətdən od tutub yansam?!
– Sağlam düşüncə ilə yanğını söndür! Sənə demədimmi ki, insanlarla ünsiyyət qurduqdan sonra sən də onlar kimi səxavətli, səbirli və bağışlayan olmalısan!
– Bəs insan kimi sevmək?! Mənim buna haqqım yoxdur?!
– Hələ bu haqda düşünməliyik!..
Qızmonçokun belə getməsi Canın başını daha da torpağın altına soxdu. Lakin onun “Biz düşünməliyik” sözləri ona ümid verdi.
“Səbr! Nəciblik!.. Bu anlaşılmaz, ağır yük nədir?!” –ilan ürəyində dedi. “Bağışlamağı bacar!” Dayanmağı bil!.. Sus! Toxunma!..”—Qızmonçok bu sözlərlə çox kiçik yaşlarından hələ ilanın qulağını doldurmuşdu! Ona görə də başqaları Qızmonçoku sevsələr, o barışmalı, dözməli, bağışlamalı və bədəninə sığışdıra bilməyəcəyi bir küskünlük daşımalı idimi?! Bəs əgər bunu eləməsə?! Bəs ilan insanı duelə-təkbə-tək döyüşə çağırsa?! Cəsarət göstərib, sinəsini qaldırıb, ayağının qabağında sürünüb başını aşağı salsa?! Yox! Qız bunu bağışlamayacaq! Çünki o zaman o, ata-anası ilə kənd camaatı tərəfindən daşqalaq ediləcək… Bunu anası Sırqadan eşitmişdi. Buna görə dözmək lazımdır! Aman Allah, niyə bu qədər çətindir?! ..Ancaq səbirli olmaq lazımdır!
Bunları fikirləşsə də, qısqanclıqdan içi yanırdı, ürəyi ağrıyırdı, bir sözlə dünyası dağılırdı!
Bir az sonra çapan atın səsinə elə bil ayıldı. “Bəktemir atını belə unudubmuş!” Təbii ki, unudar…” – ürəyində dedi və yerindən tərpənib dibindən bulaq qaynayan qayanın yamacına yaxınlaşdı. Buradan birlikdə yeriyən gənclə qızın üzlərini aydın görürdü. Kəndə tərəf dayanıb onlara baxdı.
Bu zaman qızlar su üçün bulağa gəlirdilər. Qızlar təpənin başında onları seyr edən ilanın fərqinə varmadılar.
– Boooy, Qızmonçok qız çox gözəldir, elə deyilmi? – kəndə təzə gələn gəlin dedi.
– Bəsdi, görək! – balaca əsmər qız bəyənmədiyini ağzını burnunu əyərək söylədi, – Onda nə var ki?! Kənddə hamı ona “əjdaha qızı” deyir!
– Nə mənada ?! Niyə?!
Qız bir anlıq xalasına baxdı, gözlərini və ağzını açıb sanki təəccüblü nəsə deyirdi.
– Bilirsən, deyirlər, gecələr onun yanına ilan gəlir. O tənha yerə gedəndə əjdahaya çevrilir!
– Bəsdi görüm! Məni qorxutma!
– Aldadıramsa, məni Qara Baldı aparsın! Ona görə də valideynləri heç kimə yaxın durmurlar və tək yaşayırlar. Heç kimi rahatlıqla evlərinə buraxmırlar!
– Nə danışırsan,doğrudan?!
– Hə hə! Niyə heç nə eşitməmisən?! Buralarda bundan hamının xəbəri var!
– Nəsə eşitdim… Amma inanmadım.
Canın daha dinləməyə səbri yox idi. Bu dedi-qodulardan uzaqlaşmaq istəyəndə su üçün gələn qızlar vedrələrini “apköçə” keçirib çiyinlərinə aldılar. Qızlar əvvəlcə çox fikir vermədən başlarını qaldırıb gördülər ki, yaxınlıqda bir qayanın üstündə sürünən ağ ilanı gördülər. Elə bil Qızmonçok doğrudan da ilana çevrilmişdi. Qızların hərəsi bir tərəfə qaçdılar…
Bundan sonra Bektemir və Kızmonçok tez-tez görüşürdülər. Asılbek və Sırqa qızlarının insanlarla ünsiyyət qurmağa başlamasına sevinirdilər. Bir axşam Asılbek köhnə komuzunu çalmaq üçün köynəyindən çıxardı. Qollarını çırmaladı, barmaqlarını irəli-geri çırpdı, gözlərini bərk-bərk yumdu və alnından tər axana qədər çaldı.
Qızın anası da xoşbəxt idi. Sevinclə ərinə baxıb əvvəlki kimi ev işlərini görür, zümzümə edir, gülürdü. “Allaha şükür! Mən də çox istərdim ki, qızım da hamı kimi ilandan qurtulub evlənsin. Biz də onu ərə verib, nəvələrimizi görək,onları böyüdək! Boya başa çatdıraq!”-düşünür və ürəyində dua edərək deyirdi: “Aman Allah, Asılbəyin və mənim günahımı bağışla. Cahillikdən törətdim, arzumuzu qəbul et?!”
Qızmonçok valideynlərinin sevinclə bir-birinə baxdıqlarını görür ki, istər-istəməz onlara yazığı gəlirdi. Onların ömürlərinin sonuna qədər xoşbəxt olmalarını istəyirdi. Həm də başa düşürdü ki, bu yalnız ondan asılıdı. Hələ bir, gənc yaşlarından hər ikisinin saçları ağarmışdı və üzlərində qırışlar vardı. Sizcə Can bütün bunları bilmirdi? O bilirdi. Hətta son vaxtlar Asılbeklə Sırqanın niyə sevindiyini də bilirdi. O da başa düşürdü ki, Qızmonçok valideynlərini sevindirmək üçün Bektemirlə tez-tez görüşür. O hər şeyi görür və hiss edirdi. Amma Can Qızmonçoku unuda bilmirdi. O qızı tərk edə bilməzdi. Çünki o hiss edirdi ki, Qızmonçok nə qədər gizlənsə də, Cana biganə deyil. Hətta Bektemirlə söhbət edəndə də Qızmonçok ilanı xatırlayır və onu düşünürdü. Onları seyr edən Can bunu hiss edir və bu səbəbdən orada da ondan ayrıla bilmirdi.
Qız da özünü aldadır və ilanı unutmağa çalışırdı. Amma ürəyi: “Can! Can!” – deyə döyünürdü. Canı heç vaxt görməyəcəyini fikirləşəndə onu ağlamaq tuturdu, ilanı çağırıb onun arxasınca qaçmaq istəyirdi!
***
Bir gün Qızmonçok evdə tək qalanda, Can əvvəlki kimi evə girdi. Onun gəlib getməyindən qızın özünün də, valideynlərinin xəbəri var idi. Amma heç kimin ağlına da gəlmir ki, evi bağlasınlar.
Bu dəfə Canın başı Qızmonçokun yatdığı yerdən, yuvadan çıxan siçan kimi çuxurdan çıxdı və sonra bədənini, özünü yuxarı çəkməyə başladı. Evdə naxış tikən Qızmonçokun ürəyi daha tez döyünməyə, iynəni tutan əlləri titrəməyə başladı. Gözlərini yumdu, başını divara söykədi və hərəkətsiz qaldı. Bəlkə ilan qısqanclıqdan dişləyib zəhərləyib?! Yoxsa alicənablıq edəcək, bağışlanma diləyib ilanlar evinə gedəcək?!
Can də qızın qarşısında uzun müddət səssiz və hərəkətsiz yerdə uzandı və gözlərini açanda çoxdandır yaxından görə bilmədiyi gözəlliyə heyranlıqla baxdı. Yalnız bundan sonra qız gücünü topladı və ilana baxmadan titrək səslə dedi:
– Can! Sən ağıllısan! Sən hər şeyi bilirsən və başa düşürsən! Birimizin insan, digərimizin heyvan olduğunu bilmədən böyümüşük. Biz inanılmaz dərəcədə yaxın və dost olduq. Sənsiz günlərim maraqsız və soyuq keçərdi. Və sənin olmadığın o günlərdə mən ağladım, valideynlərimə əzab verdim…
-Mən də həmişə sənin üçün darıxıram. Bütün həyatımı sənə həsr etdim, ilan ənənəsini pozdum və sənə aşiq oldum, Qızmonçok!
– Bilirəm, Can! Amma sən özün hər şeyi başa düşürsən və bilirsən! Mənə rəhm et! Bizə yazığın gəlsin! Valideynlərimə və özünüzə rəhm elə! İndi qayıt!.. Sizinlə mənim “ağ-ağı, qara-qara”nı ayırd edib bu dünyada öz yerimizi tapmağın vaxtıdır! Təbiət və insanlıq qanunları qarşısında acizik! Biz hətta müxtəlif dillərdə danışırıq… kim olduğumuzu belə bilmirik!
– Fikirləş, Qızmonçok?! Bəlkə biz qədim zamanlardan bəri qüvvədə olan həyat qanunlarını çevirək, dəyişək?! Bəlkə həyatın yeni, gözəl sirrini açaq?!. Biz insanla heyvan arasında körpü quracağıq, vahid bir bütövlük təşkil edib yeni nəsil yaradacağıq?!.
– Necə, Can?! Hansı nəsil?!
– Nə olursa olsun! Bu sənin və mənim işimdir, bu bizim işimizdir, nəyi və necə etmək lazımdır! Bu bizim taleyimizdi! Uzaq yerlərə, qayaların arasına gedək ki, heç kim bizi narahat etməsin. Biz orada yaşayıb öz dünyamızı yaradaq!
– Yox, Can! Olmayacaq bir şeyi heç fikirləşmə, və onun xiffətini də eləmə!
– Mənə “nəcib insani keyfiyyətləri” öyrədəndə “İstəsən, qar alovlanar, yanar” demirdinmi?!
– Dayan, Can!!! Bəli, deyirdim! Ancaq bu tamamilə fərqlidir!
-?!
– Canımız yaxın olsa da, qanımızı, ruhumuzu heç vaxt birləşdirə bilməyəcəyik, Jan!!! Niyə bu barədə düşünmürsən?!
– Fikirləşdim, Qızmonçok! Fikirlərimiz üst-üstə düşsə, mənim olduğunu bəyan etsən, qanımızı, ruhumuzu birləşdirməyin bir yolunu taparam!
– Yox, Can! Yox! Mən heç vaxt sənin ola bilmərəm! Çünki qorxuram! Mən hər şeydən qorxuram! Valideynlərimə əziyyət verməkdən qorxuram! Mən daşların arasında yaşamaqdan qorxuram! Bunu başa düşürsən?! Xahiş edirəm məni başa düş?!
-!..
– Məni bağışla, Can?! Amma… əgər məni həqiqətən sevirsənsə, geri çəkil! Mənim xalqıma, ata-anama, heç kimə pislik etmə?! Sənə yalvarıram! Get!
Can ağlayan Qızmonçoka baxmağa davam etdi, onda yağışda yalnız qalan füsunkar bir çiçək gördü. Qız isə iri parıldayan gözləri ilə ilana baxdı, yaşlı, uzun kirpiklərini yavaşca qırpdı:
– Xahiş edirəm, məni qoyub get, Can?!
Qızın xahiş və yalvarışları Canı məcbur etdi. Daha baxa bilməyən, ona nifrət də edə bilməyən Can geri çəkildi və yanındakı dəlikdən deyil, açıq qapıdan çıxdı!
***
Dünən ona dogma olan ,öz ərki ilə ,kişilik məğruluğu,ərdəmliyi ilə dolaşdığı bu gün evdən milçək kimi çıxıb getdi. Özü də bilmirdi hara gedir. Dünən ona çox ecazkar,möhtəşəm görünən dünyası daralmışdı. Onu hər tərəfdən sıxırdı. Bu dəfə o, adam yox, ilan olduğuna bir daha təəssüfləndi,peşman oldu! O, təkcə insana olan sevgisindən ilanların arasında yaşaya bilmədiyi üçün deyil, həm də Qızmonçoku ilana çevirib qayalara apara bilmədiyi üçün həyatdan incimişdi, küsmüşdü.
Amma elə həmin an özündə nəyisə hiss etdi… hansısa böyük insani keyfiyyət. Və yenə özünü aldadaraq bununla özünə təsəlli verdi. Bu böyüklük ağlasığmaz alicənablıqda, bağışlamaqda, səbrdə və davamlı müqəddəs sevgidə idi! Qızmonçok onu qovsa belə, ona nifrət edə bilməzdi. Bu dəfə də yenə kin saxlamadı və pislik etmədi. Əksinə, onu daha çox sevdi. Axı o, heç kim kimi deyil!..Və onun da özü kimi düçdüyü halına acıuaraq, qəza xoşbəxtliyi üçün Allaha dua edib sağollaşdı!
Ilan birdən nəyisə xatırladı və dayandı! “Mən çıxıb getsəm, bəs onları bədxah, şər adamlardan kim qoruyacaq?!” – deyə düşündü və geriyə süründü.
Çünki hər evdə Qızmonçokun əjdaha olması ilə bağlı söz-söhbət gəzirdi. Üstəlik, insanlar hətta sabah kəndin ondan zərər görəcəyindən də qorxurdular. Söz-söhbətlər, insanların şübhələri, nifrətləri günbəgün artırdı. Hətta Bektemirin anası bütün kənd eşitsin deyə gündə bir neçə dəfə qışqırırdı:
– Evimə əjdaha qızı gətirsən, hər iki dünyada bədbəxt olaram! Mən hətta analıqdan da kənara çıxaram! Əgər o belə cəsurdursa, qoy bu İlan-Qızmonçok mənim evimin astanasından keçsin! Onu öz əllərimlə boğub öldürərəm!
Bunları eşidən Can Asılbeklə Sırqanın Qızmonçokun itkisi üçün ağladığını təsəvvürünə gətirdi. “Xeyr, bunun baş verməsinə imkan vermərə bilmərəm!” – deyə düşündü: “Mən getməməliyəm! Mən ailəmin belə vəziyyətə düşməsini istəmirəm! Mən onları xilas etməliyəm!”
“Ailə!..” – Asılbekin ailəsi ilə əlaqə saxladığı vaxtdan bəri bu sözü Jan çox bəyənmişdi. Çünki hər dəfə Kyzmonchok:
– Ata, de görüm, Can da bizim ailənin üzvüdür? – o, qətiyyətlə soruşdu.
– Bəli, bir yerdə yaşayıb, o da bizim ailənin üzvüdür! – atası dedi.
– Ailə olmaq mehriban olmaq və bir-birinizə güvənmək, yaxşı və pis gündə bir-birinizə arxa-kömək, dəstək olmaqdır və heç vaxt bir-birinizi təhqir etməmək deməkdir! – Sırqa dedi.
Can bilirdi ki, onun sözlərinin arxasında ona gizli müraciət var: “ona dediyim sözlər sənə də aiddir, oğlum, qulaq as”. Sonra Can zehni olaraq cavab verdi: “Xeyr, mən heç vaxt heç kimə pislik etməyəcəyəm, zərər verməyəcəyəm! Amma sən mənim ailəmsən və kimsə mənim ailəmə pislik etsə,zərər versə, dözə bilmərəm! Buna imkan vermərəm.”
Can Bektəmirlə görüşüb söhbət etmək istəyirdi. “Amma necə?!” – cavabsız belə bir sual ortaya çıxırdı. Doğrudan da, necə?! Birincisi, Bektemir ilanın dilini bilmir, ilan haqqında həqiqəti bilmir. Haqqında çıxan fantastik şayiələrə inanmaq istəmir. Can isə insan dilində danışa bilmir. O Can ilə görüşdükdən sonra nə baş verər? Yenə də Qızmonçokla evlənmək fikrində qalacaqmı, yoxsa anası və həmkəndlilərinə qoşulub Qızmonçoka nifrət edəcək?!
Bu zaman onun beynində bir vəsvəsə hissi yarandı: “Bəlkə o zaman Qızmonçok həmişəlik mənim olacaq?!” Beləliklə Can onu narahat edən bu suala cavab tapmaq istəyirdi. Amma bu dəfə dogma evinə çevrilmiş Asılbəygilə tərəf yox, Abılaygilə tərəf yönəldi.
***
Axşama çox vardı. İlanın yuvasına qayıtmaq vaxtı deyildi. Buna görə də Can tələsmirdi. Bahara hələ çox vaxt vardı. Yaxşı olardı ki, işini bitirsin və əminliklə sakitləşsin. “Ola bilər…
Bu qış da Qızmonçok onun dalınca qarlı qayalara gələcəkmi?” Bu fikrin absurd olduğunu bilsə də, bir anlıq bədəni parıldadı, özü özünü aldatdı və özünü xoşbəxt hiss etdi. Son vaxtlar boş xəyallardan, illüziyalardan həzz almağı öyrənmişdi. “Yaxşı, sonra. Sonra nə nə olsun?! -deyə düşünürdü, – Kişinin inadkar və güclü olması daha yaxşıdır. Qızmonçok da belə deyirdi! Bəlkə məndən bu keyfiyyəti tələb etməyə çalışır?! Bəli, nə olursa olsun, Bektəmirlə görüşməliyəm. Qızmonçoku mənim qədər sevirsə, qoy bütün həqiqəti bilsin! Sonra görək nə olacaq…”
***
Bu zaman Bektəmir atasının ilxısını otarırdı. O, qamçısını irəli uzadaraq çapırdı. Başına bağladığı qırmızı şərf küləkdə bayraq kimi çırpınırdı. At quyruğu yuxarı qaldırmışdı, küləkdə Bəktəmirin şərfinin dalğasını tamamlayırdı.At Bektemiri anlayırmış kimi cilovunu gəmirir, kişnəyir dünyaya səs salırdı. Yerlə göy arasında gəzən oğlanla bu at qanadlı quşa bənzəyir. İkisi də o qədər azaddırlar ki… və ona görə də oxşardırlar. Onlar da Kyzmonchok və Can kimi uşaqlıqdan yaxın olublar. Kiçik yaşlarından atın quyruğunu sığallayır, parıldayan gözlərindən öpürdü. Xüsusilə son günlər onun sirrini eşidən yalnız Aktuyakdır. Aktuyakın belində “uçan” Bəktəmir sevinclə atın boynunu qucaqlayır, gözəl bir qıza aşiq olduğunu deyirdi. Bəktəmirin heç kimə deyə bilmədiyi ilk sevgisini ilk eşidən Aktuyak oldu. O vaxtdan bəri at gəncin çoxlu nəcib fikirlərinin şahidi oldu. Üstəlik, Bektemirin bəzən heç kimə göstərmədən ağladığını yalnız Aktuyak görmüşdü və bilirdi!
Gənc oğlan bəzən alnını atının alnına söykəyir, onu boynundan qucaqlayır və sakitcə ağlayır. At sanki sahibinin kədərini hiss edir, başını bulayır, fınxırırdı. Gənc oğlanın ona olan sevgisini hiss edirdi.
İndi də Bektemir bir əli ilə Aktuyakın yalından tutub yəhərə söykənir:
– Həə, Aktuyak! Daha sürətli! – qışqırır.
Tapbıltıları yeri titrədən at sürüsünün dırnaqlarından çıxan toz qırmızıya çevrilərək batmaqda olan günəşin qabağını örtdü, dağ silsiləsi daha da qaranlıqlaşdı. Qızla görüşməyə tələsən gəncin qışqırtıları dağlara yayılırdı.
Nəhayət, təyinat yerinə çatdı, təpədə atını irəli sürərək sürünü qaytardı və geri dönməyə hazırlaşdı. Yurtdan çıxan yaşlı bir qarı:
– Hey, Bektemir?! Hara gedirsən, oğlum? Bir az gözləyin!”
“O, uzun uzadı danışacaq! Qulaq asası olsam,gec olacaq?! Mən də onsuz da gecikmişəm”.
– Salam, nənə?! – oğlan dedi.
– Salam, oğlum! Atan,anan sağ-salamatdırmı? Kənddəkilər necədir? Nə yenilik var? Evə gəl,bir çay iç!
“Nə çaydı! Tələsirəm axı,?” – öz-özünə mızıldandı.
“Atamgil sənə salam dedilər” dedi Bektəmir.
– Yaxşı,çox sağ olsunlar! O ala-bula madyan azıb, qoca onu axtarmağa getdi.
“Oyy nənə,mən sənsən nəsə soruşdummu?! Tələsirəm axı!– cavan öz-özünə dedi, – Nə pis oldu, tələsəndə bir şey çıxır ,da!..”
-Gəl evə, çörək zad ye.- indi o ana mərhəmətiylə təkidlə, -Sənə nə olub, susursan?!
– Mən tələsirəm, nənə!
– Hara tələsirsən?! Kənd hər sakitlikdir? Bizə heyrətamiz bir şey ,bir xəbər gəlib çıxdı, deyirlər ki, Asılbekin qızı ilana çevrilir. Bu doğrudur?
– Yox! Bu belə deyil! – Bektəmir daha heç nə eşitmək istəmədi, atını çevirib çapdı. Adətən oğlan atdan düşüb evə girər, çay içər, söhbət edərdi. Bu dəfə qadın onun davranışına təəccübləndi:
– Maraqlıdır! Nə baş verir,görəsən?!
Bəktemir tələsik kəndə tərəf getdi:
– Tez ol, Aktuyakım! Daha sürətli! Günəş artıq batdı! Kyzmonchok bizi gözləyir! Tez qaç! Bir az tez”
***
Bulaqdan bir az aralıda yolda qoşa çinar bitmişdi. Bu gün Bektemirlə Qızmonçok orada, qoşa çinarların yanında görüşməli idilər.
Kənd istiqamətindən sayrışan alovlar görünürdü, küləyin əsməsi ilə müşayiət olunan tüstü qoxusu gəlirdi, itlərin hürmə səsi artıq yaxından gəlirdi. Nədənsə, Bektemirə elə gəlirdi ki, gedən yol uzanır.
Qoşa qovaq ağaclarını görəndə atını saxladı. Bu qovaq ağacları çox gənclərin və qızların sevgisinə şahid olmuşdular.
Dağdan aşağı axan su elə bil ki, bir az yavaşımışdı. Bektemir köynəyini çıxarıb suya atıldı. Bir az da yaxşı görünmək üçün su ilə gövdəsini yaxaladı, bundan sonra rahat hiss etdi. Amma yenə də ürəyi tez döyünür, narahat idi, sanki nəsə hiss edirdi.
O, iki çinara çatanda onlar zəif külək əsdiyindən həmişəki kimi səs-küy salıb titrək ritmlərlə pıçıldaşırdılar. Bektəmir atdan düşüb yaxasını düzəltdi və kəndə tərəf baxmadan Qızmonçokgilə gedən yola baxdı. Neçə dəfə kənd camaatı qızı bir suç üstündə yaxalamağa çalışdılar. Amma buna nail ola bilmədilər… İnsanlar və hətta Bektemirin anası da Qızmonçokun hər hərəkətini izləyirdi. Bu səbəbdən də o, ikisinin bir yerdə tutulacağından narahat idi. Üstəlik, son vaxtlar anası Bektemir evdən çıxan kimi onun dalınca getməyi və onu gözdən qoymamağı artıq vərdiş etmişdi. Çox güman ki, oğlunu Kızmonchokdan qorumaq istəyirdi. Bu an o anasının yuxusunu düşünərək kəndə girməmək qərarına gəldi, atını buraxıb qovağa söykəndi və ağacın tərpənməsini,titrəməsini gözlədi..
Aktuyak qulaqlarını şəkləyib ayaqlarını yerə döyməyə başladı. O bununla nəsə bir işarə vermək istəyirdi. Amma Bəktəmir bunu görmürdü. Fikrində Kızmonçok idi: “Görəsən, Qızmonçok niyə gecikir?… Bəlkə dünən sözlərimdən inciyib… Ya bəlkə mən onun istədiyi kimi deyiləm?… Ya da bəlkə…” – narahat oldu və narahat düşüncələrə daldı. getdikcə narahatçılığı artırdı və başına daha çox fikir gəlirdi. O, başını ağaca söykəyib:
“Bir, iki, üç… iyirmi… otuz… əlli… yüz…” o, saymağa davam etdi. Bu, onun fikrini yayındırmaq və döyünən ürəyini sakitləşdirmək cəhdi idi.
***
Can qalın çinar budağına dolanıb yuxarıdan aşağı oğlana baxırdı! Aktuyak isə təlaşlı davranışı ilə uzun müddət sahibinə ilan haqqında məlumat verməyə çalışdı! Oğlan isə onun hərəkətlərini görmürdü, niyə görməli idi?! Başqa vaxt olsaydı, o, atının niyyətini dərhal anlayardı. Ancaq ilanın qovaq budaqlarını daim xışıltı ilə vurduğunun fərqinə varmadı! Çünki o, nə aya, nə kainata, nə də ətrafındakı heç bir şeyə əhəmiyyət vermirdi. Onun düşünə biləcəyi yeganə şey, təkcə Qızmonçok idi! O, yalnız qızı eşidə və görə bilərdi.
Axşam düşdü və ətraf tamamilə qaranlıqlaşdı. Kənd istiqamətindən gələn tənha qaraltı göründü. Bəktemirin ürəyi titrəyib,yerindən oynadı. O, az qala sevincdən qışqıracaqdı, uşaq kimi atılıb düşəcəkdi!
– Gəlir! Qızmonçok gəlir!.. – o, içindəki duyğularını saxlaya bilməyib sevinclə qışqırdı, – mən səni sevirəm! Mən sevirəm!..
Oğlan qaraltıya doğru getdi. Siluet ətəyini yığışdıraraq gah qaçır, gah sürətli yerişlə yeriyirdi.
Bu zaman oğlanın başında fikirlər parıldadı.
Qızı qarşılayıb ata mindirmək və onunla birlikdə kainat səyahətinə çıxmaq istəyirdi! Bu, onun uşaqlıqdan istəyi, arzusu idi. Bəzən belə yuxular görürdü.
Bektemir Aktuyak üçün fit çaldı. Atdan cavab yox idi. Bu ayğır adətən özbaşına otlamağa gedirdi. İndi də harasa otlamağa getmişdi.
– Aktuyak?! Ay, ay?! Aktuyak?! – deyə qışqırdı, həmişəki kimi damağını çıqqıldatdı,muşqurdu. Səs yox, cavab yox idi.
Ardı var
Qırğızcadan və ruscadan tərcümə edən Elli Atayurd
Yazıya 77 dəfə baxılıb
