Çobanların ailələri dəyələrin ortasına toplaşıb xısın-xısın gecə baş vermiş oğurluqdan danışırdılar. Xəbəri eşidənlərin hamısı mat qalmışdı. Üzlərdə bir təlaş, daha çox da təəccüb varıydı: bu, şir ürəyi yemiş zalımoğlu kimdi, görəsən, Mikayılovun – Geroy Musanın dəyəsini yarıb, evini aparıb?

O ili Çeyrançöl Qoyunçuluq Sovxozu Göyçə Gölü yaxınlığındakı Qonaqgörməz yaylağında, ora Sarı Yer də deyirdilər, bir-birindən o qədər də aralı olmayan iki yerdə binə salmışdı: biri sovxozun direktoru sosialist əməyi qəhrəmanı Musa Mikayılov başda olmaqla sovxoz rəhbərlərinin ailələrinin, biri də çobanların və onların ailələrinin.

Erməni köpəyuşağı dədə-babalarımızın oylağı olmuş Göyçə Gölünün xəritədə adını dəyişib Sevan qoymuşdular, bizim də ağzımıza düşmüşdü, hərdənbir biz də Sevan deyirdik. Obanın uşaqları bir neçə dəfə böyüklərə qoşulub, gedib Göyçə Gölünün buz kimi göy sularında çimmişdik. Basarkeçər rayonu da böyrümüzdəydi. Həftə bazarlığı eləməyə Dədəmgil ora gedərdilər. Göyçə Gölünün qırağına bizimkilərlə yanaşı erməni dığaları da yeyib-içməyə gəlirmişlər. Bir dəfə Göyçə Gölünə gedəndə Dədəm gölün qırağındakı ocaq daşlarını göstərib orada yeyib-içərkən dikbaşlıq eləyən erməniləri necə əzdiklərindən danışdı. Dədəm doğrudan da güclü adam idi: Qaymaqlıda ona Tağar Usub, qardaşına da Tağar Alı deyirdilər. Taxıl biçini zamanı dədəm, elə əmim də bir tağar dəni qucağına alıb arabaya tək yükləyirmiş.  Tağar Turan ölkələri ərazisində bölgələrdən asılı olaraq 250-300 kq arasında dəyişən çəki vahididir ki bununla dənli bitkilərin çəkisini ölçürmüşlər. Ümumiyyətlə bizim nəslə – Eyvoğlularına hamı pəhlivan nəsil kimi baxırdı. Nəslimizin ən güclü pəhlivanı isə şair Cəlil demiş “yarım tonu qaldıran” Eyvoğlu Məmməd olub. İncəlilərin yaylaq yolunda dağdan düşüb köç yolunu kəsmiş və beş-altı adamın qaldıra bilmədiyi daşı təkbaşına yoldan qırağa çıxartdığına görə o yerə “Məmməd daş qaldıran” deyirmişlər. Dədəmin həm də yaxşı səsi varıydı. Ruhu şad olsun şair Cəlilin. Dədəm onun bir şeirini zümzümə eləyərdi həmişə. Bilmirəm nədən, o bu şeiri zümzümə eləyəndə mən kövrəlirdim, elə indi də aşıq Şaiq bu mahnını oxuyanda göz yaşlarımı saxlaya bilmirəm. Yəqin o vaxtların niskilidi:

Sona kəklik, qaqqıldama

Xırda daşlı çal döşündə.

Gözü qanlı ovçu durub

Boz təpənin lal döşündə.

***

Oğurluq olan gün çobanların binəsində kişilərdən yalnız çoban Dadaş qalmışdı. Qalanlar iş başında idilər və evə axşam dönəcəkdilər. Çoban Dadaş uca qamətli, 45-50 yaşlarında cüssəli bir kişi idi. Yaxşı adam idi. Bircə çatışmazlığı varıymış, Dədəm belə deyirdi: arvad sözünə baxanıymış. Bilmirəm, bəlkə də Dədəm haqlı idi, bəlkə də yox, amma elə deyirdi. İndiki kimi yadımdı: bir dəfə çoban Dadaşın arvadı Sənəm xala Baş Çoban Bala Mədətin arvadı Dilbər xala ilə dalaşanda Dilbər xala qoşalüləni qaldırıb Sənəm xalaya tuşladı. Çoban Dadaş cəld bir hərəkətlə Dilbər xalanın qabağına keçib sinəsini açdı: Vurajaxsansa, məni var, a Dilbər, – dedi. Bəlkə Dədəm onun bu cür el içində dıydığ sayılan hərəkətlərinə görə – şenniyin gözü qabağında arvadını çox istədiyini göstərdiyi üçün belə fikirləşirmiş, bilmirəm. Nə qədər olmasa, el içində kişilərin arvadlarına sevgisini aşikar göstərməsi ayıb sayılardı o vaxtlar. Əslində, o vaxtlar mən bunun yaxşı, ya pis şey olduğunu anlamırdım. Binənin ağsaqqalı baş çoban Bala Mədəd idi. O, balaca boy, sakit bir kişi idi. Sifətindən mülayimlik yağırdı. Biz uşaqlar onu çox istəyərdik. Dədəm deyirdi, ermənilərlə çomaq davasında o balaca, kirmiş Mədəd “oda-yaloya” dönürmüş. Vurduğu yerdən qalxmırmış. Mədət əmim bir dəfə bizi başına yığıb binənin yuxarı tərəfində dağın döşündəki xarramış  qarın üstünə çıxartdı. Qarın ətəyi tapdanmışdı. Bizi bir xeyli yuxarı, qarın dümağ olduğu yerə apardı. Hərəmizin əlində bir dəmir dolça varıydı. “Haydı, indi dolçalırınızı qarnan doldurun”, – dedi. Barmaqlarımız üşüyə-üşüyə dolçalarımızı qarın təmiz yerindən doldurduq. Sonra o bizi arxaca endirdi. Dedi: “indi o kərəskədəki keçilərdən tutub sağın dolçalara, qarın üstünə.” Mədət əmimin bizə öyrətdiyi bu qarışımın əsil dadını dolçamızın içinə evdə “pesok” dolduranda gördük. Yaylağın güllü çəmənliklərində otlayan heyvanların südündən, qaymağından, qatığından yeyib, kəhrizlərin, bulaqların dum-duru suyundan içib özümüz də gülə-çiçəyə dönmüşdük. Yaylaqdan arana dönəndə yanaqlarımız qızarar, burnumuzun üstü və qulaqlarımız dəri qoyardı. Aranda bizi görəndə deyərdilər: dağçılar gəldilər. Tələbəlik illərində hər dəfə dondurma yeyəndə yadıma Mədəd əmim düşürdü…

***

Hamı Mikayılovun hansı addımları atacağını gözləyirdi. Kişini pis yerindən vurmuşdular: adamın evini yarıb ən məhrəm şeylərini aparmışdılar. Bu, oğurluqdan çox sataşmağa oxşayırdı. Sonralar məlum oldu ki, həmin gecə oğrular Geroyun başının dəstəsiynən Gədəbəyin Ər dağıynan Qonaqgörməz arasındakı Qasımağalı kəndinə qonaqlığa getdiyini öyrənib  onun evini aparmaq qərarına gəliblər və planlarını gerçəkləşdirmək üçün oyun qurublar: Əvvəlcə bir atlı Mikayılovun qaldığı dəyələrin həndəvərində görünüb və dərhal da uzaqlaşıb. Sonra ona tərəf cuman itlərdən birini beşaçılanla yaralayıb. Dəyələri qoruyan dörd-beş silahlı qarovluçu da cəld yəhərsiz atlara minib düşüblər atlının dalınca ki onu tutsunlar. Bu zaman oğruların əsas dəstəsi Geroyun dəyəsini arxadan xəncərlə yarıb qiymətli nə varıymışsa xurcunlara, fərməşlərə doldurub aparıb.

Mikayılovun dəstəsi Gədəbəyin Qasımağalı kəndinə çatanda gün günortanın yerindəydi. Dəstəni Usuboğlu özü qarşıladı. Qonaqlar atlarından endilər və ev yiyəsi onları məclisə apardı. Məclis əhli qazaxlı qonaqları mehribanlıqla qarşıladı. Stolun üstündə dünyanın hər naz-neməti var idi. Əvvəlcə gicitikandan göy kətəsi, çamış qatığıynan gəldi. Stollara düzülən alma və zoğal arağını Usuboğlu özü çəkmişdi, çaxır isə Borçalıdan gəlmişdi. Məclisdə sağlıqlar qızışdıqca yeməklər də bir-birini əvəz eləyirdi. Hayvalı bulağının suyundan doldurulmuş fiqurlu iri qrafinlər daş stəkanların yanında qoyun sürüsündəki dəvələri xatırladırdı. Qulluqçular tələsə-tələsə, bir-birinə dolaşa-dolaşa, eyni zamanda da ehtiyatlı olmağa çalışaraq iri sinilərdə qonaqların istəyinə uyğun kimiyə quzu soyutması, kimiyə quzu pörtdəməsi, kimiyə xaşlama daşıyırdılar. Məclis qızışırdı. Aşıqlar meydana gəlib məclisi  salamlayanda stollara tikə kabab, döymə kabab, basdırma, sac kababı daşıyan əl-ayaq adamları qatar-qatar çəkilib çadırdan çıxdılar.

Usuboğlu qazaxlı qonaqlarının şərəfinə Qazaxdan iki aşıq dəvət eləmişdi: aşıq Ədalət Nəsibovu bir də aşıq Kərəm İncəlini.

Əvvəlcə aşıq Ədalət məclisi Avdı gözəlləməsi havası üstündə dağlar oğlu şair Ənvər Rzanın şeiri ilə salamladı:

Kəndin hər nemətdən yenə var payı –
Qayanın kəkotu, dağın qar payı…
Uzanıb yatdığım çəmən çarpayı,
Nə yaxşı görüşdük, nə yaxşı yenə!

 

Xəyalım buludtək burdan ötəndir,
Soruş: “Saçındaki bu dən nədəndir?”
Yanmayıb qəlbimi yandıran təndir,
Nə yaxşı görüşdük, nə yaxşı yenə!

 

Hər yan cənnət olar, qəşəng baxsalar,
Bağban can yandırsa, qəşəng bağ salar.
Ay qəşəng həyətlər, qəşəng baxçalar,
Nə yaxşı görüşdük, nə yaxşı yenə!

 

Bu da yəhərləyib mindiyim boz daş…
Kövrəlmə, ürəyim, tab gətir, tablaş.
Ömrümün ləzzəti a köhnə dam-daş,
Nə yaxşı görüşdük, nə yaxşı yenə!

 

Vurğundur bu yala, yamaca Ənvər;
Meyl edər yarpıza, umaca Ənvər!
Ay quzu otaran balaca Ənvər,
Nə yaxşı görüşdük, nə yaxşı yenə!

 

Hər tərəfdən alqış sədaları gəldi aşığa. Sonra isə Ədalətə sazla dəm tutan aşıq Kərəm Rəfail İncəyurddan bir nəsihətnamə ilə davam elədi:

Ayiq ol, ay adam, alışar yer- göy

Küləyə verdiyin köz günahından.

Yola bax, uçuruma urcah olur hey

Azca əyri düşən iz günahindan.

 

Qəfil ildırımtək çaxirsan, olmur,

Çayina qoşulub axirsan,olmur

Baxmırsan heç olmur, baxırsan, olmur,

Ürək zulum çəkir göz günahindan.

 

Gördüyün günlərin dərsidi ömür,

Düşün ki,  hər günün sonuncu gündür.

Birində bir qarış, birində hündür;

Hərə yıxılacaq öz günahından.

 

Yaxşılar yerində olmasa əgər,

Yamanlar güc alıb haqqı çiliklər.

Bürüyər dörd yanı biganəliklər,

Zəmanə puç olar “döz” günahindan.

 

Durma, yoxuş sanı öndə eniş var,

Diləyin çoxdusa, hələ çox iş var.

Hər zaman, hər yerdə haqqa dönüş var,

Dön, qurtul zamanın boz günahından.

 

Aşıq Ədalətin yaylağa gəlməyini eşidən şair Bəhmən Vətənoğlu da gəlmişdi dostu Usuboğlunun xeyir məclisinə. Camaat Bəhməni gurultulu alqışlarla qarşıladı. Şair Bəhmən televiziyaya, radioya çıxmasa da ora çıxanların çoxundan məşhur idi. Elin gözü tərəzidi – el yaxşını pisdən daha yaxşı seçir. Sözün düzünü deyənləri, haqqı söyləyənləri hakimiyyətdə oturanlar sevməzlər. Bəhmən kimi şairlər dövran adı altında hakimiyyəti, yüksək vəzifə tutan haramzadaları sancırdılar və bu da sadə insanların ürəyindən tikan çıxarırdı. Belə şairlər də, adətən, el yığnaqlarında, xeyirdə, şərdə fürsətdən istifadə edib sözlərini deyirdilər. Odur ki, Bəhmən də məclisdə çoxlu hökumət adamlarının olmasından istifadə edərək tamada ona söz verən kimi qabağa yeridi və aşıq Ədalətdən onu sazla müşaiyət etməsini istədi:

Etibar, etiqad olub sərsəri,
Ülfət də azalıb illərdən bəri
Ey bu məmləkətin müəllimləri,
Ülfət dərsi keçin bu uşaqlara.

Bilsin doğrusunu, bilsin düzünü,
Zamanın yolunda, görsün izini.
Dərindən tanısın özü özünü,
Millət dərsi keçin bu uşaqlara.
 
Vətən satanları tanımaq üçün,
Vətən alanları tanımaq üçün,
Düşmən olanları tanımaq üçün,
Nifrət dərsi keçin bu uşaqlara.
 
Elm ilə göylərə uçmasanız da,
Hanibal andını içməsəniz də,
Qeyri bir fənləri keçməsəniz də,
Qeyrət dərsi keçin bu uşaqlara.

Bəhmən çıxışını bitirib yerinə keçdi. Məclisə ağır bir sükut çökmüşdü…

***

Mikayılov hadisədən yalnız sabaha yaxın – qonaqlıqdan geri döndükdə xəbər tutmuşdu. Yerə-göyə sığmırdı hirsindən, hikkəsindən.

Qaraçöplü Xeyirxavaroğlu “a Musa müəllim, bəlkə milisə xəbər verək” desə də Geroy razılaşmayıb, Korcanı çağır, – deyib. Ferma müdürüydü Nağdaloğlu Korca, 1-ci Şıxlıdanıydı. Bəstəboy, ötkəm xasiyyətli, azdanışan bir kişiydi. Diribaş adamıydı. Mahir at sürməyi var idi. Bir dəfə Ceyrançöldə 1 May bayramı keçirilirdi. Məmə deyəndən pəpə deyənə hamı mərkəzə – idarənin qabağındakı meydana toplaşmışdı. Əlvan geyinmiş qız-gəlin Çeyrançölü bəzəyən alqırmızı lalələrə, çül-çiçəyə qarşımışdı. Yovşan ətri atların da, at belindəki igidlərin də qanını coşdurmuşdu.  Korca qara zurnanın Cəngi havası sədaları altında göynən əlləşən ağ ürgəni əvvəlcə Keşiş dağına tərəf sürüb gözdən itdi. Bir azdan geri dönəndə atın boynunun altından keçib sonra da üstündə başıüstə mil duraraq ildırım sürətiylə şenniyə tərəf sürdü atı. Sonralar mən bunu sirklərdə gördüm.

***

Xəbəri eşidən kimi Korca özünü yetirir Mikayılova. Direktorun qərargahı sayılan böyük dəyədə xeyli adam toplaşıbmış. Korca gələn kimi Musa müəllim Korca ilə təklikdə söhbət etmək istədiyini bildirir.

– Ağlın nə kəser, a Korca? Bu kimin işi olar, – deyə birbaşa mətləbə keçir Mikayılov.

– Nə deyim, a Musa müəllim, axtaraq gərək, – deyir Korca. Əslində, birindən şübəhələnirəm, amma qoy, Şıxlı Dambata gənəşim. Doğrusunu o biləjək.

Şıxlı Dambatın əsil adı Məhəmməd idi. 1-ci Şıxlının Navadalı məhləsində olurdu.  Mən onu piyada – ayağı yerdə görmədim. Nə zaman gördüm at belindəydi. Quzu dərisindən papağını gözünün üstünə qədər endirərdi. Bəlkə elə buna görə ona Dambat deyirdilər. Qaraqabaq bir adamıydı. Kimsə, “onun səsnən güldüyünü görmüşəm”, deyəmməzdi. Olsa-olsa eləcə qımışardı, o da kefinin yaxşı vaxtlarında. Deyilənə görə oğru dünyasında hörməti varıymış. Bir dəfə o tay Ceyrançöldə cıdır yarışmasında qonşusu Kor Kamandarın göynən əlləşən göy ürgəsi bütün atları keçib cıdırın qalibi olur və ağsaqqallar qırmızı kəlağayı onun boynuna bağlayırlar. Yarışda iştirak edən qaraçöplülərin ata gözü düşür. Kamandardan atı bir Qaz-21-ə dəyişməsini istəyirlər. Kamandar isə vermir atı. Qaraçöplülər əl çəkmirlər: Volqanın üstündə xeyli pul da təklif edirlər. Kamandar yenə vermir. Və bir gün səhər o başdan yerindən durub eşiyə çıxanda gözlərinə inanmır: tövlənin arxasını söküb atı aparmışdılar… O zaman o at məsələsini Dambat həll eləmişdi.

Qaraçöpdən söz düşmüşkən deyim ki, Qaraçöp deyəndə mənə elə gəlirdi ki, Qazağın ən dəli-dolu, vuran-tutan oğulları orda cəm olubdu. Axı, mən Qazaxdan savayı heç yeri tanımırdım. Dünya mənim üçün Qazaxdan ibarət idi. Özümə bu qədər doğma hesab elədiyim, öz uşaq ağlımla bir az da mifləşdirdiyim Qaraçöplə bağlı təəssürat mənim yaddaşımda qalmış bir neçə hadisənin təsirindən yaranmışdı, yəqin ki. Qaraçöp camaatının gürcülərə boyun əyməməyi, kişlərin, hətta arvadların belə, silahla gəzməsi, namus məsələsində çox ciddi olmaları barədə çoxlu hekayələr eşitmişdim. Bir söz, qaraçöplü deyəndə gözümdə mərd, əyilməz adamlar canlanırdı. Bir dəfə  bacım Gülamana elçi gəlmişdi. Elçi gələnlər də Eyvuşağının Qaraçöpdəki qolundan idilər. Anam sacda fətir bişirirdi. Biz də ki həmişə olduğu kimi kərə yağı və motal pendiri qoyduğumuz cəm əlimizdə sajın böyrünü kəsdirib anamın fətiri sajın üstündə oxloyla o üz bü üzə çevirməsinə tamaşa edirdik. Həmişə birinci fətir bizim olurdu. Sonrakı fətirlərdən, xamralı bişirəndə xamralılardan bir neçəsini anam bizə verirdi ki, qonşulara paylayaq. Deyirdi: “A bala, çörəyin iyisini aldılar indi, aparın hər öyə birini verin”. Qonşular da elə çox ha deyildi o vaxtlar: çörəyin iyisini alacaq məsafədə cəmi üç qonşumuz varıydı. Biz birinci fətirin sacdan düşməsini gözləyirdik ki elçi gələnlərdən beli qalınşallı, başı tirmə çəkməli, yanaqlarının alı hələ çəkilməmiş bir nənə, – sonralar öyrəndik ki, bəyin – rəhmətlik yeznəm Xanların ata nənəsi imiş, – Saleh bavanın ömür-gün yoldaşı Səyalı arvad, sajın qırağında anamın böyründə bardaş qurub oturdu. Bir az keçmiş, sajın istisindən yanaqları daha da qızaran Səyalı nənə belindəki qalınşalı açası oldu. Anamın gözlərindəki qorxu dolu təəccüb ifadəsi indi də gözümün qabağındadı: qalınşalın altından balaca bir qara tapanca qonaq nənənin ətəyinə düşmüşdü. Nənə tövrünü pozmadan:

– Bunsuz biz qırağa çıxmerix ha, – dedi. A Hürü bajı, sənin də varındımı bala yarağ?

– Bunnan bizdə heç kişilərdə yoxdu, a rəhmətdiyin qızı, o ki qala arvadlarda ola! Hökumət qoyarmı, heç?! – dedi anam gülə-gülə…

Bir dəfə də bizimkilər Qaraçöpdən qardaşım Tanrıverdiyə gəlin gətirməyə getmişdilər. Toyda sağdış evindən qalxan şax gəlinimizgilin həyətinə çatanda şıxlılar çadırda yeyib-içirmişlər. Qaraçöp toylarında adi bir şənlənmə sayılan odlu silahlardan, tapançalardan, hətta Kalaşnikov avtomatlarından açılan atəş səslərini eşidən şıxlılardan bəziləri stolun altına girib gizləniblər,  elə biliblər  müharibə başlayıb… Mən sovetin qanun-qadağalarından çox öz Törəsinə, xüsusilə də Türkün ədalət prinsiplərinə sadiq qalan, haqsızlıq qaşısında dik duran qaraçöplüləri Qafqazın ən mərd, ən qoçaq Türk tayfası hesab edirdim və indi də o fikirdəyəm, əlbəttə Qaraçöpdən qırağa düşüb qaraçöplülülyünü itirənlər istisna olmaqla…

***

Dambat arandaydı. Korcanın ismarıcını alan kimi yaylağa qalxdı. Yaşıd olardılar. Bir-birinə xətir-hörmətləri varıydı.

– Noolub, a mamoğlu? – deyir Dambat, belə əlimyandıynan çağırıfsan məni arandan.

– Musanın evini aparıflar, dəyənin arxasını xəncərlə yarıb aparıflar. O axşam biz hamımız onun başına yığılıb Gədəbəyə Usuboğlunun xeyir işinə getmişdik. Savağayaxın qayıtdıq… sonrası da belə… Ağlıma Söyün gəlir, Qarabağlı Söyünü deerəm. Sən nə fikirləşersən? Bunu eləyəni tapmalıyıx, a Dambat! Nəyin bahasına olursa-olsun, tapıb kişinin evini qaytarmalıyıx! – deyir Korca.

– Haxlısan. Buralarda ondan savayı kimsə belə bir işə cürət eləməz. Amma, a Korca, işin içində bir başqa iş var, məncə. Söyün heç vaxt ev aparmaz. Onunku mal-qoyundu, atdı. Söyün öy oğrusu döy…

– Düz deersən, elə olmağına elədi, – deyir Korca, – amma başqa yolumuz da yoxdu. Ondan başqa bizə kim kömək eləyə bilər ki indi burda!

Korcadan aralanan kimi Dambat qırmızı kəhərini Örükdaşı yaylağının sıldırım qayalıqlarına sürdü. Söyünün dəstəsinin orda olduğuna əmin idi.

İri bir daşın arxasında gizlənən gözətçi onu uzaqdan görmüşdü. Dambatı lap yaxına buraxıb:

– Aya, kimsən? Dayan! Nağayrersan buralarda? – deyə qayaların arasındakı adam gər səsiynən bağırdı. Üzünü-başını tük basmış bu tösmərək adamı görəndə Dambat onu kəndçiləri oğru Gejədələnə oxşatdı.

– Söyünə deynən Dambat gəlib, – dedi Məhəmməd və yaxındakı daşa söykənib təmbəki qabını çıxartdı, bir papiros eşdi. Bura qədər gəldim, görəsən, bumu gətirib? Bu gətirməsə də kimin apardığını bilər, hərhalda, – düşündü.

… Gejədələnə oxşatdığı adamı görəndə Dambatın bir hadisə yadına düşdü və qımışdı. Deməli, bir dəfə bu Gejədələn Borçalıdan mal oğurlayıb gətirirmiş. Kirəc Muğannıyı keçib Sınıq Körpüyə çathaçatda mal yiyələrinin atla çaparaq gəldiklərini görür. Tez malı qayalıqlara ötürür və özü də gödəkcəsini yerə sərir, üzünü qıvlaya tutub əyilib qalxır, güya namaz qılır. Atlılar çatanda bu bərkdən “Allahu-Əkbər” deyib dalınca da mızıldanırmış və beləcə davam edirmiş. Atlılar bunun namazının çox çəkdiyini görüb dözmürlər və : “A kişi, burdan mal aparan adam gördünmü?” – deyə soruşurlar. O da əlini yanlış tərəfə – körpünün Tiflis tərəf başına uzadır. Atlılar da çaparaq o tərəfə cumurlar…

… Söyün Dambatı yaxşı tanıyırdı. Sözünün ağası olduğunu bildiyi üçün ona hörməti, sayğısı var idi. Söyün oğru olsa da, özü də sözünün yiyəsi idi və mərd adamıydı. Söyünün bu dağlarda sıldırımlı qayaların içində yaşadığı qaçaq-quldur həyatı düşünəndə Dambatın xəyalı nemeslərlə müharibədən sonra hələ də sovet hökümətinə boyun əyməyən kəndliləri – iki qardaş Əhmədnən Sarınının qaçaqlıq etdiyi dövrə getdi. Cahandar ağanın, eləcə də bütün el-obanın qisasını almaq üçün Şıxlıda Cöngəli nəslindən olan bu iki qardaş dağlara çəkilib ruslara uzun müddət qan uddursalar da bir gün silahlı əsgərlər onları tutub Şıxlı camaatının gözləri qarşısında güllələmişdilər. Güllələmişdilər ki, bir də kimsə cəsarət edib baş qaldırmasın. O qanlı hadisənin şahidi olanda Dambatın bığ yeri təzəcə tərləyirdi. Uzun müddət rusların bu qanlı cinayətini unuda bilməmişdi. Bəlkə də ona görə idi ki, sovet hökumətinə olan kini, nifrəti soyumurdu və hökumətə boyun əyməyən Söyün kimi qaçaq-quldurlara rəğbəti var idi.

– Xoş gördük, a Dambat, xeyir ola bizi yad eliyifsən bu dağlarda? – Qayalıqdan çıxıb ona tərəf gələn Söyünün səsi Dambatı xatirələrdən ayırdı. Söyün orta yaşda, uca boylu, pəhlivan cüssəli, qırmızı yanaqlı, üzü tüklü, şeşə bığlı, iti baxışlı orta yaşda bir adam idi. Sinəsində çarpaz patrondaş, əlində beşaçılan, ayağında təzə tikilmiş çarıx, başında quzu dərisindən papaq varıydı. Sovet höküməti varlı olduqları üçün Söyünün də atasını güllələmiş, əmilərini isə Sibirə sürgün eləmişdi. Odur ki Söyün  sovet hökümətinə müqavimət göstərmiş Cahandar Ağa,  Qaçaq Kərəm, Qaçaq İsmayıl, Uzun Allahverən, Sarı, Əhməd, Qaçaq Tanrıverdi, Qaçaq Mehralı kimi igidlər yetişdirən Qazax, Tovuz, Borçalı camaatını şox istəyirdi, onlara doğmaları kimi baxırdı.

Səmimi görüşdən sonra hərəsi bir daşın üstündə oturdular yan-yana.

Dambat söhbəti çox uzatmadı:

– A Söyün, – dedi, – bu yanlarda sənin hər şeydən xəbərin olduğunu bilirəm. Sən istəməsən, buralarda quş da uçmaz. Geroyun evini aparıblar. Onu da bilirəm ki, bu sənin ovun döy. Bəri başdan deyim, Musa ilə mənim də bağrım badaş döy. Yekəxanalığına görə ondan xoşum gəlmer. Mənim sənin yanına gəlməyimi Nağdaloğlu Korca xahiş elədi. Bəlkə də haqqında eşidifsən. O da sözünün yiyəsi adamdı. Bir-birimizə xətir-hörmətimiz var, bir az da qohumluğumuz çater. Özün bilersən, kənddə hamı bir-birinə qohumdu. Sözünü yerə sala bilmədim.

Söyün üzünü yana çevirib “xavarım yoxdu”, – dedi. Dambat onun tövründəki kini, yanağının səyirməyini gözdən qaçırmadı.

– A Söyün, sənə and verəsi döyəm, amma “sən öl, mən gətirməmişəm”, de, arxeyn olom, gedem, oğrunu başqa yerdə axtarem.

Dambatın bu sözündən sonra Söyün tutuldu, xeyli dinmədi. İçində Mikayılova, onun geroyluğuna olan nifrəti, kini, Dambata isə olan hörməti üz-üzə durmuşdu. Bir də ki o, Mikayılovun evini ehtiyac üzündən gətirməmişdi ki! Uzun sükutdan sonra:

– O geroynuza deynən, dilinə yiyəlik eləsin! Bir məclisdə ona deyiflər ki, a Musa, Söyün nə yaxşı sənin sürülərinə dəymer. O da qayıdasan ki, Söyün kimi gədələrin işi döy mənim həndəvərimə hərrənmək! İndi görsün: mən istəsəm, onun həndəvərinə hərrənmək nədi, evinin içinə girərəm!

Söyün bayaqdan uzaqda daşın üstündə oturub onlara tamaşa edən, Gejədələnə oxşayan gözətçini yanına çağırdı.

– A kürt, get Vəliyə de, o fərməşi, xurcunları iki ata yükləsin, özü də qonağı Qatırqayadan endirib Noylu bulağa kimi ötürsün.

Noylu bulağa çatanda Dambat Söyünün ona qoşduğu cavan oğlana “a bala, sən qayıt, itə-qurda rast gələrsən. – İt-qurd deyəndə Dambat milisi, milisin şuğullarını nəzərdə tuturdu. – Bulaq başına təkcə yaxşı oğlanlar ha gəlmer yeyib-içməyə. Mən özüm gedərəm burdan o yana. Atları da sabah gətirib ötürəjəm sizə sarı.”

Vəli Dambatın it-qurd söhbətini başa düşmüşdü, odur ki razılıqla gülümsədi. Atdan endi, bulaqdan su içdi, təzədən atına minib geri döndü. Dambat da atdan endi. Bulağın başına gəldi. Aranın istisi onu qarsalamışdı. Darıxmışdı bu yaylaqlar üçün Dambat. Əyilib buz kimi suda əl-üzünü yudu. Ətrafdakı baldırğanları, lilparları görüb uşaqlığı yadına düşdü. Bir baldırğan qırıb bulaqdan doyunca su içdi. Baldırğanın ətri onu məst elədi. Şıxlı camaatı Sarı Qayadan enib Körpülüdən keçib xaraba qalmış Ermənistanın Dilcan Dərəsinə, Qara Kilsə (Kirovakan) tərəfinə yaylağa qalxardı. Orda da belə böyrü-başı lilparlı, baldırğanlı, döydavanlı soyuq bulaqlar olardı… Dambatı fikirdən sanki qeybdən gələn yanıqlı aşıq səsi ayırdı:

             Çağırerəm uzaqlardan, haray, dağlar, haray dağlar!

            Sizə deyilməli dərdim var, ay dağlar, var, ay dağlar…

Mahnının sözlərini tanıdı: Ağamalı Sadiqin sözləriydi, oxuyanı tanımadı. İnsanlar belədi, – düşündü Dambat, – adam var heç qohum-əqrabası tanımır, adam da var sözü elləri gəzir.

Dambat əl eləyib aşığı yanına çağırdı. Aşıq ədəb-ərkanla salam verib Dambatın qarşısındakı yastı daşın üstündə oturdu. Sinəsi yuxalmış qara sazının yəqin ki xeyli yaşı varıydı. Hansı eldən olduğunu soruşdu.

– Ustadım demiş “ağır yığnaxlı, halal qonağxlı, gen yaylaxlı Göyçə”dənəm, ağrınalem, intəhası, Gədəbəydə oloram,- dedi aşıq.

– Çalğın da gözəldi, səsin də. Ustadına bərəkallah! Kim olub ustadın?

– Cilli Aşıq Müseyvə qulluq eləmişəm, dərdinalem, dedi.

– Həə. “Ay Qaragöz”ü onu kimi oxuyan yoxdu… Güjdü aşıqdı Aşıq Müseyf.

– Qazax aşıqlarından, şairlərindən kimi tanıyersan?

– A sağolmuş, birdimi, beşdimi, hansını deyim!?

– Genə, nə qədər olmasa, bir-ikisinin adını de.

– Deem da… Aşıq Avdı, Aşıq Yəhya, Aşıq Şəmistan, Dərya Məhəmməd, aşıq Yaqub, canım sana desin, Aşıq Calal, Aşıq Kərəm, yerdən təzə qalxanlardan Aşıq Hüsən, Aşıq Mahal, Aşıq Şaiq, Aşıq Osman. Hələ aşıqlıq elləmeef aşıqlardan geri qalmayannarı demerəm…

– Yaxşı, bə, ən çox Qazağın hansı şairlərindən oxuyursan?

– Aya, ağrın alem, Qazağın sözdərini oxuduğum şairlərinin eləjə adlarını sadalamağa başdasam, gərək bu axşam bu bulağın başında oturaq. Təkcə İncə dərəsindən Ağamalı Sadiq Əfəndi, Məmməd İlqar, Məmməd Dəmirçioğlu, Akif Səməd, İrvam İlyasdı, Rəfail İncəyurd, Mübariz Qaragözdü, Elnur Astanbəyli kimi gözəl şairlər çıxıb… Təzə bir şairə də çıxıb: Çiçək Mahmudqızı. O da bir başqa aləmdi: çox təsirli şeirləri var. Qulaq as, gör, elqızı nə deer:

Aşıq dınqıllada-dınqıllada sazın kökünü dəyişdi və bəmdən yanıqlı səslə:

 – Xavarın oldumu, ey dili-qafil,

Pərvanən başına dolandı, getdi…

Gecəni sübhədək sənin qapında

Yandı, şam oduna qalandı, getdi.

*

Döndü ağ yolların qara daşına,

Bir sultan mülkünün qaravaşına,

Min ümid qırıldı qəm savaşına,

Bir ürək qanına bələndi, getdi…

Bu iki bəndi oxuduqdan sonra:

– Dərdin alem, sözdər səni də tutdu, dəəsən…

– Bayaq orda Ağamalıdan oxuyurdum o cavanların məclisində. Ağamalı mənim ən sevdiyim şairdi. Amma mən onu təkcə şeirlərinə görə sevmirəm. Mərddi, cəsarətlidi, Millət, Vətən fədaisidi Ağamalı. Onun qadasını alem, əsil Türk oğludu! Deerəm icazənlə, Məmməd İlqardan da bircə bənd oxuyum, görörəm yol üstdəsən, qismət olar bir gün elə bu bulağın başında ürəyimizcə oturub həm söhbətləşərik, həm də mən çalıb oxuyaram.

– A kişi, icazə nədi, zad nədi? De, gəlsin! Oturmağa gəldikdə isə qismət olarsa, niyə də yox.

Aşıq sazı sinəsinə qaldırıb Məmməd İlqardan oxudu:

Yönü Vətən sarı qərib bir qoca

Bayatı çağırer: – eləmi, dağlar!

Necə göynəməsin, güşümləməsin

Çəkilib köksünə eləmi dağlar?!

 

Dedim, de dərdini sən, əmi – bilmir…

Bilmir harda qalıb sənəmi, bilmir…

Baxtamı qarğasın,sənəmi, bilmir

Viranə obaya, eləmi, dağlar?

 

Tutmaz eldən ayrı, tutmaz ömür dən.

Məmməd İlqar ummaz elsiz ömürdən

Obasız olumdan, elsiz ömürdən

Ölüm urvatdıdı, eləmi dağlar?!

Aşıq təcnisi bitirəndə ətrafa qəribə bir sükut çökmüşdü: bayaqdan dil boğaza qoymayan quşlar da susmuşdular. Sükutu aşıq özü pozdu:

– Bunu biz vətənsiz qalmış qaçqınlar üçün yazıb şair, – dedi Ermənistan Türklərinin qaçqın düşməsinə işarə vuran aşıq gözlərini silə-silə…

– Başımıza gələn bu dərddər Türk olduğumuzdan gəler, aşıx. Rus kopolu arxasında durmasaydı, o dığalar bunu özdəri elləyəmməzdilər. Darıxma, qardaş, Türkün də silkinib ayağa durduğu vaxt gələr, darıxma…

Dambat aşığa qulaq asmağa, onunla söhbət eləməyə həvəslə davam edərdi, di gəl ki, onu gözləyirdilər: ağır ismarış yüklü bu şad xəbəri sahiblərinə çatdırmalı idi.

Bir neçə kəlmə də o yaylaqların üzüyünün qaşı sayılan Noylu bulaq haqqında, deyim, sonra qayıdaq görək Dambat o yükü sahibinə necə çatdırdı.

Noylu bulaq bizim dəyələrdən elə də uzaqda deyildi. İki dağın arasında qayaların dibində qaynayırdı. Dərə uzunu şırhaşır axan dumduru suyu yolboyu yaşıllığı özünə yoldaş eləmişdi.  Buz kimi idi suyu. Üstü lilparla, baldırğanla, döydavanı ilə dolu idi. Ətraf kəndlərin sakinləri, eləcə də yaylağa qalxmış aran adamları bu bulağın başında tez-tez yığnaq eləyərdilər. Belə yığnaqların yaraşığı da aşıq olardı. Çal-çağırlı, hay-haraylı bir məkan idi Noylu bulaq. Bir neçə dəfə biz də enib eşşəklə su gətirmişdik ordan: sənəkləri və cürdəkləri xurcuntayı qayırıb eşşəyin belinə aşırırdılar böyüklər və balaca olduğumuz üçün məni və Mədəd əmimin kiçik oğlu Ağamalını – hərəmizi bir eşşəyin üstündə, sənəylərin ortasına oturdurdular. Bulağın başına toplaşamış qonaqlar geri çəkilib bizi qabağa buraxar və cürdəklərimizi, sənəklərimizi doldurmağa kömək edərdilər. Gündəlik içməli suyu isə biz binəmizin alt tərəfində, yaxınlığındakı kəhrizdən gətirirdik. Kəhrizdən su götürmək üçün bir neçə metr yerin altına enirdik torpaq pilləkənlə. Su balaca çay kimi şırıltı ilə axıb gedirdi orda. Bayırda isti adamı yandıranda kəhrizin içində adam üşüyürdü.

… Dambat qırmızı kəhərin belində dalınca da iki at, bizim binənin yanından keçib Mikayılovgilin binəsinə tərəf gedəndə dəyənin camaatı tamaşaya çıxmışdı. Biz də – dəyənin balaca uşaqları xüsusi maraqla seyr edirdik bu mənzərəni. Binənin sədaqətli və cəsur gözətçiləri Qızıl və Qaraş da biznən bərabər bu üç atdan ibarət karvanı səssizcə izləyirdilər. Yəqin onlar da hiss edirdilər ki, Dambat yad deyildi.  Yeri gəlmişkən, o ili bu iki it çox qəhrəmanlıqlar göstərmişdilər. Dədəm danışırdı ki, bir dəfə gecə oğrular arxaca basqın eləyibmiş. Qaraş Qızılnan sabaha qədər oğrularla atışan çobanların yanından əl çəkməyib. Deyir, dumanlı havaymış, adətən, oğrular sürüləri bölüb aparmaq üçün çənli-dumanlı havaları seçərmişlər, atışma gedirmiş.  Çobanlarda sovxozun verdiyi ov tüfəngləri varıydı. Korcaynan Mədətdəki isə beşaçılanıydı. Çobanlara kömək eləyən itlər oğrulara tərəf cumub qayıdırmışlar. Bir də gördüm, deyirdi Dədəm, Qaraş arxasına sindiyim daşın altına, mənim böyrümə nəsə tullayıb yenə oğrulara tərəf cumdu. Əlimlə yoxladım, gördüm ətdi. Bildim ki, itin başını qatmaq üçün qabağına ət atıblar. İt oğrunun hiyləsini qanıb əti yanıma gətirmişdi. Səhər baxdım, eşşək buduydu…  Həmin il, el yaylaqdan dönəndə insanları və sürünü yaxşı qoruduğuna görə Qaraşa medal, Mədəd əmiyə isə pul mükafatı vermişdilər. Qızılı köç yolunda canavarlar boğmuşdu.

… Mikayılovun binəsinə çatanda Dambatı Korca qarşıladı. Dambat gedəndən Korca nə alaçıqda, nə də dəyələrin arasında özünə yer tapa bilmişdi: bütün günü var-gəl eləmişdi. Mikayılov isə, öz çadırına qapanmışdı. Bayıra çıxmırdı. Yəqin adamların üzünə baxmaq istəmirdi. Binənin adamları Dambatı uzaqdan tanımışdılar. Çatan kimi başına toplaşdılar. Hərə bir sual verirdi. Dambat onsuz da qaradinməz adam idi və illah da ki bu gətirdiyi ismarıc bunlara deyiləsi deyildi. Korcanı bir tərəfə çəkib: “Evi Söyün aparıbmış, – dedi. Əvvəl boynuna almadı. Dedim de “sən öl mən gətirməmişəm”, varem gedem. Demədi. Amma bircə onu dedi ki, o geroyunuza deyin dilinə yiyəlik eləsin.” Korca məsələni başa düşdü. Lap başdan Söyünün ev oğrusu olmadığını düşünəndə sümüyünə  dammışdı ki, bu, oğurluq yox, qisas olacaq. Yanılmamışdı. Amma bu barədə o, Mikayılova bir söz demədi… daha doğrusu üzü gəlib deyəmmədi…

Savağı axşam binənin toy mağarını xatırladan ən böyük dəyəsində – direktorun toplantı çadırında məclis qurulmuşdu. İncədən gələn aşıqların gur səsi Qonaqgörməz yaylağını gah Misiri havası ilə silkələyirdi, gah da Dilqəmi ilə ona layla çalırdı. Səs-küyü sevmədiyindən Dambat bayırda iri bir daşın üstündə oturub papiros yandırmışdı, qulağı isə çadırın içindəydi. Xəyal onu Şıxlı toylarına, Borçalının, Qaraçöpün sazdı-sözdü yığnaxlarına aparmışdı. Dədə Əmrah, Xındı Məmməd, Söyün Saraclı, Dərya Məhəmməd, Avdı Qaymaqlı – kimləri görməmişdi…

Aşıqlar deyişməyə keçəndə Dambat içəri keçib bir yanda özünə yer elədi. Aşıq Osman Astanbəyli ilə Aşıq Şaiq döş-döşə deyişirdilər.

Aşıq Osman ovşarı üstündə:

Ay Qayıblı, bir uçagam-uçamam…

Kor qılıncın qın tutmayan yeriyəm.

Məzlumlarla məzə qılan fələyin

Qansızları qan tutmayan yeriyəm.

Yaşa, çox yaşa! – nidaları ucaldı hər tərəfdən. Aşıq Osmanın şirin ləmsi, yanıqlı səsi məclisi tutmuşdu.

Aşıq Şaiqdən cavab gəldi:

Astanbəyli, bir qanrılıb bəri bax,

Dost bağının gül bitməyən yeriyəm.

Dodaqlardan perik düşüb adımız,

Dəhanların dil tutmayan yeriyəm.

Aşıq Şaiq aşıq Osmandan heç geri qalmırdı. Məclis maraq içində deyişməni izləyirdi. Mikayılov aşıqların hərəsinə bir iyirmi beşlik göndərdi. Onun  bu hərəkəti sovxozun vəzifəlilərini tərpətdi. Aşıqlar bir az da cüşa gəldilər.

Aşıq Osman:

Nə bəladı qara başım çəkməyən,

Nə nalədi bagrım başın sökməyən,

Buludumun abi-kövsər tökməyən,

Sünbülümün dən tutmayan yeriyəm.

Aşıq Şaiq:

Qara başlar qovgalıdır əzəldən,

Fələk çətin bu düzəni düzəldə.

Ha ətəklə, sönüb gedir köz əldən.

Mən ocagın kül tutmayan yeriyəm.

“Nə bəladı qara başım çəkməyən”, “Qara başlar qovgalıdır əzəldən, Fələk çətin bu düzəni düzəldə”. – bəndlərdəki nisgil Dambatın iliyinə işlədi. Elə bildi aşıq onun dərdini oxuyur… Ağır müharibə illəri, qəriblik, aclıq, vaxtsız itirdiyi dostları, həyatda rastlaşdığı haqsızlıqlar… Türkün başının ağası olmuş qansız rusların arxa durduğu namərd ermənilərin yurd-yuvasından qovduğu yüz minlərlə soydaşın ah-naləsi… Böyründə oturan Korca dalğın şəkildə deyişməyə qulaq asırdı. Deyəsən, deyişmənin sözləri onu da tutmuşdu.

– Sözdər kimindi, ay qağa? – Dambatın səsi Korcanı xəyaldan ayırdı.

– Bunun biri Qaraçöplü Aşıx Qarıf Xaqani dellər, onundu, Molla Vəli Vidadi nəslinnəndi, Qayıbovlardandı. Ömrü qarıflıxda keçib. Biri də qurvan olduğum Hajı Mahmud Əfəndinin kəndinnəndi – Astanbəylidən, elə ləqəbi də Astanbəylidi – Elnur Astanbəyli. Güjdü qələmi var. Haqq-ədalət aşiqidi. Korcanın izahatı bitəndə aşıq Şaiq sonuncu bəndi bitirirdi.

Deyişmə başa çatdı. Məclisdə alqış səsləri kəsmədi bir xeyli.

… Mən İncədə, Ceyrançölündə aşıq məclisləri görmüşdüm. İncə məclislərində çox balaca olduğum üçün yadımda elə də çox şey qalmayıb. Ceyrançöldə Aşıq Ədaləti, Aşıq Xanları Korca dayımın təşkil etdiyi kiçik ev məclislərində görmüşdüm. Aşıqların bu cür deyişdiyi maraqlı məclisi isə birinci dəfə Qonaqgörməz Yaylağında, ikinci dəfə isə Borçalıda gördüm. Bü gün də o məclislərin ən xırda detalları belə, xatirimdədi.

… 1971-ci il idi, 12 yaşım varıydı.  Dədəm – İncəli Usuf, şıxlılar ona belə deyirdilər, – müharibədə həlak olmuş böyük qardaşı Qırma Musanın itkin düşmüş sayılan oğlu Oktayın sədasını Borçalıdan almışdı – Təkəlidə imiş. 2-ci Dünya Müharibəsi illərində və ondan bir az sonra aclıq tüğyan eləyəndə – atasının, əmilərinin müharibədə olduğu zaman azyaşlı Oktay anababası Nəvi kişinin yanına düşüb Təkəliyə gedir, orda da özlərinə yuva qururlar. Fermada çobanlıq eləyən Oktay, deyilənə görə, çox diribaş uşaq imiş. Təkəlinin sayılan-seçilən kişilərindən olmuş Oruc Öyündən buxaltır Bayramın bacısı Urquya ilə ailə qurur. Oktay məndən bəlkə də 20-25 yaş böyük olduğu üçün ona əmi, Urquyaya da büvü deyirdim.  İlk dəfə Oktay əmimgilə oğlanları İrvamxalnan Qədirin sünnət toyuna getdik. Dədəmin sevinci yerə-göyə sığmırdı – sanki qardaşı Qırma Musanı tapmışdı! O vaxtlara qədər cəmi bir neçə dəfə maşına minmişdim. Qaymaxlıdan Ceyrançölə Haykazın – atası uşaqları durmadığına görə anadan olanda ona erməni adı vermişdi, – Qaz-51-i ilə getmişdik. Ceyrançöldə də bir-iki dəfə yekə yük maşınına minmişdim. Elə Qonaqgörməz yaylağına da Narkomun qaz əlli ikisi ilə bir gün savaxdan axşama yol getmişdik. Amma bala maşına heç minməmişdim. Dədəm deyəndə ki, Təkəliyə Kamaləddin müəllimin “Moskviçi” ilə gedəcəyik, biz balacalar sevincimizdən atdanıb-düşürdük. O vaxtlar kənddə iki dənə Moskviç-407, 3 dənə də Volqa Qaz-21, bir dənə də ZİM var idi. Qıraq yerə xeyirə-şərə gedən olanda bu maşın yiyələrinin birindən xahiş olunurdu, təbii ki, benzinini almaq şərtilə.

Təkəliyə Oktayın qohumları iki maşınla gəlmişdilər – bir maşın Şıxlıdan, o biri də Qaymaxlıdan. Hər maşından uşaqlı-böyüklü 6-7 adam düşdü və hər maşının baqajından beli qırmızı boyalı, boynu qırmızı kalağayılı bir qoç düşürdülər. Toy evinə yığışanlar: İncəlilər gəldilər, İncəlilər gəldilər, – deyərək maraqla bizi qarşıladılar. Düz 15 il sonra Universitetdə sevib həyat qurduğum Xədicə xanım da, sən demə, bizi qarşılayanlar arasındaymış həmin gün, heç şübhəsiz ki, sonralar yeznə-qayın olduğumuz qardaşı Taryel bəy də orda imiş. Xədicə Urquya büvümün qardaşı el ağsaqqalı həmin buxaltır Bayramın qızıymış… Toy çox maraqlı keçdi. Toyda iki aşıq varıydı: Xındı Məmmədin şəyirdi aşıq Ziyəddin Keşəli, onu belə təqdim etdikləri indiki kimi yadımdadı, bir də Təkəlinin özündən olan şair-aşıq Mustafa. Yeri gəlmişkən, Qarnet Ağanın oğlu Aşıq Mustafanın əsli 1-ci Şıxlıdan olub, nəsihətnamələri, sevgi-məhəbbət, el-oba mövzusunda gözəl qoşmaları var. Aşıq Mustafanın oğlu Maarif Mustafaoğlu atasının sənətini davam etdirərək indinin özündə də  həm saz, həm də qarmon ustası kimi gözəl məclislər aparır…  Aşıq məclisi axşam oldu. Aşıqlar oxuyanda böyüklər o qədər diqqətlə qulaq asırdılar ki aşıqlara, onların zəhmindən bizim cınqırımız çıxmırdı. Aşıq Ziyəddin ustadı, haqq aşığı Xındı Məmməddən bir ustadnamə ilə açdı məclisi:

Köklü bir qayanı, atalar demiş,

Qaldırıb yerindən yel ata bilməz.

Layiq bilib sığışdırmaz adına,

Namərd kölgəsində mərd yata bilməz.

 

Eyvallah! Əhsən! – sədaları və kişilərin səxavətlə verdiyi nəmərlər aşıqları daha da coşdururdu. Borçalı aşıqları eyni İncə aşıqları kimi oxuyurdular. Mən uşaq vaxtı Aşıq Avdını, Aşıq Yəhyanı, Aşıq Şəmistanı məclislərdə görmüşdüm İncədə. Sonralar öyrəndim ki, Borçalı aşıqları kimi elə İncənin də aşıqları aşıq Sadıxdan, aşıq Ağacandan dərs alıblarmış.

Aşıq Mustafa ussufca yerini dəyişdi aşıq Ziyəddinlə və məclisə xüsusi bir şuxluq gətirən “A ceyranım” mahnısını oxudu:

 

Yadındamı biz gedərdik,

Dağa, bağa, a ceyranım.

Sanırdım ki, sən xanımsan,

Mən də ağa, a ceyranım.

Sevgi, məhəbbət qanıram,

Qohumluqdan utanıram.

Tək qalmışam, boylanıram,

Sola, sağa, a ceyranım.

Qəmlər çəkən Mustafadı,

Səndən kam alıb doymadı.

Günahkar fələk qoymadı,

Qovuşmağa, a ceyranım.

Alqış sədaları ilə bərabər aşıqlara nəmərlər də gəlirdi.

***

…Mikayılovun evi qaytarıldıqdan sonra Dambat arana döndü. Yayın axırı idi. Yaylaqda sərin düşürdü. Dəyələrdə yır-yığış başlamışdı. Köç geri dönəndə əvvəlcə arvad-uşaq üstüaçıq iri maşınlara yüklənmiş barxananın üstündə yerləşdirildilər. Yaylaqda çoban arvadlarının basdığı pendir motalları, yağ qarınları, nehrələr, dəyələrin çubuqları, çadırları, qab-qaşıq isı başqa maşına yükləndi. Maşının kuzasında barxananın üstündə özlərinə yer eləyən uşaqların sevinci yerə-göyə sığmırdı. Yadımdadı, maşın tərpəndi və mən otu saralmış  dəyə yerlərindən gözümü ayıra bilmədim binənin yeri gözdən itənə kimi. Getdikcə bizdən uzaqlaşan yurdda qalmış o saralmış çadır yerləri yazıq-yazıq arxamızca baxan gözləri, sabah günəşinin şüaları altında otların üstündə parıldayan şeh damcıları isə göz yaşlarını xatırladırdı mən. Dünənə qədər haylı-haraylı binənin dəyələrinin yerləri boş qalmışdı. Mənə elə gəldi ki, biz bu gedişlə yaylağı yetim qoyurduq və yaylaq da yetim uşaq kimi arxamızca bağıb ağlayırdı. İlk dəfə yurd sevgisini, yurd ağrısını yaylaqda yaşadım…  Bizi yola salandan sonra isə çobanlar sürüləri dağdan arana endirəcəkdilər. Onların yaylaqdan arana iki-üç günlük yolları var idi. Dədəmgil yol azüqəsini və yolda onlara lazım olacaq şeyləri atlara yükləyirdilər. Çoban itləri sürünü oğrudan, canavardan, ayıdan qorumaqda çobanların ən etibarlı yoldaşları idilər.

Elə ki, şennik dağdan arana endi Ceyrançöldə həyat yenidən canlandı. Bir müddətdən sonra Ceyrançölün yovşan ətri mənə yaylaq niskilini unutdurdu… Bəli, insan həyatı belədi: nəyəsə öyrəşirsən, bağlanırsan, ondan ayrılmaq istəmirsən, amma iş elə gətirir ki, ayrılırsan, unudursan bəzən bir müddət, bəzən həmişəlik… Necə deyərlər, zaman hətta ən ağır yaralara məlhəm olur, üstünü qaysaqlandırıb unutdurur…

***

Həmin ilin payızı rayonda böyüklü-kiçikli hamı Qarabağlı Söyünün “sən öl”ündən danışrdı.

 

Allahyar@ayyubov.net

Yazıya 31 dəfə baxılıb

Şərhlər

Şərh