XXII FƏ­SİL

Xris­to­for ba­ba­ma xey­rat ver­mə­dik. Ta­nış­la­rın eh­san ba­rə­də, xey­ra­tın har­da ke­çi­ri­lə­cə­yi haq­qın­da or­ta­ya at­dıq­la­rı sual­la­ra anam qey­ri-müəy­yən ca­vab­lar söy­lə­yə­rək bil­dir­di ki, gu­ya mər­hum özü və­siy­yət elə­yib ki, ona xey­rat ver­mə­sin­lər. Ru­qiy­yə nə­nəm, -ölü dü­şən ev­dən hal­va iyi çıx­ma­lı­dır, -de­di və hal­va çal­dı. Ba­ba­mın “ü­çün­də” və “yed­di­sin­də” isə ax­şam anam plov dəm­lə­di və İb­ra­him ba­ba bu anım gün­lə­ri­nə ai­lə­mi­zə ən mə­hrəm adam­la­rı də­vət elə­di. Hə­min gün­lər­də mən­zi­li­mi­zin gör­kə­min­də də ye­ni­lik nə­zə­rə çar­pır­dı. Bə­dən­nu­ma güz­gü­nün də, güz­gü­lü ser­van­tın da üzü­nə ağ mə­lə­fə çə­kir­di­lər, te­le­vi­zo­ru, ra­dio­nu sön­dü­rür­dü­lər, hər iki nə­nəm qa­ra ge­yi­nir­di və nə üçün­sə, o gün­lər mə­ni mək­tə­bə get­mə­yə qoy­mur­du­lar.
Hər şey­də uy­ğun­suz­luq nə­zə­rə çar­pır­dı. Qo­naq­lar gə­lir­di­lər, sa­kit­cə otu­rur­du­lar və sa­kit­cə də qal­xıb da­ğı­lı­şır­dı­lar. Hə­yə­ti­miz­də yad, ta­nı­ma­dı­ğı­mız adam­lar pey­da olur­du­lar və hər­dən bü­tün gü­nü hə­yət­dən ara­lan­mır­dı­lar. Ai­lə­miz­də, de­mək olar ki, ha­mı­nın əsəb­lə­ri ta­rı­ma çə­kil­miş­di. Xris­to­for ba­ba­mın ölü­mün­dən düz on gün son­ra Qre­ta nə­nəm Mosk­va­ya yo­la düş­dü. San­ki onun ge­di­şi­lə mən ya­şa dol­dum. Əgər sə­nin ba­ban dün­ya­sı­nı də­yi­şir­sə və sən bu­na qa­nu­nauy­ğun hal ki­mi ba­xır­san, fi­kir­lə­şir­sən ki, bu dün­ya­da -bir gün gə­lən, bir gün də get­mə­li­dir, am­ma bir də var ki, sə­nin se­vim­li nə­nə­ni göz yaş­la­rı için­də -zor­la sən­dən ayı­ra­lar… fi­kir­lə­şir­sən, biz bir də ha­çan­sa gö­rü­şə bi­lə­cə­yik­mi? Gö­rə­sən o qə­rib, qür­bət di­yar­da mə­nim bəd­bəxt nə­nə­mi nə göz­lə­yir? Mən in­di-in­di an­la­ma­ğa baş­la­yır­dım ki, Xris­to­for ba­bam öz ölü­mü ilə ca­nı­nı da­ha bö­yük acı­lar­dan qur­ta­rıb, am­ma İb­ra­him ba­bam­dan baş­qa onun haq­qın­da da­nı­şan yox­du.
– Ya­zıq Xos­rov, bəd­bəxt Xos­rov, – İb­ra­him ba­bam öz dos­tu­nu be­lə ox­şa­yır­dı. – o Ba­kı­dan get­mək is­tə­mir­di, ona gö­rə də ara­mız­dan get­di ki, bü­tün mə­sə­lə­lə­ri bir­dən həll elə­sin. Mən onu doğ­ma qar­da­şım ki­mi is­tə­yir­dim. Nə ol­sun ki, er­mə­ni idi? Ki­şi adam­dı, na­mus­lu, eti­bar­lı, daş­nak­la­rı da, bi­zim ki­mi, gö­rən gö­zü yox­du. Ha­yıf ki, be­lə nə­cib in­san­lar­dan na­nə­cib­lər də tö­rə­yir, ney­nə­yə­sən? Ki­min ağ­lı­na gə­lər­di ki, Xos­ro­vun Ba­kı­da bö­yü­müş oğ­lu Ye­re­va­na ça­tan ki­mi daş­na­ka çev­ri­lər və bü­tün alə­mi iy­lə­dər? Mə­nə elə gə­lir ki, Xos­ro­vu elə onun dər­di öl­dür­dü. Be­lə bir dərd, şüb­hə et­mi­rəm ki, ha­mı­nı öl­dü­rər!
Ba­ba­mın di­zi üs­tün­də mür­gü vu­ran Tu­tu da elə bil öz sa­hi­bi­nin nə­dən­sə na­ra­zı ol­du­ğu­nu an­la­yıb ona çəp-çəp bax­dı, am­ma ba­bam öz fi­kir­lə­ri­ni bir qə­dər də uca səs­lə əsas­lan­dır­maq qə­ra­rı­na gəl­di:
– Be­lə də şey olar, sapsağ­lam oğ­lun ola-ola yed­di dağ­dan o yan­da sı­ğı­na­caq ax­ta­ra­san? Tək, yal­qız qa­la­san? Bəs o, oğ­lu nə­dən öt­rü bö­yü­düb? Əgər bu qo­ca ya­şın­da da bu oğul ona yi­yə dur­ma­ya­caq­sa, onu ta­le­yin ix­ti­ya­rı­na bu­ra­xa­caq­sa, ona oğul de­mək olar­mı? Tə­səv­vür edə bil­mi­rəm ki, bü­tün öm­rü­nü Ba­kı­da ya­şa­mış qo­ca ar­vad or­da ne­cə baş çı­xar­da­caq? Bəl­kə də Xos­ro­vun bəx­ti gə­tir­di, vax­tın­da bu dün­ya­nı tərk elə­di? Nə bi­lə­sən, hər hal­da he­yif Xos­rov­dan, ya­zıq, za­val­lı…
Hət­ta mən də İb­ra­him ba­ba­mın acı­la­rı­nı an­la­yır­dım, axı, on­lar sa­də­cə qu­da de­yil­di­lər, yol­daş­dı­lar, əqi­də dos­tu idi­lər, hər iki­si Bö­yük Və­tən mü­ha­ri­bə­si­nin əzab­lı yol­la­rı­nı keç­miş­di­lər. Mən hər iki ba­ba­mın cəb­hə xa­ti­rə­lə­ri­nə qu­laq as­maq­dan yo­rul­mur­dum. On­la­rın iki­si də Qı­zıl or­du­nun sı­ra­la­rın­da Uk­ray­na, Be­lo­ru­si­ya, Lat­vi­ya, Mol­da­vi­ya, Ru­mı­ni­ya, Şər­qi Prus­si­ya, Pol­şa, Al­ma­ni­ya ki­mi öl­kə­lə­rin tor­pa­ğı­na ayaq bas­mış­dı­lar, “Qı­zıl ul­duz” or­de­ni, “Qə­lə­bə na­mi­nə” me­dal­la­rı ilə təl­tif olun­muş­du­lar və bü­tün ömür­lə­ri bo­yu sax­ta kom­mu­nist sis­te­mi­nə, bey­nəl­mi­ləl­çi­lik tə­li­mi­nə, bö­yük və qüd­rət­li So­vet İt­ti­fa­qı­nın xoş gə­lə­cə­yi­nə, uto­pik ideal­la­ra inan­mış­dı­lar. Bö­yük Və­tən mü­ha­ri­bə­sin­də “Və­tən-Sta­lin na­mi­nə” ölü­mün üs­tü­nə atıl­mış­dı­lar və son nə­ha­yət­də isə an­la­mış­dı­lar ki, ya­nı­lıb­lar, bu dün­ya­da kor ki­mi ya­şa­yıb­lar… Mil­li və di­ni ay­rı-seç­ki­li­yi qə­bul et­mə­yən, xalq­la­rı xü­su­si bir mil­lə­tə çe­vi­rən, yük­sək əx­la­qi də­yər­lər üs­tün­də kök­lə­nən bir nəs­lin nü­ma­yən­də­lə­ri idi­lər və on­la­rı da elə bu ideal­lar doğ­ma­laş­dır­mış­dı. On­lar aza qa­ne ol­maq­la ya­şa­ma­ğa alış­mış­dı­lar və var-döv­lət top­la­maq ba­rə­də dü­şün­mə­miş­di­lər. Bir-bi­ri­ni bü­tün müs­bət key­fiy­yət­lə­ri və ça­tış­maz­lıq­la­rı ilə qə­bul et­miş­di­lər, öz öv­lad­la­rı­nı dö­züm­lü ol­ma­ğa öy­rət­miş­di­lər, əl­bət­tə, işıq­lı gə­lə­cək na­mi­nə dö­züm­lü ol­ma­ğa! Am­ma ömür bo­yu xə­yal­la­rın­da ya­şat­dıq­la­rı bu “i­şıq­lı gə­lə­cək” on­la­rı qo­ca ya­şın­da qa­ran­lıq bir dün­ya ilə üz-üzə qoy­muş­du. Gün-gün­dən ağır gə­lir­di.

XXIII FƏ­SİL

O qor­xu­lu gün­lər­də qo­hum­lar ax­şam­lar bi­zə top­la­şır­dı­lar. Am­ma az da­nı­şır­dı­lar, da­ha çox xə­bər­lə­rə qu­laq asır­dı­lar. Te­le­vi­zi­ya ilə de­mok­ra­ti­ya və aş­kar­lıq pər­də­si al­tın­da mas­ka­lan­mış “Krunk” və “Qa­ra­bağ” ki­mi mü­ha­fi­zə­kar təş­ki­lat­la­rın ba­şın­da du­ran­la­rın, mil­li mü­na­qi­şə­ni da­ha da alov­lan­dı­ran qor­xunc çı­xış­la­rın­dan par­ça­lar səs­lən­di­rir­di­lər. Ekstre­mist­lə­rin xalq­lar ara­sın­da ya­ran­mış uçu­ru­mu da­ha da də­rin­ləş­dir­mək məq­sə­di­lə təş­kil et­dik­lə­ri mi­tinq­lər ca­van­la­rın ürə­yin­də bəd xas­sə­li yo­lu­xu­cu xəs­tə­lik­lər mey­da­na gə­tir­miş, on­la­rın hə­lə bərk­dən-boş­dan çıx­ma­mış dün­ya­gö­rü­şü­nə tə­sir elə­miş­di. Mil­lə­tin “baş­çı­la­rı” öz po­pu­list çı­xış­la­rın­da müəm­ma­lı fakt­la­ra is­ti­nad edir­di­lər, möv­cud ta­ri­xi, iq­ti­sa­diy­ya­tı sax­ta­laş­dı­rır­dı­lar ki, gər­gin­lik bir qə­dər də şid­dət­lən­sin. Ye­re­van­da Te­atr mey­da­nın­da baş ve­rən ha­di­sə­lə­rə ca­vab ola­raq Ba­kı­nın Le­nin mey­da­nın­da da yüz min­lər­lə adam top­la­şır­dı və on­lar da bu mü­na­qi­şə­nin əda­lət­li həl­li­ni, se­pa­rat­çı­la­rın mə­su­liy­yə­tə cəlb olun­ma­sı­nı tə­ləb elə­yir­di­lər. Am­ma Sov. İKP MK -nın baş ka­ti­bi Qor­ba­çov öz çı­xış­la­rın­da baş ve­rən qan­lı qar­şı­dur­ma­lar­dan dəh­şə­tə gəl­miş və ümid­siz­ləş­miş xal­qa ya­lan­çı vəd­lər ve­rir­di, əs­lin­də isə, laq­qır­tı vu­rur, açıq-aş­kar ifa­də­baz­lıq elə­yir­di:
– No­voye – eto xo­ro­şo za­bı­toye sta­roye!
Hə­sən əmim sö­zü­nün əv­və­li­ni rus di­lin­də gə­tir­di və son­ra da söy­lə­di ki, 1905, 1918-20-ci il­lər­də ara qa­rı­şan­da, in­qi­lab tu­fan­la­rı gə­lib Qaf­qa­za çı­xan­da er­mə­ni­lər ey­ni sse­na­ri ilə mey­da­na atı­lıb­lar. Elə in­di də bi­zim xal­qın unut­qan­lı­ğın­dan is­ti­fa­də edən er­mə­ni “rəh­bər­lər” sa­də xal­qın ara­sı­na düş­mən­çi­lik to­xu­mu sə­pir­lər ki, rus­la­rın əli ilə Azər­bay­ca­nın da­ha bir par­ça tor­pa­ğı­nı qo­part­sın­lar… Dün­ya­da qlo­bal­laş­ma, in­teq­ra­si­ya pro­ses­lə­ri ge­dir, xalq­lar, mil­lət­lər qay­na­yıb-qa­rı­şır, bun­lar da gu­ya “a­ğıl­lı” çı­xıb­lar, fi­kir­lə­şir­lər ki, öz­lə­ri­nin müs­təs­na bir mil­lət ol­duq­la­rı­nı ne­cə sü­but et­sin­lər ki, öz­gə­lə­rin he­sa­bı­na ya­şa­sın­lar. Ümu­mi gü­cü xe­yir­xah əməl­lə­rə yö­nəlt­mək əvə­zi­nə bu ac­göz in­san­cıq­lar ye­nə öz köh­nə xəs­tə­lik­lə­ri­nə müb­tə­la olub­lar; qə­rar­la­şıb­lar ki, bir za­man Azər­bay­ca­nın Si­s­yan, Qa­fan, Ma­sis ki­mi əzə­li, ata-ba­ba tor­paq­la­rı­nı “qo­part­dıq­la­rı” ki­mi in­di də Qa­ra­ba­ğa “bar­maq qoy­sun­lar”. Rus­lar de­miş­kən, ka­kov pop-to­kov i pri­xod! Kənd­xu­da­nı gör – kən­di çap! On­lar bu bia­bır­çı­lı­ğı yal­nız Qar­ba­çov ki­mi bir təl­xə­yə ar­xa­la­nıb tö­rə­də bi­lər­di­lər. Onun ye­ri si­ya­sət yox, sirk­di. Be­lə də döv­lət baş­çı­sı olar?! Biz nə üz­lər gör­mə­mi­şik?
A­tam da əmi­min sö­zü­nə qüv­vət ver­di:
– Bə­yəm ha­ki­miy­yə­tə bi­zim Əli­yev gəl­səy­di, heç be­lə bia­bır­çı­lıq­la­ra yol ve­rər­di? Kreml­də ikin­ci şəx­siy­yət o idi, am­ma ha­ki­miy­yə­tə onu yox, təl­xək Miş­ka­nı gə­tir­di­lər, ni­yə? Çün­ki Əli­yev azər­bay­can­lı idi, So­vet İt­ti­fa­qı­nın az­say­lı xalq­la­rın­dan bi­ri­ni təm­sil elə­yir­di. Am­ma bi­zim par­ti­ya xa­dim­lə­ri­miz Qər­bi ra­sizm­də qı­na­yan­da ağız­la­rı­na çul­lu dov­şan sığ­mır. Hə­lə ha­ra­sı­dı, Qor­ba­çov on­la­rı qu­ru yer­də qo­ya­caq, xo­ru­zun quy­ru­ğu in­di­dən gö­rü­nür. Qoy dər­sin­lər əməl­lə­ri­nin bəh­rə­si­ni.
Kim­sə di­nib-da­nış­ma­sa da, bu söh­bə­tə mü­da­xi­lə et­mə­sə də atam kə­tan ki­mi ağar­mış­dı. Ara­da si­qa­ret çək­mək üçün ey­va­na çıx­dı və tez də qa­yıt­dı:
– İna­nın mə­nə, bur­dan ba­rıt qo­xu­su gə­lir! – Atam de­di, – er­mə­ni­lər Qor­ba­ço­vu da ələ alıb­lar, onun ac­göz ar­va­dı Rai­sa­nı da! Er­mə­ni lob­bi­si boş ye­rə ona dün­ya­nın ən qiy­mət­li bril­yant­la­rın­dan bi­ri­ni ba­ğış­la­ma­yıb ki? On­lar bi­lir­lər, əl­lə­ri­ni ha­ra uza­dır­lar, iş­ta­ha­la­nıb­lar, bu gün Qa­ra­ba­ğın da­va­sı­nı elə­yir­lər, sa­bah Nax­çı­va­nı is­tə­yə­cək­lər. Çox ma­raq­lı­dır, qə­fil­dən mə­lum ol­du ki, on­la­rın pul fon­du da var. Bir so­ru­şan da ol­ma­dı ki, har­dan­dı bu fond? Be­lə çıx­mır­mı ki, rus­la­rın adı­nı “Xalq hə­rə­ka­tı” qoy­du­ğu bu bə­la çox­dan dü­şü­nül­müş bir sse­na­ri­nin bir bö­lü­mü­dür?! Bəs biz ney­nə­mi­şik? Sus­mu­şuq, ya da xalq­lar dost­lu­ğun­dan dəm vur­mu­şuq…
Son gün­lər ke­çir­di­yi sar­sın­tı­lar­dan ta­mam so­lub-sa­ral­mış anam da söh­bə­tə qa­rış­dı:
– Ba­xan­da ada­mın ürə­yi bu­la­nır, ar­tist­di ha­mı­sı, – de­di, – boş ye­rə Ye­re­va­nın mər­kə­zi­ni Te­atr mey­da­nı ad­lan­dır­mır­lar ki?
İb­ra­him ba­bam da də­rin­dən köks ötü­rən­dən son­ra öz sö­zü­nü de­di:
– Hə, be­lə mə­lum olar ki, bi­zim qon­şu­la­rı­mız ağıl­la­rı­nı ta­mam iti­rib­lər, na­haq ye­rə de­mir­lər ki, ağıl­dan kor olun­ca, göz­dən ma­yıf olum…
Te­le­vi­zi­ya­nın xə­bər­lə­ri er­mə­ni­lə­rin əsa­sən son gün­lər tö­rət­dik­lə­ri vəh­şi­lik­lər haq­qın­da idi. Mə­lum ol­du ki, on­lar Şu­şa­ya ge­dən su kə­mə­ri­ni, Xo­ca­lı­ya ge­dən kör­pü­nü part­la­dıb­lar, içə­ri­sin­də azər­bay­can­lı­lar olan av­to­bu­su gi­rov gö­tü­rüb­lər, sər­ni­şin­lə­rin bir ne­çə­si­ni di­ri-di­ri yan­dı­rıb­lar. Ən son xə­bər isə na­dir ağac­la­rı ilə Qır­mı­zı ka­ti­ba, ta­ri­xə dü­şən Top­xa­na me­şə­si­nə ermə­ni­lə­rin od vur­ma­sı ilə bağ­lı idi. Və tə­bii ki, er­mə­ni­lər də bi­lir­di­lər ki, Qa­ra­ba­ğın əf­sa­nə­vi ha­ki­mi Nü­şa­bə öz qo­şun­la­rı­nı bu me­şə­də giz­lə­dib­miş ki, Ma­ke­do­ni­ya­lı İs­gən­də­rin qo­şu­nu­nu mü­ha­si­rə­yə al­sın. Top­xa­na me­şə­si­nin ta­ri­xi önə­mi Ba­kı ca­maa­tı­nı şə­hə­rin Le­ni­nin adı­nı da­şı­yan mər­kə­zi mey­da­nı­na tök­dü. Bir za­man­lar bu mey­dan­da il­də iki də­fə nü­ma­yiş ke­çi­ri­lər­di; 1 may­da və 7 no­yabr­da. Son za­man­lar, son gün­lər isə bu mey­dan de­mək olar ki, bo­şal­mır­dı, ha­mı dər­di­nin əla­cı­nı bur­da ax­ta­rır­dı. Ha­mı­nı da bir dərd bir­ləş­di­rir­di. Qa­ra­bağ dər­di!
Ha­di­sə­lər il­dı­rım sü­rə­ti ilə in­ki­şaf edir­di. Er­mə­ni­lər, de­mək olar ki, hər gün bir in­san məs­kə­nin­də qan axı­dır­dı­lar. Am­ma nə üçün­sə er­mə­ni­lə­rin əməl­lə­ri­nə göz yu­man Kreml Ye­re­van­da, Xan­kən­din­də yox, Ba­kı­da föv­qə­la­də və­ziy­yət elan et­mək qə­ra­rı­na gəl­di. So­vet rəh­bər­li­yi­nin əm­ri ilə Ba­kı­da er­mə­ni “boe­vik”­lə­ri­nin at oy­nat­dı­ğı Qa­ra­bağ­da, Ye­re­van­da yox, məhz Ba­kı­da yan­va­rın 19-dan 20-nə ke­çən ge­cə dinc nü­ma­yiş­çi­lər gül­lə­ba­ran olun­du. İki­li si­ya­sət ye­ri­dən Mər­kə­zin gös­tə­ri­şi­lə So­vet qo­şun­la­rı tə­rə­fin­dən si­lah­sız in­san­la­ra – qo­ca­la­ra, uşaq­la­ra, qa­dın­la­ra atəş açıl­dı; “rə­şa­dət­li” Qı­zıl Or­du­nun tank­la­rı fər­qi­nə var­ma­dan o ge­cə har­da can­lı gör­dü­sə, tır­tıl­la­rın al­tı­na sal­dı, Ba­kı­nı al qa­na bo­ya­dı.
O ge­cə Azər­bay­can ta­ri­xi­nə Qa­ra Yan­var ki­mi düş­dü. XI Qı­zıl Or­du mey­da­nın­da qı­zıl or­du böl­mə­lə­ri­nin o ge­cə axıt­dıq­la­rı qan­lar, tö­rət­dik­lə­ri vəh­şi­lik­lər bu ta­ri­xi əra­zi­nin adı­nı də­yiş­di. XI Qı­zıl Or­du mey­da­nı bay­ram­dan bay­ra­ma ya­da dü­şür­dü, 20 Yan­var xi­ya­ba­nı­na isə hər gün ək­lil qo­yur­lar. Məhz o ge­cə­dən son­ra ba­kı­lı­la­rın ən se­vim­li is­ti­ra­hət gu­şə­si -Da­ğüs­tü Park nə­həng qə­bi­ris­tan­lı­ğa çev­ril­di, adı­nı xalq ver­di: Şə­hid­lər Xi­ya­ba­nı!­ A­zər­bay­can ma­təm için­də idi; düş­mən isə aş­kar­ca se­vi­nir­di. Er­mə­ni mil­lət­çi­lə­ri azər­bay­can­lı­la­rı So­vet hö­ku­mə­ti ilə üz-üzə qo­ya bil­miş­di, gü­nah­sız in­san­lar so­vet əs­gə­ri­nin ni­şan­ga­hı­na çev­ril­miş­di.

XXIV FƏ­SİL

Və­ziy­yə­tin be­lə gər­gin­ləş­di­yi bir za­man­da ar­va­dı er­mə­ni, ar­va­dı­nın qar­da­şı er­mə­ni ter­ror təş­ki­la­tı­nın üz­vü olan və­zi­fə sa­hi­bi kim bi­lir nə­lər çə­kir­di? İb­ra­him ba­bam həm ata­ma, həm də qar­da­şı­nın ai­lə­si­nə gö­rə hər an tə­qib, təz­yiq göz­lə­yən əmim Hə­sə­nə gö­rə hə­yə­can­la­nır­dı. Atam özü də eti­raf edir­di ki, qar­da­şı ona gö­rə təz­yi­qə mə­ruz qa­la bi­lər, am­ma o, Qre­ta nə­nə­mi Mosk­va­ya yo­la sa­lan­dan son­ra ya bir xey­li yün­gül­ləş­miş­di, ya da qəs­dən özü­nü şən, nik­bin apa­rır­dı, hər hal­da ha­mı­mız bi­lir­dik ki, bi­zim ai­lə­ni göz­lə­yən təh­lü­kə Ru­ben da­yı­mın sat­qın­lı­ğı ilə bağ­lı­dır; o, er­mə­ni ter­ror dəs­tə­si­nə qo­şul­maq­la bi­zim ai­lə­yə elə bir lə­kə gə­ti­rib ki, ha­mı­nı çı­xıl­maz və­ziy­yət­də qo­yub. Anam ev­də köl­gə ki­mi do­la­nır­dı, bə­li, köl­gə ki­mi-səs­siz, sə­mir­siz. Tez-tez mə­ni qu­caq­la­yır­dı. Elə o gün­lə­rin bi­rin­də bi­zim də­mir qa­pı­la­ra ye­ni qı­fıl­lar sal­dı­lar və atam, anam bu ba­rə­də heç nə söy­lə­mə­sə­lər də, mən dər­hal an­la­dım k­i, bu nə­dən öt­rü­dür? Am­ma biz özü­müz də ça­lı­şır­dıq ki, ev­dən çıx­ma­yaq.
Bir də­fə ge­cə ya­rı yu­xu­dan oyan­ma­ğı­ma sə­bəb atam­la ana­mın de­yiş­mə­si ol­du. Gö­zü­mü açan ki­mi bil­dim ki, tam an­la­şıl­ma­yan səs­lər mət­bəx­dən gə­lir. Mən sa­kit­cə dəh­liz­lə mət­bə­xə ya­xın­laş­dım və açıq qa­pı­dan on­la­ra göz qoy­ma­ğa baş­la­dım. Mət­bəx şka­fı­na söy­kən­miş anam ata­ma elə zənd­lə ba­xır­dı ki, sanki onu bi­rin­ci də­fə idi ki, gö­rür­dü. O ana qə­dər ara­da nə söh­bət ol­muş­du, Al­lah bi­lir, am­ma o an­da anam so­ruş­du:
– Dü­zü­nü de, er­mə­ni qı­zı­na ev­lən­di­yi­nə pe­ş­man de­yil­sən ki?
A­tam bu sua­la dər­hal ca­vab ver­mə­di:
– Ki­şi at­dı­ğı ad­dı­ma gö­rə pe­ş­man ol­ma­ma­lı­dı, -de­di, -sən yax­şı qa­dın­san və biz qar­şı­lıq­lı mə­həb­bə­ti­mi­zə ca­vab ola­raq ai­lə qur­mu­şuq, sən­cə, öz­gə mən ney­nə­mi­şəm ki, hə­lə bir pe­ş­man da olam?
– Yox, mən baş­qa şe­yi öy­rən­mək is­tə­yir­dim, – anam de­di, – sua­lı baş­qa cür qo­yu­ram və yal­va­rı­ram ki, düz­gün ca­vab ve­rə­sən? Xa­hiş edi­rəm ki…
A­tam hik­kə­lən­miş hal­da, in­cik səs­lə ana­mın sö­zü­nü kəs­di:
– Bə­yəm mən bir­dən-iki­yə sə­nə ya­lan söy­lə­mi­şəm?
– On­da mə­ni agah elə gö­rüm, bu gün… yə­ni bü­tün bu ha­di­sə­lər­dən son­ra sən er­mə­ni qı­zıy­la ev­lə­nər­sən?
A­tam ma­sa­nın üs­tün­də­ki qıp­qır­mı­zı qı­zar­dıl­mış su­xa­rı­lar­dan bi­ri­ni gö­tü­rüb fi­kir­li-fi­kir­li ağ­zı­na qoy­du, am­ma elə bil məq­sə­di bu su­xa­rı­nı ye­mək yox, diş­lə­ri ara­sın­da ovu­la-ovu­la çı­xart­dı­ğı səs­lə­ri na­ra­hat dü­şün­cə­lə­ri­nə qa­rış­dır­maq­dı. Atam bu sua­lın ca­va­bı­nı o qə­dər yu­bat­dı ki, anam şkaf­dan ara­la­nıb ya­nı­nı mət­bəx kə­ti­li­nə qoy­du. Nə­ha­yət ki, atam dil­lən­di:
– Əgər söh­bət mən­dən ge­dir­sə… Və sən xa­hiş edir­sən ki, mən dü­zü­nü söy­lə­yim, o da gö­zü­müz üs­tə. Heç vaxt ev­lən­məz­dim er­mə­ni qı­zıy­la!!! Bi­rin­ci, ona gö­rə ki, mən bu gün heç bir er­mə­ni qı­zı­nı se­və bil­mə­rəm, lap də­li­cə­si­nə vu­rul­sam be­lə, o eş­qi qəl­bim­dən çı­xart­maq üçün vu­rub ürə­yi­mi part­la­da­ram, heç o eş­qin izi-to­zu da qal­maz! İkin­ci­si də, bu gün açıq-aş­kar in­san qa­nı­na su­sa­yan bir xal­qın qı­zı­nı ne­cə sev­mək olar?
A­tam güc­lə nə­fəs alır­dı. Bir­dən ba­şı­nı aşa­ğı sa­lıb ovuc­la­rı ara­sı­na al­dı və mən bu za­man onun ba­şın­da xey­li ağ tük­lər gör­düm və mə­nə elə gəl­di ki, bu ağ tük­lər bir gün qa­baq ata­mın ba­şın­da ol­ma­yıb, ata­mın saç­la­rı bir ge­cə­nin için­də ağa­rıb.
A­nam as­ta­dan:
– Sə­mi­mi da­nış­dı­ğı­na gö­rə sağ ol, – de­di, – sə­mi­mi da­nış­dı­ğı­na gö­rə.
A­tam da as­ta­dan dil­lən­di:
– Mən sə­nin qəl­bi­nə dəy­mək is­tə­mir­dim, Ka­ri­na, – de­di, – axı, sən gö­zəl bi­lir­sən ki, mən­dən öt­rü kim­sən.
– Mən əs­la in­ci­mə­dim, -anam de­di, -sən baş­qa cür ca­vab ve­rə bil­məz­din. Əgər sən baş­qa cür ca­vab ver­səy­din, üzü­nə də bax­maz­dım inan ki! Sən ta­ma­mi­lə haq­lı­san…
– Bi­lir­sən­mi, əzi­zim, mən sə­nə aşiq olan­da gü­zə­ra­nı ilə diq­qət çə­kən çox­mil­lət­li bir döv­lə­tin adi tə­lə­bə­lə­rin­dən bi­ri idim və “qar­daş” er­mə­ni xal­qı­nın qı­zı­na qar­şı sev­gi­də heç bir qə­ba­hət gör­mür­düm; axı, üs­tə­lik də, bu er­mə­ni qı­zı da mə­nim ki­mi kök­lü ba­kı­lı idi. Və mə­nim va­li­deyn­lə­rim də mil­li ənə­nə­lə­rə, di­ni eti­qa­da nə qə­dər bağ­lı ol­sa­lar da, axır­da sə­ni qə­bul elə­di­lər, -atam gü­lüm­sün­dü, – hət­ta atam de­di ki, su ki gir­di qa­ba, ol­du iç­mə­li…
Bu ata­lar sö­zü­nü çə­kən­də anam da gü­lüm­sə­di:
– Ya­dım­da­dır, – de­di, – ha­mı­sı ya­dım­da­dır.
A­tam sö­zü­nə da­vam elə­di:

 

– Mən har­dan bi­ləy­dim ki, bi­zim So­vet döv­lə­ti­mi­zi elə bu er­mə­ni “qar­daş­la­rı­mı­zın” əməl­lə­ri da­ğı­da­caq? On­lar ta­ri­xi şə­rait­dən ya­rar­lan­dı­lar və öz qon­şu­la­rı­na qə­bir qaz­ma­ğa baş­la­dı­lar. Çün­ki diş­lə­rin­də şi­rə qal­mış­dı, hə­lə əs­rin əv­vəl­lə­rin­də bol­şe­vik­lə­rin təz­yiqi ilə Azər­bay­can on­la­ra öz ata-ba­ba tor­paq­la­rı­nı ba­ğış­la­mış­dı. Əgər o za­man azər­bay­can­lı­lar bil­səy­di­lər ki, er­mə­ni­lə­rə gü­zəş­tə get­dik­lə­ri İrə­van xan­lı­ğın­da rus­lar ye­ni er­mə­ni döv­ləti ya­ra­da­caq­lar və öz gə­lə­cək məq­səd­lə­ri­ni hə­ya­ta ke­çir­mək üçün bu döv­lə­tin cəl­lad­lı­ğı­na ar­xa­la­na­caq­lar, yə­qin ki, bol­şe­vik­lər heç cür on­la­rı yo­la gə­ti­rə bil­məz­di. Bu­na gö­rə də mə­nə elə gə­lir ki, bu ha­di­sə­lər­dən son­ra nə bir azən­bay­can­lı ca­van er­mə­ni qı­zı­na vu­ru­lar, nə onun­la ai­lə qu­rar, əgər biz­də be­lə­si pey­da ol­sa, de­mək, onun nə qey­rə­ti var, nə vic­da­nı, nə də ürə­yi. Er­mə­ni­lə­rin mə­nim xal­qı­mı dü­çar et­dik­lə­ri bu fə­la­kət­lər­dən son­ra biz on­la­ra ən qa­tı düş­mən ki­mi ya­naş­ma­lı­yıq. Və bu nif­rət, kin-kü­du­rət ba­şa dü­şü­lən­dir.
Bu sö­zün ta­ma­mın­da o, göz­lə­ri­ni iri aça­raq bir xey­li ana­mın göz­lə­ri­nə zil­lə­yən­dən son­ra sö­zü­nə da­vam elə­di:
– Sən­cə, ikin­ci dün­ya mü­ha­ri­bə­sin­dən son­ra yə­hu­di­lər bir yə­hu­di­nin al­man qı­zı­na ev­lən­mə­si­nə ne­cə ba­xar­dı­lar? Bu sua­lın ca­va­bı mən­siz də sə­nə ay­dın­dı… Am­ma bir mil­lə­tin məh­vi­nə apa­ran o dəh­şət­li ha­di­sə­lə­rə qə­dər möv­cud olan ni­gah­la­ra baş­qa göz­lə bax­maq la­zım­dır. Tə­bii ki, mən özü­mə ömür-gün yol­da­şı seç­di­yim is­tək­li qa­dı­nı­mı son nə­fə­si­mə qə­dər mü­da­fiə et­mə­li­yəm. Sən və elə­cə də bi­zim dost­la­rı­mız, ta­nış­la­rı­mız, Ba­kı er­mə­ni­lə­ri­nin ço­xu lə­ya­qət­li in­san­lar­dı, mən bu­na əmi­nəm, mil­lət uc­dan­tut­ma ağıl­dan bə­la ola bil­məz. Daş­nak­la­rın azər­ba­yan­lı­la­ra qar­şı tö­rət­di­yi vəh­şi­lik­lə­rə gö­rə bü­tün mil­lə­ti qı­na­maq, bü­tün mil­lə­ti dam­ğa­la­maq ol­maz! Mən tam əmi­nəm: azər­bay­can­lı­lar­la er­mə­ni­lə­rin qo­hum­lu­ğu­na gə­ti­rib çı­xa­ran bü­tün qa­rı­şıq ai­lə­lər bu gün bi­zim in­di çək­di­yi­miz acı­la­rı çə­kir­lər: bü­tün in­sa­ni duy­ğu­lar, dü­şün­cə­lər pə­rən-pə­rən olub. Ne­cə ya­şa­ma­lı, nə et­mə­li? Aşa­ğı ba­xır­san saq­qal­dı, yu­xa­rı ba­xır­san bığ…
A­nam ata­ma ya­xın­laş­dı və onu qu­caq­la­dı. On­lar bir xey­li be­lə­cə qal­dı­lar və bir­dən-bi­rə mə­nə elə gəl­di ki, bu mə­sə­lə­lə­rin gə­lib be­lə bir həd­də çıx­ma­sı­na gö­rə atam anam­dan da­ha çox əzab çə­kir. Ürə­yim­dən keç­di ki, özü­mü üs­tü­nə atım və onu sa­kit­ləş­di­rim, am­ma dər­hal da bu fi­kir­dən da­şın­dım, axı, ən gər­gin an­lar­da be­lə təm­ki­ni­ni itir­mə­yən, ha­di­sə­lə­rin ma­hiy­yə­ti­ni in­cə­lə­yə-in­cə­lə­yə bir qay­da ola­raq “bu bi­rin­ci­si, bu ikin­ci­si, bu da üçün­cü­sü” de­yə məq­sə­di­ni sü­bu­ta ye­ti­rən atam ola bil­məz­di ki, çı­xış yo­lu tap­ma­sın, söh­bə­tə işıq­lı bir nöq­tə qoy­ma­sın…
A­ra­ya çök­müş də­rin sü­ku­tu anam poz­du:
– Mu­rad, əzi­zim, hər hal­da be­lə ya­şa­maq ol­maz…
A­tam dil­lən­mə­di.
– Biz çı­xış yo­lu tap­ma­lı­yıq, -anam as­ta­dan de­di, – nə isə et­mə­li­yik.
A­tam qüs­sə ilə ca­vab ver­di:
– Bi­zim bir yo­lu­muz var: ümid­lə ya­şa­maq və göz­lə­mək!
A­na­mın göz­lə­ri ya­şar­dı:
– Nə­yi göz­lə­mək? – de­di, – han­sı ümid­lə ya­şa­maq? Ba­şa düş ki, ke­çən gün­lə­ri qay­ta­ra bil­mə­rik. Am­ma gə­rək ai­lə­mi­zin şə­rə­fi­ni qo­ru­yaq. Rəs­mi ola­raq, biz on­suz da çox­dan ay­rıl­mı­şıq, elə isə bi­zim bir yer­də ya­şa­ma­ğı­mı­zın nə mə­na­sı? Bə­yəm bu ya­şa­maq­dı? Sə­nin bir sa­ni­yə də dinc­li­yin yox­dur, də­li ola bi­lər­sən, axı? Mən vax­tın­da sə­nə söy­lə­dim ki, xa­ri­cə ge­dək, Av­ro­pa öl­kə­lə­ri­nin bi­rin­dən sı­ğı­na­caq is­tə­yək, sən qə­ti şə­kil­də eti­raz elə­din, de­din ki, Və­tə­ni tərk edə bil­mə­rəm. İn­di də de­yi­rəm Mosk­va­ya ge­dək, heç mə­ni eşit­mək də is­tə­mir­sən. İn­di isə sə­nə yal­va­rı­ram, ayaq­la­rı­na dü­şü­rəm, qar­şın­da diz çö­kü­rəm ki, nə qə­dər ki, gec de­yil, heç ol­ma­sa, bi­zi Mosk­va­ya gön­də­rə­sən!
A­tam hey­rət­lə göz­lə­ri­ni ana­mın üzü­nə zil­lə­di:
– Ba­şa düş­mə­dim, ne­cə yə­ni bi­zi? -de­di, -bə­yəm sə­nin anan Mosk­va­da de­yil?
A­na­mın göz­lə­rin­dən gi­lə­lə­nən yaş­lar ya­naq­la­rın­da bir-bi­ri­ni ta­pan­da anam de­mə­yə söz də tap­dı:
– Mən “biz” de­yən­də, qı­zım­la özü­mü nə­zər­də tu­tu­ram.
A­tam möv­qe­yi­ni dər­hal bil­dir­di:
– Ka­ri­na, bir də mən­dən be­lə xa­hiş elə­mə, -de­di, -bi­rin­ci və axı­rın­cı də­fə ol­sun. Ya­dın­da sax­la: bi­rin­ci­si, mən o ki­şi­lər­dən de­yi­ləm ki, ar­va­dı­mı və uşaq­la­rı­mı qür­bə­tə gön­də­rəm, ikin­ci­si, bi­zi nə göz­lə­yir, bi­zə nə ola­caq bil­mi­rəm, am­ma mə­nim qı­zım doğ­ma və­tə­nin­də bö­yü­yə­cək!
O, bir­dən-bi­rə yum­ru­ğu­nu dü­yün­lə­yib ma­sa­ya elə çırp­dı ki, üs­tün­də­ki ko­fe fin­can­la­rı­nın hə­rə­si bir səm­tə dı­ğır­lan­dı. Atam cəld ye­rin­dən qal­xıb qar­şı­sı­na çı­xan nə var­sa ha­mı­sı­nı tə­pik­lə­yə-tə­pik­lə­yə ey­va­na çıx­dı. Mən hə­lə heç za­man onu be­lə qə­zəb­li, be­lə kin­li gör­mə­miş­dim. Qorx­muş, ağar­mış anam için-için ağ­la­yır­dı. Mən qət elə­dim ki, öz ota­ğı­ma ke­çim, am­ma qə­fil­dən ey­van­da elə bir tap­pıl­tı, şap­pıl­tı eşit­dim ki, ürə­yim düş­dü. Qorx­dum: “Doğ­ru­dan­mı, atam bu də­rə­cə­də özün­dən çı­xıb ki, ey­va­nı da­ğı­dır?” Am­ma bir­dən qu­la­ğı­ma ata­mın inil­ti­si gəl­di. Dər­hal ey­va­na atı­lıb özü­mü ona ye­ti­rən­də, onu ye­rə sə­ril­miş hal­da, özü də sı­nıb-da­ğıl­mış ban­ka­la­rın, şü­şə qab­la­rın ara­sın­da gör­düm. Bir­dən-bi­rə onun si­fə­tin­də elə dəh­şət­li ifa­də ya­ran­dı ki, üzün­də hə­yat əla­mə­ti qal­ma­dı; o bomboz bo­zar­dı. O an­da ana­mın ne­cə qış­qır­ma­sı hə­lə də qu­laq­la­rım­dan çə­kil­mir…
A­ta­mı in­farkt – mio­kard diaq­no­zu ilə xəs­tə­xa­na­ya yer­ləş­dir­di­lər. Onun müa­li­cə­si qırx gün çək­di və bu qırx gın ər­zin­də anam onun yas­tı­ğı­nın ya­nın­dan çə­kil­mə­di; san­ki şa­mın ba­şı­na do­la­nan pər­va­nə-mə­lək idi. Gün­də bir də­fə Fa­ti­mə bi­bim gə­lir­di və iki saat­lı­ğa onu əvəz elə­yir­di. O müd­dət ər­zin­də anam ox ki­mi evə qa­çır­dı, yu­yu­nub-da­ra­nıb qa­yı­dır­dı və atam­la bağ­lı sual­la­rı­nı bir-bi­ri­nə ca­la­yır­dı; san­ki iki sa­at yox, iki ay idi ata­mın ya­nın­dan ay­rıl­dı­ğı. O, mə­nə qə­tiy­yən fi­kir ver­mir­di. Nə­nəm, ba­bam ça­lı­şır­dı­lar ki, mə­ni qüs­sə­lən­mə­yə qoy­ma­sın­lar, am­ma mən ata­ma gö­rə içim­də çə­kir­dim və özü­mü çox bəd­bəxt hiss elə­yir­dim… Atam sa­ğa­lıb xəs­tə­xa­na­dan çı­xan­da pro­fes­sor ana­mın fə­da­kar­lı­ğı­nı xü­su­si­lə qeyd elə­di: de­di ki, tib­bi per­so­na­lın xid­mə­ti öz ye­rin­də, xəs­tə­ni be­lə tez sa­ğal­dıb-dir­çəl­dən ar­va­dı ol­du. Atam ana­mın üzü­nə ba­xıb gü­lüm­sə­di: ana­mın da göz­lə­ri işıq­lan­dı, ata­mı xəs­tə­xa­na­dan apar­ma­ğa gə­lən əmim Hə­sə­nin də, bi­bim Fa­ti­mə­nin də. On­la­rın se­vin­mə­si tə­bii idi, am­ma ki­min ağ­lı­na gə­lər­di ki, bir ay son­ra anam heç ki­mə bil­dir­mə­dən uzun bir na­mə ya­zıb ma­sa­nın üs­tü­nə qo­yan­dan son­ra xəl­vət­cə ev­dən qa­ça­caq.
O, de­mək olar ki, son həf­tə­ni mən­dən ara­lan­ma­mış­dı; mə­nə ki­tab oxu­muş­du, to­xu­maq öy­rət­miş­di, mə­nim­lə şə­kil­lər çək­dir­miş­di, mə­nə ət qu­ta­bı bi­şir­miş­di, üs­tü­nə su­max səp­miş­di… Bir də­fə isə o mə­ni ge­cə ya­rı yu­xu­dan oyat­mış­dı, or­ta­lıq­da­kı zər­fi gös­tə­rib qu­la­ğı­ma pı­çıl­da­mış­dı:
– Heç ki­mə gös­tər­mə bu­nu, giz­lət, mən ha­çan de­səm şəx­sən ata­nın özü­nə ve­rər­sən, da­nış­dıq?
Mən ra­zı­lıq­la ba­şı­mı tər­pə­dən­dən son­ra anam elə bil ta­mam sa­kit­ləş­di. Ye­nə də mə­ni ha­ra­sa gəz­mə­yə apar­dı. Hiss elə­yir­dim ki, mə­ni əy­lən­dir­mək, şən­lən­dir­mək is­tə­yir. Mən onun­la o qə­dər xoş­bəxt idim ki, heç Azər üçün də da­rıx­mır­dım. Və tə­bii, ağ­lı­ma da gəl­mir­di ki, bu-anam­la ke­çir­di­yim son saat­lar, son də­qi­qə­lər­dir…

XXV FƏ­SİL

A­nam ev­dən qa­çan­dan son­ra atam elə bil qə­fə­sə sa­lın­mış şir idi, özü­nə yer ta­pa bil­mir­di. Nə qə­dər əsib-coş­sa da, qə­ri­bə idi ki, ana­mın da­lın­ca get­mək ba­rə­də bir kəl­mə də da­nış­mır­dı. Kim bi­lir, bəl­kə də ona elə gə­lir­di ki, anam ər evi­ni xəl­vət­cə tərk et­mək­lə onun qü­ru­ru­nu, mən­li­yi­ni sın­dı­rıb. Mən bu ba­rə­də də­qiq bir nə­ti­cə­yə gə­lə bil­mir­dim…
A­ta­mın, ana­mın qo­yub get­di­yi mək­tu­bu ov­cun­da xış­ma­la­ya­raq Hə­sən əmi­mə kü­du­rət­lə nə­lər söy­lə­di­yi­ni öz qu­la­ğım­la eşit­dim:
– Mən ina­na bil­mi­rəm, mə­nə sa­də­cə elə gə­lir ki, be­lə şey ola bil­məz!!! Axı, biz xü­su­si­lə son gün­lər xoş­bəxt ya­şa­yır­dıq, o, de­mək olar ki, şi­ka­yət­lən­mir­di… İna­na bil­mi­rəm, ina­na bil­mi­rəm ki, bu mək­tub­da ya­zı­lan söz­lər ge­cə-gün­düz üs­tüm­də yar­paq ki­mi əsən bir qa­dı­nın di­lin­dən çı­xıb!
A­tam mək­tu­bu bar­maq­la­rı ara­sın­da tu­tub zənd­lə bir xey­li ba­xan­dan son­ra as­ta­dan:
– Am­ma fakt fakt­lı­ğın­da qa­lır, – de­di, – bu Ka­ri­na­nın xət­ti­dir… Mə­nim ar­va­dım xəl­vət­cə ev­dən qa­çıb… Bu nə de­mək­di? De­mə­li, mən ömür-gün yol­da­şı­mı çox pis ta­nı­mı­şam! Mə­nim öv­la­dı­mın ana­sı, hə­yat yol­da­şım qo­yub get­di­yi mək­tu­bun­da daş­nak qar­da­şı­na tam bə­raət qa­zan­dı­rır, ya­zır ki, er­mə­ni mil­lə­ti üçün çox gə­rək­li olan bu gün­lər­də o, mə­nim yox, öz mil­lə­ti­nin ara­sın­da ol­ma­lı­dır!!! Doğ­ru­dan­mı Ka­ri­na üzü­mü­zə gü­lə-gü­lə be­lə ri­ya­kar bir dü­şün­cə ilə ya­şa­yır­mış? Doğ­ru­dan­mı mən onu ta­nı­ma­mı­şam, onun haq­qın­da bu qə­dər ya­nıl­mı­şam? Mən ter­ror­çu­la­ra rəğ­bət bəs­lə­yən və on­lar­la əmək­daş­lıq et­mək­dən çə­kin­mə­yən bir qa­dı­nı ne­cə sev­mi­şəm? O, öz ai­lə­si­ni, ye­ga­nə qı­zı­nı daş­nak­la­rın sər­səm ide­ya­la­rı­na ne­cə qur­ban ve­rə bi­lər? Bir­cə şey kə­sin­lik­lə ay­dın­dı: onun yaz­dıq­la­rı bi­zim ara­mız­da əbə­di uçu­rum ya­rat­dı! Ə… bə… di!!!
– Özü­nü ələ al, Mu­rad! – Hə­sən əmim onu sa­kit­ləş­dir­mək is­tə­di, – axı sə­nə hə­yə­can­lan­maq ol­maz, ürə­yin na­ra­hat­dı, Al­lah­dan xe­yir­li­si, gö­rü­nür, be­lə məs­lə­hət­di…
Mə­nim üçün çox ma­raq­lı idi; gö­rə­sən anam ata­ma o mək­tub­da nə ya­zıb ki, o, bu də­rə­cə­də hal­dan çı­xıb? Am­ma bu­nu araş­dır­maq mə­nə üs­tün­dən uzun il­lər ke­çən­dən son­ra nə­sib ol­du. Hə­lə ürə­yim­dən ke­çir­di ki, ana­mın mə­nə ver­di­yi mək­tub haq­qın­da ata­ma da­nı­şım, am­ma ana­mın tap­şı­rı­ğı­nı və ana­ma ver­di­yim və­di poz­maq is­tə­mir­dim, da­ha doğ­ru­su, o və­di poz­ma­ğa qor­xur­dum. Mən xəl­vət­cə o zər­fin o üzü­nə, bu üzü­nə tez-tez ba­xır­dım, or­da ya­zı­lan­lar­dan xə­bər­dar ol­maq is­tə­yir­dim, am­ma fi­kir­lə­şir­dim ki, yox, hə­lə­lik o mək­tu­bu göz­dən uzaq bir yer­də giz­lət­səm yax­şı­dır, on­suz da ev­dən xəl­vət­cə qaç­dı­ğı­na gö­rə anam ai­lə­də ha­mı­nın gö­zün­dən düş­müş­dü…
Mən ye­ni­dən ba­bam­gil­də ya­şa­ma­ğa baş­la­dım. Atam hər ax­şam iş­dən qa­yı­dır­dı, ge­cə­dən xey­li ke­çə­nə qə­dər biz­dən ay­rıl­mır­dı və bir əli mə­nim saç­la­rı­mı sı­ğal­la­yır­dı. Çox qə­ri­bə gün­lər idi; elə bil ai­lə­miz­də söz­lə­şib bu qə­naə­tə gəl­miş­di­lər ki, öz duy­ğu və dü­şün­cə­lə­ri­ni giz­lə­sin­lər. Hət­ta yaş­lı­la­rın bu hə­rə­kə­ti mə­nə – on bir yaş­lı uşa­ğa da si­ra­yət elə­miş­di: qə­fil­dən ana­sız qal­ma­ğı­ma bax­ma­ya­raq, mən nəin­ki in­lə­yib ağ­la­mır­dım, heç sə­si­mi də çı­xar­mır­dım. Mən özü­mü tox­taq apa­rır­dım. Se­vi­nir­dim ki, nə­nə­min, ba­ba­mın ya­nın­da­yam, yox­sa anam­dan son­ra ge­niş və işıq­lı mən­zi­li­mi­zə elə bir qa­ran­lıq yol tap­mış­dı ki, tək qal­sam də­li ola bi­lər­dim. Düz­dür, atam mə­nim­lə idi, am­ma o, tez­dən işə ge­dir­di, bir də ax­şam qa­yı­dır­dı, am­ma ən acı­na­caq­lı­sı o idi ki, o, bir ata ki­mi ana­sız qız bö­yüt­mə­yə ya­ra­mır­dı, çün­ki o, qə­fil­dən ana­sız qal­mış öv­la­dı­na gö­rə da­ha çox sız­la­yır­dı. Əv­vəl­lər ol­du­ğu ki­mi sə­hər­lər işə ge­dir­di və özü­nü elə qə­lə­mə ver­mə­yə ça­lı­şır­dı ki, gu­ya ona heç nə ol­ma­yıb. Am­ma al­nın­da, ağ­zı­nın kə­nar­la­rın­da gün­dən-gü­nə də­rin­lə­şən qı­rış­lar onun için­də çək­di­yi acı­lar­dan xə­bər ve­rir­di. Atam ovuc-ovuc dər­man atır­dı və Fa­ti­mə bi­bim onun be­lə­cə da­va-dər­ma­nın umu­du­na qal­dı­ğı­nı gö­rən­də də­rin­dən köks ötü­rür­dü və as­ta­dan pı­çıl­da­yır­dı:
– Ba­cın öl­sün…
A­nam müəm­ma­lı tərz­də bi­zi atıb ge­dən­dən son­ra elə dəh­şət­li ha­di­sə­lər baş ver­di ki, bəl­kə in­sa­nın yu­xu­su­na da gəl­məz­di elə şey­lər. 1992-ci il fev­ra­lın 25-dən 26-na ke­çən ge­cə er­mə­ni si­lah­lı bir­ləş­mə­lə­ri­nin Qa­ra­bağ­da yer­lə­şən 366-cı So­vet mo­toatı­cı ala­yı ilə bir­lik­də əha­li­si dinc azər­bay­can­lı­lar­dan iba­rət olan Xo­ca­lı­nı yağ­ma­la­ma­sı, qə­sə­bə­də soy­qı­rım apar­ma­sı, uşaq­la­ra, qo­ca­la­ra, qa­dın­la­ra di­van tut­ma­sı bir da­ha er­mə­ni-daş­nak si­ya­sə­ti­nin iç üzü­nü aç­dı. Mə­lum ol­du ki, qət­liam za­ma­nı er­mə­ni ya­raq­lı­la­rı dinc əha­li ilə vəh­şi­cə­si­nə dav­ra­nıb­lar, kör­pə uşaq­la­rı zor­la­yıb­lar, ha­mi­lə qa­dın­la­rın qar­nı­nı sün­gü ilə cı­rıb­lar, me­yid­lə­rin bur­nu­nu, qu­la­ğı­nı kə­sib ey­bə­cər ha­la sa­lıb­lar. De­mək olar ki, min nə­fər­dən ar­tıq dinc əha­li­si qət­lə ye­ti­ri­lən, ya­ra­la­nan və it­kin dü­şən Xo­ca­lı yer üzün­dən si­lin­miş­di. Xo­ca­lı fa­ciə­si bi­zim dər­di­mi­zin üs­tü­nə elə bir dərd gə­tir­di ki, biz elə bir bə­la ilə üz-üzə qal­dıq ki, öz dər­di­miz­dən da­nış­maq ci­na­yət sa­yıl­ma­sa da, bi­zə ar olar­dı.
…1992-ci ilin ma­yın­da dağ­lar qoy­nun­da yer­lə­şən qa­la şə­hə­ri, Qa­ra­bağ xan­lı­ğı­nın pay­tax­tı Şu­şa da yağ­ma­lan­dı. Öz şan­lı ta­ri­xin­də Şu­şa qa­la­sı­nı fəth et­mək heç bir ya­del­li sər­kər­də­yə nə­sib ol­ma­mış­dı və bu sə­bəb­dən Şu­şa Azər­bay­ca­nın na­mus, şə­rəf sim­vo­lu sa­yı­lır­dı.
İb­ra­him ba­bam yan­ğı ilə sə­si­ni qal­dır­dı:
– Ne­cə? Qa­ra­ba­ğın çə­lən­gi­ni – Şu­şa­nı er­mə­ni­lər iş­ğal elə­yib?! – de­di, – Yox, Al­lah bu əda­lət­siz­li­yi gö­tür­məz! On­lar bu­nun al­tı­nı çə­kə­cək­lər…
Son­ra­lar mən eşi­dən­də ki, han­sı yol­la­sa Va­qi­fin, Na­tə­va­nın, Bül­bü­lün gül­lə­lən­miş bü­rünc hey­kəl­lə­ri­ni Şu­şa­dan Ba­kı­ya gə­ti­rib­lər və İn­cə­sə­nət mu­ze­yi­nin hə­yə­tin­də yer­ləş­di­rib­lər, ge­dib o büst­lə­rə ba­xan­da elə bil­dim dün­ya­nın axı­rı­dı; hey­kə­li də gül­lə­lə­yər­miş­lər?

XXVI FƏ­SİL

So­vet­lə­rin da­ğıl­ma­sı ilə çox şey­lər də­yiş­di, Le­ni­nin nə­həng hey­kə­li qo­yul­muş, Le­ni­nin adı­nı da­şı­yan əra­zi­ni də ye­ni adı ilə ça­ğır­ma­ğa baş­la­dı­lar: Azad­lıq Mey­da­nı.
1918-ci il­də Məm­məd Əmin Rə­sul­za­də­nin rəh­bər­li­yi ilə Azər­bay­can De­mok­ra­tik Res­pub­li­ka­sı öz ba­ğım­sız­lı­ğı­nı elan elə­yən­də, müs­tə­qil hö­ku­mət ki­mi ta­nı­nan­da iki im­pe­ri­ya döv­lə­ti – 10 fev­ral 1828-ci il­də Türk­mən­çay mü­qa­vi­lə­si ilə Azər­bay­ca­nı iki ye­rə par­ça­la­mış Ru­si­ya və İran Azər­bay­ca­nın su­ve­ren­li­yi­ni ta­nı­ma­dı­lar və “əl-ələ” ve­rib bu ye­ni hö­ku­mə­ti ya­şa­ma­ğa qoy­ma­dı­lar və heç iki il keç­mə­miş rus bol­şe­vik or­du­su er­mə­ni­lə­rin dəs­tə­yi ilə ye­ni­dən bi­zim Və­tə­ni­mi­zi iş­ğal elə­yib öz nə­za­rə­ti al­tı­na al­dı. Və bu nə­za­rət, nə az, nə çox, düz yet­miş il sür­dü. Bə­yəm ta­ri­xin tə­kə­ri­ni ge­ri dön­dər­mək müm­kün­mü? 1990-cı il­də Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı ye­ni­dən öz müs­tə­qil­li­yi­ni elan elə­di: am­ma bu də­fə hə­mi­şə­lik.
Biz ye­ni döv­lət­də və ye­ni si­ya­si qu­ru­luş­da ya­şa­ma­ğa baş­la­dıq. Ya­ran­dı­ğı gün­dən in­san bə­ra­bər­li­yin­dən dəm vu­ran so­sia­list ni­za­mı­nın pio­ner qals­tu­ku, kom­so­mol və par­ti­ya ic­las­la­rı, be­şil­lik plan­lar ki­mi at­ri­but­la­rı ilə bir­lik­də izi-to­zu da qal­ma­dı. Ye­ni hə­yat tər­zi­nə uy­ğun­la­şa bil­mə­sək də, mən de­yə bil­mə­rəm ki, baş­dan-ba­şa sax­ta­kar­lıq­la ida­rə olu­nan bir döv­lət qu­ru­lu­şu­nun xif­fə­ti­ni elə­yir­dim. Mə­nə əzab ve­rən baş­qa şey­di: So­vet­lə­rin da­ğıl­ma­sı mə­ni ona gö­rə yan­dı­rır­dı ki, bu­nun nə­ti­cə­sin­də mən hə­lə nə qa­zan­dı­ğı­mı dərk et­mə­səm də, ana­mı itir­miş­dim; və söz­süz ki, bu ümu­miy­yət­lə in­san hə­ya­tın­da ən acı it­ki­dir.
Ai­lə­miz­də ana­mın haq­qın­da de­mək olar ki, heç nə da­nış­mır­dı­lar. Heç elə bil bi­zim hə­ya­tı­mız­da o, ol­ma­mış­dı, san­ki mə­nim anam yox, ev­dən bir mil­çək uçub get­miş­di. Əgər əv­vəl­lər ana­mın ev­dən qaç­ma­sı­na ai­lə üzv­lə­ri­mi­zin be­lə la­qeyd ya­naş­ma­sı mə­ni qor­xut­sa da, son­ra­dan cır­nat­ma­ğa baş­la­dı. Ana­mın bü­tün şə­kil­lə­ri­ni ai­lə al­bom­la­rın­dan çı­xa­rıb giz­lə­miş­di­lər ki, mən on­la­rı gö­rüb qə­hər­lən­mə­yim, an­caq bu çox dəh­şət­li idi, elə bil onun su­rə­ti gün­bə­gün mən­dən uzaq­la­şır­dı. Be­lə an­lar­da göz­lə­ri­mi yu­man­da onu elə bil da­ha ay­dın gö­rür­düm. Anam isə bir də­fə də ol­sun mə­nə zəng elə­mir­di. Mən də öz keç­mi­şi­mə vi­da de­yə bi­lər­dim, am­ma on­da hə­lə bil­mir­dim ki, onun xi­las olma­ğı­mız na­mi­nə at­dı­ğı bu ad­dım məh­və apa­rır, özü də bi­rin­ci elə onun özünü.
Et­di­yi xə­ya­nə­tə gö­rə gün­düz­lər mən ona nif­rət elə­yir­dim, am­ma ge­cə­lər ya­ta­ğa gi­rən­dən son­ra ya­dı­ma ev­dən qaç­ma­mış­dan bir ne­çə gün ön­cə mə­nim­lə ne­cə meh­ri­ban dav­ran­ma­sı dü­şür­dü; o ne­cə də xoş­qı­lıq, mü­la­yim, həs­sas idi. Sə­hər­lər yu­xu­dan oya­nan­da və ge­cə anam­la bağ­lı gör­dü­yüm yu­xu­la­rın yu­xu ol­du­ğu­nu an­la­yan­da özü­mə yer ta­pa bil­mir­dim. Bu dün­ya­da ya­şa­yan Qre­ta nə­nə­min, ana­mın yox­lu­ğu­na alış­maq isə müm­kün de­yil­di…
An­caq doğ­ma­la­rı­mın it­ki­si­nə gö­rə mə­ni ta­pan acı­lar mə­ni üzə bil­mir­di, çün­ki mən diq­qət mər­kə­zin­də idim, ha­mı ça­lı­şır­dı ki, nə ilə­sə mə­ni se­vin­dir­sin; ai­lə­də yaş­lı­lar o qə­dər qay­ğı­ma qa­lır­dı­lar, o qə­dər mə­ni əziz­lə­yir­di­lər ki, əmim, bi­bim qız­la­rı pa­xıl­lıq­dan bil­mir­di­lər ney­lə­sin­lər, Azər isə mə­nə gös­tə­ri­lən nə­va­ziş­dən məm­nun­du.
Qa­baq­lar heç za­man İb­ra­him ba­bam mən­dən öt­rü al­ma­nın qa­bı­ğı­nı soy­maz­dı, mə­ni be­lə tez-tez qu­caq­la­yıb saç­la­rı­mı tu­mar­la­maz­dı. Ma­raq­lı idi ki, dəy­mə­dü­şər Tu­tu İb­ra­him ba­ba­mın yal­nız mə­nə diq­qət gös­tər­di­yi­ni sez­sə də qıs­qan­mır­dı, ək­si­nə, mə­nim də böy­rü­mə-ba­şı­ma fır­la­nır­dı. Hər­dən mə­ni yu­xu­dan ilıq bir hə­ra­rət, is­ti tə­mas oya­dır­dı, gö­zü­mü açıb gö­rür­düm ki, Tu­tu­dur, qar­nı­nı dün­ya­nın ən gö­zəl qrel­ka­sı ki­mi söy­kə­yib ayaq­la­rı­ma.
O gün­lə­rin bi­rin­də İb­ra­him ba­bam mə­nim ota­ğım­da­kı pən­cə­rə­yə bir sax­sı dib­çək qoy­du, için­də də ət­ri ada­mı beş ad­dım­dan vu­ran ətir­şah ko­lu və son­ra da baş­la­dı bu bit­ki­yə ne­cə qul­luq et­mək yol­la­rı­nı mə­nə öy­rət­mə­yə. O söy­lə­di ki, çi­çək­lər üzə­rin­də ca­laq əmə­liy­yat­la­rı­na baş­la­yıb, tez­lik­lə qey­ri-adi bir gö­zəl­li­yə ma­lik olan çi­çək nö­vü ya­ra­da­caq və adı­nı da “Ai­da­gü­lü” qo­ya­caq. O za­man mən ri­ca elə­dim ki, on­da bu çi­çə­yi ağ rəng­də ya­rat­sın, am­ma nə üçün­sə bu xa­hi­şim­dən son­ra mə­ni bərk-bərk qu­caq­la­dı və ağ­la­dı…
Hər sə­hər İb­ra­him ba­bam əlim­dən tu­tub mə­ni evi­miz­lə üz­bəüz­də yer­lə­şən tə­zə mək­tə­bə apa­rır­dı, am­ma mən o təh­sil oca­ğı­na kö­nül­süz ge­dir­dim, bu ye­ni mək­tə­bə heç cür alı­şa bil­mir­dim və mə­nə elə gə­lir­di ki, bu mək­təb heç za­man mə­nə doğ­ma­laş­ma­ya­caq; çün­ki mə­nim ürə­yim köh­nə mək­təb­də qal­mış­dı. Sin­fi­miz­də qal­mış­dı, anam, Qre­ta nə­nəm ki­mi mə­nim dün­yam­dan qeyb olan müəl­lim­lə­ri­min ya­nın­da qal­mış­dı. Sə­bir­siz­lik­lə dərs­lə­rin so­na var­ma­sı­nı göz­lə­yir­dim ki, özü­mü ba­yır­da mə­ni göz­lə­yən İb­ra­him ba­ba­ma ye­ti­rim. O gün­lər mə­ni təəc­cüb­lən­di­rən şey­lər­dən bi­ri də İb­ra­him ba­ba­mın mə­ni dərs­dən apar­ma­ğa gə­lər­kən or­den və me­dal­la­rı­nı tax­ma­sı idi, axı o, adə­tən si­nə­si­nə mü­ha­ri­bə­də və mü­ha­ri­bə­dən son­ra al­dı­ğı bu ni­şan­ları bay­ram­dan-bay­ra­ma dü­zər­di.
Ru­qiy­yə nə­nəm ça­lı­şır­dı ki, mə­ni həm də bi­şir­di­yi ləz­zət­li ye­mək­lər­lə ovut­sun, bü­tün gü­nü mət­bəx­də əl­lə­şir­di, boş vaxt ta­pan ki­mi isə Azər­lə mə­nə co­rab to­xu­yur­du. Mən nə­nə­min ya­nı­nı kəs­di­rib to­xu­maq öy­rə­nən­də, ba­bam bir gö­zü qa­pı­da kross­vord həll elə­yir­di, bi­zim evin dai­mi qo­naq­la­rı­nı göz­lə­yir­di: ha­mı­dan ön­cə hər sa­at, hər də­qi­qə, hər an mən­siz da­rıx­dı­ğı­nı eti­raf elə­yən Azər gə­lir­di və biz onun­la “pro­kat” köş­kün­dən gö­tü­rül­müş vi­deo­ka­set­lə­rə ta­ma­şa elə­yir­dik, ya da sa­də­cə mırt vu­rur­duq. Son­ra Fa­ti­mə bi­bim gə­lir­di, özü də əli­boş yox, hök­mən nə isə ləz­zət­li bir şey bi­şi­rib gə­ti­rir­di və bi­zi, gö­zü­nü üs­tü­müz­dən çək­mə­yən, bi­zi köl­gə ki­mi iz­lə­yən ba­ba­mın acı­ğı­na gəz­mə­yə gön­də­rir­di. Biz İçə­ri­şə­hə­rin kü­çə­lə­ri ilə aşa­ğı enir­dik və az vaxt­da şə­hə­ri­mi­zin si­ma­sı­nın ne­cə də­yiş­di­yi­ni gö­rən­də hey­rə­tə gə­lir­dik; ha­ra ba­xır­dın kənd­çi qi­ya­fə­sin­də adam­lar­dı, üz­lə­rin­də də qəm, qüs­sə, ölüm, ma­təm xo­fu…
Hə­sən əmim həf­tə­də bir də­fə gə­lir­di, zən­bil-zən­bil ər­zaq gə­ti­rir­di və yal­nız mə­ni yox, nənəm­lə ba­ba­mı da nə isə bir hə­diy­yə ilə se­vin­di­rir­di. Naz­lı xa­la hər­dən­bir gö­rü­nür­dü, o ki qal­dı əmim, bi­bim qız­la­rı­na, on­lar da na­dir hal­lar­da gə­lib-ge­dir­di­lər, de­yir­di­lər ki, dərs­lə­ri ağır­la­şıb. On­la­ra inan­maq olar­dı, axı ali mək­tə­bə gir­mə­yə ha­zır­la­şır­dı­lar, müəl­lim ya­nı­na ge­dib-gə­lir­di­lər, im­ta­han­la­ra isə az qa­lır­dı.
Be­lə­cə, il­lər ke­çir­di və mən də, de­mək olar ki, ye­ni bir hə­yat tər­zi­nə alı­şır­dım. Mən Qre­ta nə­nə­min və ana­mın yox­lu­ğu­nu da­ha çox ad gün­lə­rim­də hiss elə­yir­dim. Nə­dən­sə məhz ad gün­lə­rim­də kə­sin­lik­lə an­la­yır­dım ki, qə­dər-qis­mət mə­ni anam­dan və Qre­ta nə­nəm­dən mə­hrum elə­yib. Bəl­kə də bu­nun sə­bə­bi məhz bir za­man­lar mə­nim ad gün­lə­rim­də ana­mın və nə­nə­min xü­su­si can­fə­şan­lıq et­mə­lə­ri ilə bağ­lı idi, nə bi­lim? Ana­mın Qre­ta nə­nəm­lə məhz ad gün­lə­rim­də mə­ni ne­cə ge­yin­di­rib-ke­cin­dir­mə­lə­ri ya­dı­ma dü­şür­dü. Mə­ni gə­lin­cik ki­mi bə­zə­yir­di­lər və mən sə­mimi qəlb­dən ina­nır­dım ki, yed­di­si no­yabr­da bü­tün öl­kə tən­tə­nə­li şə­kil­də məhz mə­nim ad gü­nü­mü bay­ram elə­yir…
A­nam və Qre­ta nə­nəm hə­ya­tım­da yal­nız xa­ti­rə­lə­ri ilə ya­şa­ma­ğa baş­la­yan­dan son­ra, atam mə­nim ad gün­lə­ri­mi res­to­ran­da ke­çir­mə­yə baş­la­dı ki, qo­ca ana­sı­nı əziy­yə­tə sal­ma­sın, yə­ni mə­nim Ru­qiy­yə nə­nəm biş-düş elə­mə­sin, qo­naq qar­şı­la­ma­sın.
Qə­ri­bə idi ki, tor­paq­la­rı­mı­zın gün­bə­gün yağ­ma­lan­ma­sı­na, qo­ca­la­rın, qa­dın­la­rın, uşaq­la­rın əsir apa­rıl­ma­sı­na, bir söz­lə, mil­lə­tin bu acı­lar­la ya­şa­ma­sı­na bax­ma­ya­raq, dəb­də­bə­li ad gün­lə­ri öz ye­rin­də, toy­lar da, ad gün­lə­ri də ara ver­mir­di.

 

XXVII FƏ­SİL

Bə­li, Qa­ra­bağ mü­ha­ri­bə­si bi­zim hə­ya­tı­mı­zı ta­mam baş­qa məc­ra­ya sal­dı. Mən yal­nız Qa­ra­bağ mü­ha­ri­bə­si­nə qə­dər­ki öm­rü­mü hə­ya­tı­mın işıq­lı his­sə­si sa­yı­ram, son­ra qa­ra gün­lər baş­la­nıb. Hət­ta Qa­ra­bağ ha­di­sə­lə­ri­nin baş­lan­ma­sı ilə bi­zim bir qay­da ola­raq sə­bir­siz­lik­lə göz­lə­di­yi­miz bağ hə­ya­tı da göz­dən düş­dü, gö­zəl­li­yi­ni itir­di. Am­ma bu ona gö­rə de­yil­di ki, mən ana­mı, ana ba­ba­mı, ana nə­nə­mi itir­miş­dim. Elə bil ağac­lar da qüs­sə-kə­dər için­də idi. Ha­va da açıl­mır­dı, kü­lək sən­gi­mir­di, mə­nə elə gə­lir­di ki, bu­lud­lar göy üzün­də azıb­lar. Am­ma dün­ya­da za­hi­ri sa­kit­lik hökm sü­rür­dü, əs­lin­də isə hər şey, ha­mı də­yiş­miş­di, mü­na­qi­şə uzan­dıq­ca, bu ağ­rı-acı adi­lə­şir­di, bu ağ­rı-acı hə­yat tər­zi­mi­zə çev­ri­lir­di; bu mü­na­qi­şə ba­rə­də sus­ma­ğa üs­tün­lük versə­lər də, əs­lin­də mü­ha­ri­bə­nin ya­ra­la­rı bir an be­lə unu­dul­mur, yad­dan çıx­mır­dı…
Əv­vəl­ki gö­zəl və xoş gün­lər­də ol­du­ğu ki­mi, Naz­lı xa­la növ­bə­ti mə­zu­niy­yə­ti­nin bit­mə­si­nə bir həf­tə qal­mış şə­hə­rə qa­yıt­dı ki, bu həf­tə­nin so­nun­da da ba­ğa öz va­cib qo­naq­la­rı­nı gə­tir­sin.
Budə­fə­ki qo­naq­lar res­pub­li­ka­nın ta­nın­mış rəs­sa­mı Va­hid Rə­him­za­də və onun ai­lə­si idi. Eti­raf et­mək la­zım­dır ki, Naz­lı xa­la, ümu­miy­yət­lə, şə­hə­rin məş­hur adam­la­rı, ta­nın­mış ai­lə­lə­ri ilə əla­qə­lər ya­rat­ma­ğa və tə­bii ki, gə­lə­cək­də bu əla­qə­lər nə­ti­cə­sin­də iş qur­ma­ğa, bu­nun­la da öz öv­lad­la­rı­na gün-gü­zə­ran ağ­la­ma­ğa bö­yük önəm ve­rir­di. Bu sə­bəb­dən də o elan elə­yən­də ki, çox məş­hur bir ada­mı qo­naq ça­ğı­rıb, hət­ta mən də dər­hal kəs­dir­dim ki, söh­bət adı son za­man­lar Naz­lı xa­la­nın di­lin­dən düş­mə­yən Va­hid Rə­him­za­də­dən və onun ai­lə­sin­dən ge­dir. Hət­ta onu da hiss elə­dim ki, bu qo­naq­lıq əmim qız­la­rı­nın – Ay­nu­run, Fi­da­nın, Kö­nü­lün yox, bir­ba­şa mə­nim Azə­ri­min gə­lə­cək ta­le­yi ilə bağ­lı­dır!
…Bi­zim ba­ğa öz ye­ga­nə qız­la­rı ilə gə­lən ər-ar­vad bir-bi­ri­nə ya­ra­şır­dı­lar və za­hi­rən də çox xoş tə­sir ba­ğış­la­yır­dı­lar; rəs­sa­mın ar­va­dı Se­vinc xa­nı­mın ye­ri­şin­dən, du­ru­şun­dan, da­nı­şı­ğın­dan kü­bar­lıq ya­ğır­dı. Va­hid bəy Naz­lı xa­la­ya la­lə­li bir çö­lün təs­vi­ri­ni əks et­di­rən gö­zəl bir sə­nət nü­mu­nə­si ba­ğış­la­dı. On­lar par-par pa­rıl­da­yan ye­ni bir mi­nik ma­şı­nıy­la gəl­miş­di­lər ki, bu av­to­mo­bi­li də on­la­rın ada­mı hey­rə­tə gə­ti­rən ye­ga­nə qız­la­rı Ay­sel sü­rür­dü. Elə bu Ay­se­lin də uc­ba­tın­dan mən öz ra­hat­lı­ğı­mı itir­dim, çün­ki o, son də­rə­cə gö­zəl idi, üs­tə­lik də ağıl­lı-ka­mal­lıy­dı. Özü­nü bi­zim ai­lə­lə­rin qız­la­rı ki­mi yox, çox sər­bəst apa­rır­dı, dü­şün­cə­li su­rət­də az da­nış­ma­ğa, əsa­sən sus­ma­ğa üs­tün­lük ve­rən bi­zim qız­lar­dan fərq­li ola­raq, nə is­tə­sə, söy­lə­yir­di və bu mə­nim xo­şu­ma gə­lir­di.
U­ca boy­lu, mü­tə­na­sib bə­dən­li, qar­tal qa­na­dı ki­mi qa­ra saç­lı, qa­ra xal­lı, qa­ra göz­lü, əs­mər üz­lü bu skrip­ka­ça­lan qı­zın əy­ni-ba­şı da bi­zi hey­rə­tə gə­tir­di, “Vranq­ler” fir­ma­sı­na məx­sus şal­var onun uzun ayaq­la­rı­nı, mü­tə­na­sib ən­da­mı­nı bir qə­dər də qa­ba­rıq şə­kil­də nə­zə­rə çarp­dı­rır­dı. Və o son də­rə­cə gö­zəl, ağıl­lı da­nı­şır­dı. Düz­dür, biz qız­lar da ki­fa­yət qə­dər mü­kəm­məl-təh­sil al­mı­şıq, ki­mi pia­ni­no­ya get­miş­di, ki­mi ba­le­tə, ki­mi rəq­sə, əs­la ki­fir də de­yil­dik, am­ma bu­nun­la be­lə gö­zü­mü­zə ila­hə ki­mi gö­rü­nən Ay­se­lin ya­nın­da nə üçün­sə qo­naq­la­rın qar­şı­sı­na çıx­maq is­tə­mə­dik.
Bəd­bəxt­lik­dən mə­nim əmoğ­lum, Ay­sel skrip­ka­da bir klas­sik mu­si­qi ör­nə­yi­ni us­ta­lıq­la ifa edən­dən son­ra hey­rə­ti­ni əl çal­maq­la, “Bra­vo” de­yə qış­qır­maq­la ifa­də elə­di. Azər onal­tı, Ay­sel isə on yed­di ya­şın için­də idi, am­ma bu yaş fər­qi­nə bax­ma­ya­raq, Naz­lı xa­la o məc­lis­də­cə açıq-aş­kar şə­kil­də oğ­lu­na el­çi­lik elə­di və elə bu da mə­ni dəh­şə­tə gə­tir­di, ha­va­lan­dır­dı.
Ay­se­lin isə heç nə ey­ni­nə de­yil­di; o, ədəb­lə, ka­mal­la dün­yə­vi söh­bət­lər elə­yir­di, bö­yük­lər­lə öz tay-tu­şu ki­mi da­nı­şır­dı, hət­ta qı­çı­nı qı­çı­nın üs­tü­nə aşı­rır­dı ki, bu da bi­zim ai­lə­də ədəb­siz­lik sa­yı­lır­dı. O hət­ta şam­pan şə­ra­bı da iç­di. Elə bil Ay­sel ila­hi­nin yer­də­ki nü­ma­yən­də­si idi və nə is­tə­sə elə­yə bi­lər­di. Məc­li­sin or­ta­sın­da o, cins ji­le­ti­ni də əy­nin­dən çı­xart­dı və qol­suz tül köy­nək­də de­mək olar ki, çıl­paq qal­dı…
Mən çaş­mış­dım: bi­zim ev­də öz bə­dən qu­ru­lu­şu­nu və ya­ra­şı­ğı­nı nü­ma­yiş et­dir­mək, alt pal­ta­rı­nı ki­mə­sə gös­tər­mək məq­bul sa­yı­la bil­məz­di. Hət­ta qa­dın­la­ra məx­sus alt pal­tar­la­rı yu­yu­lan­da da on­la­rı qu­rut­maq üçün elə xəl­vət bir ye­rə sə­rir­di­lər ki, ki­şi tay­fa­sı, xü­su­sən qo­naq-qa­ra ora­ya gi­rib-çıx­mır­dı. O ki qal­dı ne­cə ge­yin­mə­yə, ön­cə nə­nəm, son­ra da ana­la­rı­mız, bi­bi­miz Fa­ti­mə bi­zə çox də­qiq şə­kil­də ba­şa sal­mış­dı­lar ki, ne­cə ge­yin­mək la­zım­dır ki, ai­lə­nin adı­na lə­kə gəl­mə­sin. An­caq be­lə gö­rü­nür­dü ki, Ay­sel­gi­lin ai­lə­sin­də be­lə qay­da­lar, ge­yim-ke­ci­mə qar­şı hər han­sı bir ya­saq möv­cud de­yil­di və Ay­sel nə is­tə­sə elə­yə bi­lər­di, am­ma bur­da da mə­ni təəc­cüb­lən­di­rən mə­qam bi­zim bö­yük­lə­ri­mi­zin Ay­se­lin bu hə­rə­kət­lə­ri­ni çox tə­bii qar­şı­la­ma­la­rı idi, san­ki heç nə ol­ma­mış­dı…

XXVIII FƏ­SİL

Ö­züm­dən ne­cə də zəh­ləm ge­dir­di! Bir­dən-bi­rə mə­nə elə gəl­di ki, gö­zəl­lər gö­zə­li Ay­sel­lə mü­qa­yi­sə­də, ana qay­ğı­sın­dan məh­rum ol­muş id­bar bir ör­dək ba­la­sı­yam və Ay­se­lin mə­nə qar­şı say­ma­maz­lı­ğı da çox tə­bii­dir. O, ha­mı­ya və hər şe­yə qar­şı eti­na­sız­lı­ğı­nı bir da­ha nü­ma­yiş et­di­rə­rək göz­lə­nil­mə­dən üzü­nü əmim oğ­lu­na tut­du:
– Mən tə­biət vur­ğu­nu­yam, -de­di, -mə­ni ba­ğı­nız­la ta­nış et­məz­sən ki?
Əl­bət­tə, biz qız­lar da onu ba­ğı­mız­da gəz­di­rə bi­lər­dik, am­ma bu gö­zəl­çə heç bi­zi tər­pən­mə­yə də qoy­ma­dı, bir süz­gün, çə­pə­ki ba­xış­la bi­zə öz ye­ri­mi­zi ta­nıt­dı. Mə­nim üzü­dön­müş əmoğ­lum isə elə bil bu anı çox­dan göz­lə­yir­di, dər­hal qı­zın ya­nı­na düş­dü, nə­za­kət­lə:
– Bu­yu­run, – de­di, – ge­dək…
On­lar ağac­la­rın ara­sın­da göz­dən itən­də isə Naz­lı xa­la­nın iş­lət­di­yi söz ürə­yi­mi pa­ra-pa­ra elə­di:
– Al­lah bəd­nə­zər­dən sax­la­sın! Gör bir ne­cə də bir-bi­ri­nə ya­ra­şır­lar!
Dərd­dən sar­sıl­mış hal­da öz ota­ğı­ma qaç­dım və ba­şı­mı ba­lın­cın al­tı­na so­xub qü­rub ça­ğı­na ki­mi hön­kür-hön­kür ağ­la­dım. Qo­naq­la­rı­mız ge­də­nə qə­dər mən aşa­ğı düş­mə­dim və ən acı­na­caq­lı­sı o idi ki, kim­sə bu­nun fər­qi­nə var­ma­dı; kim­sə ma­raq­lan­ma­dı ki, mən har­da­yam! Yox, ya­lan de­dim, Ru­qiy­yə nə­nəm bir ne­çə də­fə ota­ğı­mın qa­pı­sı­nı dö­yüb mən səs­lə­di. İç­ki içən­lər ara­sın­da otur­ma­ğı xoş­la­ma­dı­ğın­dan, məc­li­si er­kən tərk edən ba­ba­mın da uca­dan mə­ni səs­lə­di­yi­ni, nə­nə­mə “Ai­da gəl­sin mə­nə çay dəm­lə­sin” söy­lə­di­yi­ni eşit­dim, am­ma hay ver­mə­dim, ürə­yim­də isə de­dim ki, qoy ça­yı sə­nə gə­lə­cək gə­li­nin Ay­sel dəm­lə­sin! Mən məş­ğu­lam, Azər­lə Ay­se­lin ni­şa­nı­nı ne­cə ke­çir­mək ba­rə­də fi­kir­lə­şi­rəm. Am­ma bir qu­la­ğım ba­yır­da idi.
Hər şe­yi eşi­dir­dim.
– Axı, Siz bi­lir­siz ki, mən ge­cə ma­şın sür­mək­dən qor­xu­ram,-Ay­sel bir­dən-bi­rə sə­si­ni qal­dır­dı, – biz get­mə­li­yik, tə­ləs­mək la­zım­dı!
Ay­se­lin ami­ra­nə sə­si dər­hal va­li­deyn­lə­ri­ni qalx­ma­ğa və bağ sa­hib­lə­ri ilə vi­da­laş­ma­ğa məc­bur elə­di.
Məş­hur rəs­sam da, onun xa­nı­mı da zi­ya­fə­tə gö­rə ürək­dən tə­şək­kür elə­yir­di­lər, am­ma mə­nə elə gə­lir­di ki, bu min­nət­dar­lıq lə­ya­qət­li süf­rə­yə gö­rə de­yil, məhz o məc­lis­də tə­mə­li qo­yul­muş kör­pü on­la­rı qa­ne elə­yir, on­la­rın ürə­yin­cə­dir!
Mən pən­cə­rə­yə ya­xın­la­şıb möh­tə­rəm qo­naq­la­rın ne­cə yo­la sa­lın­ma­sı­na üst mər­tə­bə­dən ta­ma­şa elə­yər­kən qə­zəb­dən tit­rə­yir­dim, Ay­se­lin əlin­də bi­zim bağ­dan top­lan­mış gül­lə­ri gö­rən­də, bi­lən­də ki bu gül­lə­ri föv­qə­la­də qo­naq­lar üçün mə­nim əmoğ­lum də­rib, lap özü­mü itir­dim. Fi­kir­ləş­dim ki, bəs mə­nim ta­le­yim ne­cə ola­caq? Bəs onun mə­nə ver­di­yi vəd har­da qal­dı? Uşaq­lı­ğı­mı­zın so­nun­cu ya­yın­da baş tu­tan to­yu­muz unu­dul­du­mu? Doğ­ru­dan­mı, o mə­ni dul qo­ya­caq?!

XXIX FƏ­SİL

Mən xif­fət­dən o qə­dər üzü­lüb hik­kə­lən­miş­dim ki, er­tə­si gün sə­hər ye­mə­yi­nə də get­mə­dim, öz aman­sız aşi­qi­min hə­mi­şə ol­du­ğu ki­mi pən­cə­rəm­dən içə­ri at­dı­ğı ağ qə­rən­fi­li isə ov­cum­da xış­ma­la­yıb ba­yı­ra tu­laz­la­dım. Nə­dən­sə, mə­nə elə gə­lər­di ki, rə­qi­bim Azə­rin qəl­bi­ni fəth elə­yib, o ki qal­dı ye­nə mə­nə ağ qə­rən­fil gön­dər­mə­si­nə-onun rəh­mi­nə, bu mə­nə gə­rək ol­ma­yan bir dav­ra­nış­dı.
…O ba­zar gü­nü biz ha­mı­mız qə­rar­laş­mış­dıq ki, şə­hə­rə qa­yı­daq, çün­ki er­tə­si gün ki­mi işə get­mə­li idi, ki­mi də dər­sə. An­caq bir­dən-bi­rə İb­ra­him ba­bam qə­ti şə­kil­də bil­dir­di ki, bi­zi kən­də, öz qo­hu­mu­gi­lə qo­naq apa­ra­caq. Heç ki­min eti­raz et­mə­yə cü­rə­ti çat­ma­dı və be­lə­lik­lə də ata­la­rı­mı­zın və elə­cə dəy­mə­dü­şər Naz­lı xa­la­nın eti­ra­zı­na bax­ma­ya­raq, İb­ra­him ba­ba­mın də­də-ba­ba kən­di­nə yo­la düş­dük.
Şü­və­lan qə­sə­bə­sin­də ba­ba­mın ki­çik qar­da­şı Mir­ka­zım ya­şa­yır­dı, bi­zi də elə azər­bay­can­lı­la­ra məx­sus qo­naq­pər­vər­lik­lə o qar­şı­la­dı. Bir göz qır­pı­mın­da toğ­lu­nu soy­du­lar, man­qa­lı yan­dır­dı­lar, am­ma süf­rə ar­xa­sı­na keç­mə­miş­dən ön­cə ba­bam öz qar­da­şın­dan xa­hiş elə­di ki, ca­van­la­ra öz at da­mı­nı gös­tər­sin. Ağ­saq­qal­la­rın ar­dın­ca təəc­cüb­lə, ma­raq­la töv­lə­yə gi­rən­də, at­lar­dan bi­ri kiş­nə­di, gö­rü­nür, sa­hi­bi­nə nə isə an­lat­maq is­tə­yir­di. Mir­ka­zım da­yı­nın gü­vənc ye­ri bir-bi­rin­dən ya­ra­şıq­lı at­la­rı­na ta­ma­şa elə­yən­də ba­bam bir­dən-bi­rə töv­lə­də­ki ba­la­ca ula­ğı gös­tə­rib:
– Siz bu hey­va­na da bir diq­qət elə­yin, – de­di və əli­ni bu məz­lum du­ruş­lu hey­va­nın be­li­nə çək­di, -in­di de­yin gö­rüm, bu ya­zı­ğın bu cins at­dan nə­yi kəm­di?
Mən ba­şa düş­mə­dim ki, o nə­yə işa­rə vu­rur, nə de­mək is­tə­yir, ona gö­rə də sus­dum, əmim qız­la­rı, həm­çi­nin bu ulaq­dan gö­zü­nü çək­mə­yən Azər ki­mi gö­zü­mü döy­mə­yə baş­la­dım. Ba­bam isə bu qə­fil sor­ğu-sua­lı­na da­vam elə­di.
– Mə­nim ba­la­la­rım, mə­nə de­yin gö­rüm, bu ula­ğın göz­lə­ri gö­zəl de­yil­mi?
Biz ha­mı­mız bir ağız­dan ca­vab ver­dik ki, eş­şə­yin göz­lə­ri hə­qi­qə­tən gö­zəl­di, hət­ta ya­na­şı da­yan­mış atın göz­lə­rin­dən də gö­zəl­di.
– On­da mə­nə söy­lə­yin gö­rüm, heç eşit­mi­si­niz­mi ki, kim­sə gö­zəl bir qı­zın şə­ni­nə xoş söz­lər de­yən­də, onun göz­lə­ri­ni eş­şə­yin göz­lə­ri­nə bən­zət­sin?
Yox, biz hə­qi­qə­tən də be­lə bir şey eşit­mə­miş­dik, bu sə­bəb­dən də gü­lüş­mə­yə baş­la­dıq, am­ma ba­bam bi­zə mə­həl qoy­ma­dan ye­nə sö­zü­nə da­vam elədi:
– Kim­sə si­zin ya­nı­nız­da be­lə komp­li­ment­lər söy­lə­yib­mi; mə­sə­lən, eş­şək ki­mi tə­miz­kar, ya eş­şək ki­mi və­fa­lı?
Əs­la, biz be­lə şey­lər də eşit­mə­miş­dik, ona gö­rə də şaq­qıl­da­yıb gü­lüş­mə­yi­mi­zə da­vam elə­dik.
– Çox ma­raq­lı­dı, -ba­bam de­di, -axı nə­yə gö­rə eş­şə­yin şə­ni­nə be­lə komp­li­ment­lər de­yil­mə­sin? Axı, eş­şək heç vaxt bu­la­nıq su iç­mir və sa­hi­bi­nə ölən gü­nü­nə qə­dər sə­da­qət­lə xid­mət elə­yir, yük da­şı­yır. Üs­tə­lik də, iş­lə­yən­də bərk tər­lə­yən adam de­yir ki, lap eş­şək ki­mi iş­lə­dim. Bir mə­sə­lə də var: tər­bi­yə­siz, xam adam gö­rən­də onu eş­şə­yə bən­zə­di­rik! El ara­sın­da ne­cə de­yir­lər? Hə, söy­lə­yir­lər ki, eş­şə­yi ləl-cə­va­hi­rat­la yük­lə­yən­də, bə­yəm yü­kü yün­gül olur? Ya da de­yir­lər, eş­şək nə­di, dö­şək nə­di?
İn­di mə­nə de­yin gö­rüm bu hey­van in­san­la­ra bu qə­dər fay­da ve­rə-ve­rə, nə­dən adı bir yer­də yax­şı­lı­ğa çə­kil­mir?
Bu su­al mə­nə də ma­raq­lı gəl­di:
– “Doğ­ru­dan da, axı nə­yə gö­rə?”
A­zər dil­lən­di:
– Bəl­kə ona gö­rə ki, eş­şək inad­cıl­dı?
Ba­bam onun­la ra­zı­laş­ma­dı:
– Axı, bu dün­ya­da eş­şək­dən də inad­cıl hey­van­lar var. Bəs on­la­rın adı ni­yə hal­lan­mır?
Bu sua­la baş­qa ca­vab ve­rən ol­ma­dı, ba­bam bi­zi bir-bir diq­qət­lə süz­dü və axır­da da üzü­nü Azə­rə tu­tub as­ta-as­ta niy­yə­ti­ni vur­ğu­la­ma­ğa baş­la­dı:
– Si­zə agah ol­sun: bu dün­ya­da eş­şək­dən baş­qa elə bir hey­van yox­dur ki, ana­sın­dan qa­baq­da get­sin. Tə­biət­də bü­tün hey­van­la­rın ba­la­la­rı ana­la­rı­nın ar­xa­sın­ca ge­dir­lər, ana­la­rı­nın yo­lun­dan çə­ki­lir­lər. Yal­nız eş­şək ba­la­sın­dan baş­qa, o özün­dən bö­yü­yün hör­mə­ti­ni o də­rə­cə­də sax­la­mır ki, hət­ta ana­sın­dan qa­ba­ğa dü­şür?!
Bi­zim təəc­cüb­lən­di­yi­mi­zi gö­rən İb­ra­him ba­bam bir də dil­lən­di:
– Bə­li, bə­li, təəc­cüb­lən­mə­yin, bu ye­ga­nə hey­van­dır ki, öz bö­yük­lə­ri­ni sa­ya sal­mır, on­la­rın qa­ba­ğı­na dü­şüb yü­yü­rür. Bax elə bu xid­mə­ti­nə gö­rə də eş­şək be­lə xo­şa­gəl­məz bir şöh­rət qa­za­nıb və onun yer­də qa­lan xid­mət­lə­ri də kol­gə­də qa­lıb, ona gö­rə onun­la mü­qa­yi­sə olu­nan in­san özü­nü təh­qir olun­muş sa­yır.
Mən hə­lə də fi­kir­lə­şir­dim ki, gö­rə­sən, axı ba­bam nə­yə işa­rə vu­rur, nə de­mək is­tə­yir, ki­min bos­ta­nı­na daş atır? O ye­nə də üzü­nü Azə­rə çe­vir­di:
– Hə­yat­da özü­nə tay se­çən­də, onun gö­zəl göz­lə­ri, mü­tə­na­sib ayaq­la­rı, al ya­naq­la­rı sə­ni al­dat­ma­sın, fi­kir ver, gör o özün­dən bö­yük­lə­rə qar­şı ne­cə mü­na­si­bət bəs­lə­yir! Əgər qız öz va­li­deyn­lə­ri­nə da­nış­ma­ğa aman ver­mir­sə; ad­dım­ba­şı on­la­rın sö­zü­nü kə­sir­sə, əgər qız va­li­deyn­lə­ri­nin ya­nın­da on­la­rın əvə­zi­nə söz de­yir­sə, qə­rar çı­xar­dır­sa, onun yer­də qa­lan key­fiy­yət­lə­ri də bir qa­ra qə­pi­yə dəy­məz, gec-tez o, va­li­deyn­lə­ri­nin ba­şı­nı ye­rə so­xa­caq!
Və mən qəl­bim­də İb­ra­him ba­ba­ma səc­də elə­dim!!! Elə bir səc­də ki, ruh­la­nıb oxu­maq is­tə­dim.

 

XXX FƏ­SİL

Bu ərə­fə­də hə­yat Ba­kı­da müəy­yən bir axa­ra düş­sə də, Qa­ra­bağ­dan dəh­şət­li xə­bər­lər gə­lir­di: di­şin­dən dır­na­ğı­na ki­mi si­lah­lan­dı­rıl­mış er­mə­ni ya­raq­lı­la­rı nəin­ki Qa­ra­ba­ğı, hət­ta Qa­ra­ba­ğa ya­xın di­gər Azər­bay­can ra­yon­la­rı­nı da zəbt et­miş­di­lər. Nə qə­dər qıv­raq ol­sa da, bü­tün bu an­la­ra tab gə­tir­mə­yən İb­ra­him ba­bam bir­dən-bi­rə xəs­tə­lən­di və düz iki ay ya­taq­dan qal­xa bil­mə­di. Tu­tu bir an da ol­sun ba­ba­mın çar­pa­yı­sın­dan ara­lan­mır­dı, ya­tan­da da çar­pa­yı­nın ayaq ucun­da, qar­nı­nı ba­ba­mın ayaq­la­rı­na söy­kə­yib ya­tır­dı və elə qə­rib-qə­rib, qəm­gin-qəm­gin mi­yol­da­yır­dı ki, ha­mı­nı qüs­sə­lən­di­rir­di. Biz İb­ra­him ba­ba­mı itir­mək­dən çox qor­xur­duq, am­ma Al­la­ha şü­kür ol­sun ki, is­ti ha­va­la­rın baş­lan­ma­sıy­la o da göz­lə­nil­mə­dən yax­şı­laş­ma­ğa baş­la­dı və dər­hal da bil­dir­di ki, ya­xın gün­lər­də ba­ğa kö­çə­cək, ye­ni­dən bəs de­yin­cə tor­paq­la əl­lə­şə­cək.
Ai­lə ənə­nə­lə­ri­nə sa­diq qa­la­raq, yay­da biz ye­nə də öm­rün qü­rub ça­ğın­da ata-ba­ba tor­paq­la­rı­mı­zın er­mə­ni­lər tə­rə­fin­dən iş­ğa­lı­na dö­zə bil­mə­yən və bu­nu özü­nə bö­yük dərd elə­yən İb­ra­him ba­ba­mın ba­şı­na cəm ol­duq. O yay gün­lə­rin­də ba­ba­mı, sən de­mə, da­ha bir qə­fil zər­bə göz­lə­yir­miş, o, son il­lər ta­mam ağır­laş­mış, göz­lə­ri işıq­dan qal­mış se­vim­li Tu­tu­su­nu itir­di. Ba­bam Tu­tu­nun ölü­sü­nü hə­mi­şə köl­gə­sin­də yat­dı­ğı ərik ağa­cı­nın di­bin­də tor­pa­ğa quy­la­dı. Ba­bam se­vim­li pi­şi­yi­nin xa­ti­rə­si­ni üs­tü­nə “Tu­tu xa­nım” ya­zıl­mış baş­da­şıy­la əbə­di­ləş­dir­di…
Qay­ğı­lar, acı­lar için­də üzül­mə­si­nə bax­ma­ya­raq, bağ hə­ya­tı öz əzəl­ki ləz­zə­ti­ni itir­sə də, ba­bam bi­zi ba­şı­na cəm elə­yib hə­ya­tı­mı­zın ən işıq­lı an­la­rı­nı özün­də ya­şa­dan bu ba­ğı ye­nə ya­ra­şı­ğa gə­tir­mə­yə ça­lı­şır­dı. O gün­lər­də bi­zim bağ­da cəm ol­ma­ğı­mız elə bir bə­la­lı za­ma­na düş­müş­dü ki, bü­tün qon­şu bağ­lar­dan vay-şi­vən sə­si gə­lir­di; çün­ki o bağ­lar­da Er­mə­nis­tan­lı, La­çın­lı, Qa­ra­bağ­lı qaç­qın­lar-köç­kün­lər yer­lə­şib məs­kun­laş­mış­dı­lar. Nə üçün­sə on­lar bi­zim ba­ğa gir­mə­miş­di­lər, gö­rü­nür, ba­ba­mın şəx­siy­yə­ti­nə hör­mət elə­miş­di­lər. Bəl­kə də ona gö­rə ki, ba­bam min bir əziy­yət­lə ha­si­lə gə­tir­di­yi bu ba­ğın mer-mey­və­si­ni on­suz da on­la­ra pay­la­yır­dı. Ye­ri gəl­miş­kən qeyd edim ki, ba­bam bu al­çal­dıl­mış və təh­qir edil­miş in­san­la­ra öz ba­ğı­nın mer-mey­və­si­ni pay­la­maq­dan bö­yük ləz­zət alır­dı.
Ba­bam, de­mək olar ki, hər na­har­da dərd­dən-qəm­dən üzü­lən ye­ni “qon­şu”­la­rı­mız­dan bi­ri­ni, ya iki­si­ni kül­fə­ti ilə ba­ğı­mı­za də­vət elə­yir­di və tə­bii ki, qo­naq­pər­vər­li­yi­ni əsir­gə­mir­di. Naz­lı xa­la, Fa­ti­mə bi­bim, Ru­qiy­yə nə­nəm isə be­lə məc­lis­lə­rin ta­ma­mın­da bu fa­ğır, utan­caq qo­naq­la­ra bi­zim köh­nə pal­tar­la­rı­mı­zı pay­la­yır­dı­lar. Mən bu atıl­mış, var-yox­dan çıx­mış in­san­la­rın ara­sın­da əzab çə­kir­dim və şüb­hə elə­mir­dim ki, on­la­rın ta­le­yin­də bi­zim də gü­na­hı­mız var, şəx­sən ağ qar­ğa ki­mi on­lar­dan se­çil­mə­yim mə­ni ağ­rı­dır­dı. Da­ha uşaq oyun­la­rı­na, əy­lən­cə­lə­rə baş qoş­mur­duq, bü­tün gü­nü ba­ba­ma kö­mək elə­yir­dik ki, ba­ğın əv­vəl­ki ya­ra­şı­ğı­nı qay­ta­raq. Çox­dan idi ki, man­qa­lı­mız tüs­tü­lən­mir­di, am­ma bu­nun sə­bə­bi qu­zu əti­nin, ağ ba­lı­ğın ba­ha­lan­ma­sı ilə bağ­lı de­yil­di, ka­ba­bın dər­hal ət­ra­fa ya­yı­lan qo­xu­su­na gö­rə ye­ni qon­şu­la­rı­mız­dan uta­nır­dıq, on­la­rın ha­mı­sı­na ka­bab bi­şi­rib pay­la­maq isə, hət­ta bi­zim də im­ka­nı­mız xa­ri­cin­də idi. Çün­ki on­lar bir, iki, ya üç ai­lə ol­say­dı­lar, yo­la ver­mək – hə­rə­si­nə beş-al­tı şiş pay gön­dər­mək olar­dı, am­ma qis­mət­dən dörd ət­ra­fı­mız qaç­qın­lar­dı, hə­lə də baş­la­rı­na gə­lən fə­la­kə­ti yu­xu he­sab elə­yən məz­lum in­san­lar­dı.
Biz – qə­fil­dən bö­yü­yən uşaq­lar ba­ğa elə gəl­miş­dik ki, san­ki hər­bi bor­cu­muz­dan çı­xır­dıq, am­ma fi­kir­lə­şən­də ki, ha­çan­sa bu bağ ba­bam­sız ye­tim qa­la­caq, şəx­sən mən sar­sı­lır­dım… Bir söz­lə, hə­yat öz axa­rın­dan çıx­mış­dı, hət­ta na­dir hal­lar­da get­di­yi­miz Azər və Ai­da ada­sı da bi­zi ovu­da bil­mir­di, içi­miz­də çək­di­yi­miz acı­la­ra məl­həm ol­mur­du.
Heç ba­ba­mın səh­hə­ti də yax­şı şey vəd elə­mir­di. O, heç za­man ürə­yin­dən şi­ka­yət­lən­mə­sə də, son za­man­lar tez-tez ürək tut­ma­la­rı olur­du, qan təz­yi­qi qal­xır­dı.
Təc­rü­bə­li ürək hə­ki­mi Naz­lı xa­la əlin­də­ki to­no­met­ri qu­tu­su­na qo­yan­dan son­ra can­ıya­nan­lıq­la qay­ına­ta­sı­na:
– Si­zə çox iş gör­mək ol­maz, siz din­cəl­mə­li­si­niz, atam, -de­di, -üs­tə­lik də Si­zə la­zım­dı ki, müt­ləq han­sı­sa bir diu­re­tik dər­man qə­bul edə­si­niz.
– Mən ta­mam sağ­la­mam, -ba­bam ca­vab ver­di, – Tu­tu­xa­nım sağ ol­say­dı, heç diu­re­tik dər­man­lar da ax­tar­maz­dıq, pi­şik sax­la­yan ada­mın heç za­man qan təz­yi­qi ol­maz!
A­tam elə bil bu sö­zə bənd idi:
– Bəl­kə sə­nə tə­zə pi­şik alıb gə­ti­rək? – de­di.
İb­ra­him ba­bam qə­tiy­yət­lə ca­vab ver­di:
– Yox, oğ­lum, yox, mən Tu­tu­xa­nı­mın xa­ti­rə­si­nə xə­ya­nət edə bil­mə­rəm!
Heç nə­yə bax­ma­ya­raq, ba­bam bü­tün gü­nü bağ­da iş­lə­yir­di. Bir də­fə ne­cə ol­du­sa şaf­ta­lı dər­mək­də ba­ba­ma kö­mək edən­də özüm­dən ası­lı ol­ma­ya­raq di­li­mə be­lə su­al gəl­di:
– Ne­cə et­mək olar ki, za­man da­yan­sın? Axı gün gün­dən ağır gə­lir…
Ba­bam də­rin­dən köks ötü­rən­dən son­ra:
– Heç za­man ümi­di itir­mək ol­maz, qı­zım, – de­di, – gə­lə­cə­yə inan­maq la­zım­dı, dün­ya xali de­yil…
O, mə­nə da­ha “ax­çi” de­mir­di, am­ma ye­nə də hər­dənbir ba­ba­mın di­lin­dən son də­rə­cə şi­rin səs­lə­nən bu sö­zü eşit­mək ürə­yim­dən ke­çir­di.
– Ba­ba can, -mən xa­hiş tər­zin­də ona mü­ra­ciət elə­dim, – söz ver ki, mən nə qə­dər sa­ğam, sən mə­ni tərk et­mə­yə­cək­sən…
– Əl­bət­tə, mən sə­ni heç za­man tərk et­mə­yə­cəm, – ba­bam ca­vab ver­di və gü­lüm­sə­di, -nə za­man olur-ol­sun, sən ağac­dan şaf­ta­lı, ya in­cir də­rən­də mən sə­nin­lə ola­cam; hər ba­har al­ma, al­ba­lı ağac­la­rı çi­çək­lə­yən­də sən gö­rə­cək­sən ki, mən sə­nin­lə­yəm; mən çi­çək­lə­miş bu­da­ğa dö­nüb sə­nin üçün gü­lüm­sə­yə­cəm, mə­nim ba­lam…
Mən ona qı­sıl­dım və biz bir xey­li be­lə­cə ra­hat­lıq tap­dıq, son­ra o mə­ni ba­ğın aya­ğı­na, gül-çi­çək şi­til­li­yi­nə apar­dı və mə­nə öz əli ilə ən gö­zəl çi­çək­lər­dən bir dəs­tə bağ­la­dı.

XXXI FƏ­SİL

Ü­zü pa­yı­za dö­nən­də şə­hə­rə yı­ğış­dıq. Ha­va­lar sə­rin­lə­miş, ya­ğış­lar baş­la­mış­dı və be­lə yağ­mur­lu gün­lə­rin bi­rin­də uzaq qo­hum­la­rı­mız­dan bi­ri­nin yas məc­li­si­nə ge­dən ba­bam or­da köh­nə ta­nış­la­rın­dan bi­ri­nin at­dı­ğı at­ma­ca­dan öz pa­yı­nı gö­tü­rür. Ba­ba­mın o ta­nı­şı ba­ba­mın gö­zü ba­xa-ba­xa ki­mə­sə göz vu­ra­raq de­yib­miş ki, bi­zim ara­mız­da elə­lə­ri var ki, er­mə­ni ilə qo­hum ol­ma­la­rı cə­hən­nəm, hə­lə on­la­rı öz ev­lə­rin­də də giz­lə­dib sax­la­yır­lar və bu in­san­lar da öz­lə­ri­ni və­tən­pər­vər, mü­səl­man sa­yır­lar, ayıb­dı, Al­lah özü cə­za­la­rı­nı ver­sin…
İb­ra­him ba­bam o yas məc­li­sin­dən evə dö­nən­də bı­çaq vur­san qa­nı çıx­maz­dı. Hik­kə­sin­dən tir-tir tit­rə­yir­di, öz dər­di­nə Ru­qiy­yə nə­nə­mi də or­taq elə­di:
– Ni­yə be­lə ol­du, Ru­qiy­yə xa­nım? Bə­yəm mən ha­çan­sa bu dün­ya­da lə­ya­qət­siz bir hə­rə­kət et­mi­şəm ki, öv­lad­la­rım mə­nə gö­rə əzab çə­kə­lər? Mən ha­ram ti­kə ye­mə­mi­şəm, bu evə ha­ram gə­tir­mə­mi­şəm, bü­tün hə­ya­tı­mı qoy­mu­şam ki, tə­ki Və­tən çi­çək­lən­sin. İkin­ci Dün­ya mü­ha­ri­bə­sin­də mən neft bu­ruq­la­rın­da yo­rul­maq bil­mə­dən ça­lı­şır­dım, çün­ki ina­nır­dım ki, düş­mən üzə­rin­də qə­lə­bə üçün neft la­zım­dır. Bi­zim Ba­kı neft­çi­lə­ri­nin fə­dakar əmə­yi və Ba­kı nef­ti ol­ma­say­dı, So­vet İt­ti­fa­qı heç za­man düş­mən üzə­rin­də qə­lə­bə qa­za­na bil­məz­di! Hit­ler Qaf­qa­za so­xu­lan­da və “Bar­ba­ros­sa” əmə­liy­ya­tı­nı ke­çir­mə­yə baş­la­yan­da mən kö­nül­lü cəb­hə­yə yol­lan­dım və dö­yü­şə-dö­yü­şə ge­dib Ber­li­nə çıx­dım. Mü­ha­ri­bə­dən son­ra da mən qo­lu­mu qol­tu­ğu­ma qoy­ma­dım, öl­kə­nin bər­pa­sı na­mi­nə ça­lış­dım. Ha­nı o öl­kə? Nə üçün o bi­zə xə­ya­nət elə­di? Mə­nim rəh­mət­lik atam Azər­bay­can­da So­vet hö­ku­mə­ti zor gü­cü­nə qu­ru­lan­da de­yir­miş ki, nə fər­qi, əc­dad­la­rı­mız uyu­yan tor­pa­ğı kim tap­da­la­ya­caq; rus ayı­sı, ya fars çaq­qa­lı? İki­si də yır­tı­cı­dı: əti­mi­zi ye­yə­cək­lər, sü­mü­yü­mü­zü gə­mi­rə­cək­lər, nə qal­sa, onu da çığ­na­ya­caq­lar… Ya­zıq atam, elə bil bu gü­nü gö­rür­müş…
Ru­qiy­yə nə­nəm güc­lə eşi­di­lən bir səs­lə:
– Al­lah rəh­mət elə­sin ona, -de­di, – qəb­ri nur­la dol­sun.
– Al­lah ölən­lə­ri­nə rəh­mət elə­sin, Ru­qiy­yə xa­nım, – ba­bam ca­vab ver­di və sö­zü­nə da­vam elə­di, – rəh­mət­lik hə­mi­şə bi­zi inan­dır­ma­ğa ça­lı­şır­dı ki, qon­şu im­pe­ri­ya­lar bi­zim yur­du­mu­za xoş mə­ram­la can at­mır­lar. On­la­ra bi­zim nef­ti­miz la­zım­dır! Şərq­də ilk də­fə Məm­məd Əmin Rə­sul­za­də­nin baş­çı­lı­ğı ilə De­mok­ra­tik Res­pub­li­ka­nı biz ya­rat­ma­dıq­mı?! Rəh­mət­lik ne­cə də nü­fuz­lu Na­zir­lər Ka­bi­ne­ti ya­rat­mış­dı; ha­mı­sı za­də­gan, zi­ya­lı, dər­ra­kə sa­hib­lə­ri… Bi­zim öl­kə­mi­zin ta­ri­xin­də Azər­bay­can an­caq on­la­rın ha­ki­miy­yə­ti za­ma­nı sö­zün əsl mə­na­sın­da çi­çək­lə­yib… He­yif ki, er­mə­ni mil­lət­çi­lə­ri, rus şo­vi­nist­lə­ri o hö­ku­mə­ti çox ya­şa­ma­ğa qoy­ma­dı­lar-iki­si­nə də qar­daş de­dik, am­ma ba­şı­mı­za bə­la ol­du­lar!
İb­ra­him ba­bam göz­lə­ri­ni yum­du və ba­şı­nı bu­la­ya-bulaya:
– O hö­ku­mət cə­mi iyir­mi üç ay ya­şa­dı, – de­di, – er­mə­ni­lər ara­nı qa­rış­dır­ma­say­dı­lar, bol­şe­vik­lər gəl­mə­səy­di­lər, in­di kim bi­lir biz nə­lə­rə na­il ol­muş­duq. On­lar sat­qın er­mə­ni­lə­rin dəs­tə­yi ilə Ba­kı­ya so­xul­du­lar və gənc Res­pub­li­ka­nı boğ­du­lar…
O­nun sə­si tit­rə­di və bir­dən-bi­rə uşaq ki­mi ağ­la­ma­ğa baş­la­dı. Son za­man­lar o, ümu­miy­yət­lə, çox tez köv­rə­lir­di. Dəs­ma­lı­nı çı­xa­rıb göz­lə­ri­nin ya­şı­nı si­lən­dən son­ra sö­zü­nə da­vam elə­di:
– Biz ağ­saq­qal­la­rı­mı­za inan­mır­dıq, am­ma sən de­mə on­lar Rus im­pe­ria­list­lə­ri­nə nif­rət bəs­lə­mək­də haq­lıy­mış­lar! Rus­lar bur­da er­mə­ni­lə­rin dəs­tə­yi ilə bol­şe­vik hö­ku­mə­ti ya­rat­dı­lar. Qul­dur­ba­şı Ste­pan Şaum­yan ən lə­ya­qət­li oğul­la­rı­mı­zın ba­şı­nı ye­di, əvə­zin­də rus­lar bi­zi məc­bur elə­di ki, bu qa­tı daş­na­ka hey­kəl qo­yaq… On­lar Qa­ra­bağ xan­lı­ğı­nı ləğv elə­yib Ru­si­ya­nın ma­li­ka­nə­si­nə çe­vir­miş­di­lər bəs ol­ma­mış­dı, hə­lə xa­nın kən­di­nin-Xan­kən­di­nin də adı­nı də­yi­şib bu ca­ni­nin şə­rə­fi­nə Ste­pa­na­kert qoy­du­lar!!! Və biz də kor ki­mi yet­miş il bu ha­ki­miy­yə­tə səc­də elə­dik!!! Nə üçün? Onun üçün ki, on­lar bi­zi mil­li-əx­la­qi də­yər­lə­ri­miz­dən, ta­ri­xi­miz­dən, mə­də­niy­yə­ti­miz­dən, di­ni­mi­zin­dən uzaq­laş­dır­mış­dı­lar. Onun üçün bi­zi iki ye­rə par­ça­la­mış­dı­lar. Fars­lar­la bö­lüş­dür­müş­dü­lər. Rus­lar bi­zi er­mə­ni­lə­rin Qa­ra­bağ tə­lə­si­nə sal­mış­dı­lar, fars­lar isə Cə­nu­bi Azər­bay­can­da ya­şa­yan otuz mil­yon­luq azər­bay­can­lı­ya göz ve­rib, işıq ver­mir­di­lər, öz əc­dad­la­rı­nın tor­pa­ğın­da, öz ana di­lin­də da­nı­şan azər­bay­can­lı­la­rı məs­xə­rə­yə qo­yur­du­lar! Doğ­ru­dan da gül­mə­li­di!!! Təb­riz xal­ça­la­rı­nı dün­ya ba­za­rı­na fars xal­ça­sı adıy­la çı­xa­rır­lar, biz də su­su­ruq nə­di-nə de­yil, Təb­riz fars im­pe­ri­ya­sı­na da­xil­dir. On­lar Ni­za­mi Gən­cə­vi­ni fars şai­ri ki­mi təq­dim edən­də də sə­si­mi­zi çı­xar­mı­rıq! Hət­ta İran təb­li­ğa­tı o ye­rə çat­dı­rıb ki, mə­nim za­val­lı pi­şi­yim Tu­tu­xa­nı­ma da, fars cin­si de­yir­di­lər, hal­bu­ki o adi­cə Azər­bay­can pi­şi­yi idi, am­ma bu­nu kim bi­lir? Əl­bət­tə, biz xır­da­çı-çər­çi de­yi­lik: ürə­yi­miz bö­yük, qəl­bi­miz ge­niş­dir, nə is­tə­yir­lər “peş­kəş­di!” de­yi­rik. Be­lə­də də ki­mi xal­ça­la­rı­mı­za, şair­lə­ri­mi­zə sa­hib çı­xır, ki­mi mu­si­qi­mi­zə, mət­bə­xi­mi­zə, ki­mi də tor­pa­ğı­mı­za!!!
Sö­zün bu ye­rin­də İb­ra­him ba­ba­mı nə­fəs kə­sən bir ös­kü­rək tut­du. O, hər­dən­bir be­lə ha­la dü­şən­də, yal­nız bir­cə şey ka­ra gə­lir­di: də­fə­lər­lə sı­naq­dan çıx­mış sə­rin na­bat şər­bə­ti. Ru­qiy­yə nə­nəm eh­ti­yat­lı ar­vad­dı, o qa­baq­ca­dan şəf­faf na­bat də­nə­lə­ri­ni su­da əri­dər və so­yuq bir yer­də sax­la­yar­dı ki, ba­ba­mın ös­kü­rə­yi tu­tan­da əl-aya­ğa düş­mə­sin. O, ye­nə də dər­hal bir fin­can na­bat şər­bə­ti gə­tir­di və ba­bam bu iç­ki­dən bir-iki qur­tum alıb sö­zü­nün ar­dı­nı gə­tir­di:
– Mən özün­dən sa­va­yı kim­sə­yə ya­man­lıq et­mə­yən tər­bi­yə­li öv­lad­lar bö­yüt­mü­şəm, am­ma da­ha va­cib mə­sə­lə odur ki, bü­tün öm­rüm bo­yu İs­la­mın mü­qəd­dəs şərt­lə­rin­dən bi­ri olan mü­səl­man­çı­lı­ğı­mı sax­la­mı­şam… Mu­rad er­mə­ni qı­zı­na ev­lən­mə­yə ha­zır­la­şan­da mən cəhd elə­dim ki, onu bu öl­çü­lüb-bi­çil­mə­miş hə­rə­kət­dən çə­kin­di­rim, am­ma o vu­rul­muş­du: üs­tə­lik də ca­van­lar cı­zıq­la­rın­dan çıx­mış­dı­lar, sər­həd­di aş­mış­dı­lar… mən də məc­bur ol­dum ki, ge­ri çə­ki­lim… Qə­ri­nə İs­la­mı qə­bul elə­yib ai­lə­mi­zə qa­rı­şan­dan son­ra isə elə bil­mi­şəm öz ba­lam­dı, va­li­deyn­lə­ri­ni də bir Al­lah bi­lir ki, hə­mi­şə əziz tut­mu­şam, qı­zım Fa­ti­mə ilə Qə­ri­nə­yə fərq qoy­ma­mı­şam. Ata­sı Xos­ro­vu isə qar­da­şım bil­mi­şəm. Mən o ağır il­lər­də Xos­ro­vu, ya onun ar­va­dı­nı ne­cə tək qo­ya bi­lər­dim? Mən çö­rək kəs­di­yim, duz dad­dı­ğım ada­ma – o lap er­mə­ni də ol­sa, ar­xa dur­ma­say­dım, qa­dir Al­lah özü mə­ni cə­za­lan­dı­rar­dı! Yax­şı, in­di sən mə­nə söy­lə gö­rüm, ömür bo­yu mə­şu­qə­lə­ri er­mə­ni olan o zi­na­nın, o zi­na­ka­rın mə­nə gül­mə­yə, mə­nə at­ma­ca at­ma­ğa haq­qı var, ya yox?
Nə­nəm dil­lən­mə­di, ba­bam isə təs­be­hi­ni çe­vi­rə-çe­vi­rə bir xey­li fik­rə get­di və bir­dən:
– Tu­ta­lım ki, mən ta­ri­xin çar­xı­nı ge­ri qay­ta­ra bil­mə­rəm, -de­di, -tu­ta­lım ki, mən Ana yur­dun ta­le­yi­ni həll elə­yə bil­mə­rəm… Öz ai­ləm­də ki mə­nim sö­züm keç­mə­li­di! Öz ai­ləm­də ki mən de­yən ol­ma­lı­dı! Mən be­lə şey­lər­lə ba­rı­şa bil­mə­rəm, Ru­qiy­yə xa­nım, ba­rı­şa bil­mə­rəm… Gör bir Mu­ra­da ne­çə də­fə de­mi­şəm ki, Qə­ri­nə­nin ar­xa­sın­ca get­sin, mən de­yi­rəm, mən eşi­di­rəm, tu­tub bir mək­tu­bun ya­xa­sın­dan! Mək­tub be­lə gəl­di, mək­tub be­lə get­di. Nə fər­qi var ki, hər şey­dən əli üzü­lən an­da qa­dın nə ya­zıb? Ge­dib onu tap­maq, gö­zü­nün içi­nə bax­maq la­zım­dı. Bü­tün sual­la­rın ca­va­bı­nı ka­ğız par­ça­sın­da yox, onun göz­lə­rin­də ax­tar­maq la­zım­dır! Gör bi­zim ki­şi­lər, Qaf­qaz ərən­lə­ri rus­la­şa-rus­la­şa nə gü­nə qa­lıb­lar? So­vet dəy­mə­dü­şə­ri olub­lar! Ər­lə ar­va­dın ara­sı­nı han­sı mək­tub kə­sə bi­lər? Doğ­ru­dan­mı, bir par­ça ka­ğı­za in­san­dan ar­tıq inan­maq müm­kün­dür? Bə­yəm bu mə­də­niy­yət­dir?!
Ai­lə­vi şam ye­mə­yin­dən qa­baq İb­ra­him ba­bam, hə­mi­şə ol­du­ğu ki­mi, na­maz qıl­ma­ğa get­di. Açıl­mış süf­rə ar­xa­sın­da onu bir xey­li göz­lə­sək də, gə­lib çıx­mır­dı ki, çıx­mır­dı. Mən də bi­lir­dim ki, na­maz qı­lan ada­ma ma­ne ol­maq bö­yük qə­ba­hət­di, am­ma bu­na bax­ma­ya­raq, ax­şam­lar, əsa­sən, bi­zim­lə bir yer­də şam edən atam bir qə­dər də göz­lə­yən­dən son­ra ye­rin­dən qal­xıb ba­ba­mın na­maz qıl­dı­ğı ota­ğın qa­pı­sı­nı aç­dı və bir­dən-bi­rə qə­hərqa­rı­şıq səs­lə qış­qır­dı:
– Ata!!!
Biz nəs­lin baş­çı­sı­nı itir­di­yi­mi­zə inan­dıq, ye­ri­miz­də­cə do­nub qal­dıq və an­la­dıq ki, bu ölüm bi­zim oca­ğa çev­ri­lən ba­ğı­mız­dan öt­rü nə de­mək­dir! Mə­nə elə gəl­di ki, bu sehr­li ba­ğın qa­pı­la­rı hə­mi­şə­lik bağ­lan­dı.

 

XXXII FƏ­SİL

Ba­ba­mı itir­mə­yim­lə mən sın­dım və an­la­dım ki, heç za­man be­lə sar­sıl­ma­mı­şam. Azər­lə mən bir-bi­ri­mi­zə qı­sı­lıb hön­kür-hön­kür ağ­la­yır­dıq və mə­nə elə gə­lir­di ki, ba­ba­mın ölü­mü, ai­lə­mi­zə üz ver­miş bu kə­dər bi­zi bir da­ha ya­xın­laş­dı­rır. Bəs ne­cə ol­ma­lı idi? Axı biz o bağ­da ke­çir­di­yi­miz gün­lə­rə gö­rə məhz İb­ra­him ba­ba­ma borc­lu idik. O bi­zim nəs­lin qa­la­sı, ha­mı­nı öz ət­ra­fın­da bir­ləş­di­rən məh­və­ri idi. “Yax­şı nə var­dı­sa, ha­mı­sı onun­la get­di”, – Azər söy­lə­di… Bu hə­qi­qət­dən ən çox dəh­şə­tə gə­lən də bəl­kə elə o idi…
Ma­təm gün­lə­rin­də mə­nə elə gə­lir­di ki, bü­tün dün­ya qa­ra ge­yi­nib, hə­yat öz mə­na­sı­nı iti­rib. Ba­ba­mın bi­rin­ci cü­məax­şa­mın­da bi­zim­lə üz­bəüz bi­na­da ya­şa­yan Ca­mal da­yı mə­ra­si­min axı­rın­da ata­ma ya­xın­laş­dı və üzü­nü Hə­sən əmi­mə tu­tub de­di:
– Mə­nim siz­dən bir xa­hi­şim var…
Mən də bi­lir­dim ki, arıq, ağ­baş Ca­mal əmi bir ne­çə ay qa­baq oğ­lu Tər­la­nı ni­şan­la­yıb. Onu da eşit­miş­dim ki, qız evi oğ­lan evi­ni tə­ləs­di­rir ki, gə­li­ni tez apar­sın­lar… Onu da de­yim ki, ba­ba­mın yed­di­si çı­xa­na ki­mi Ca­mal əmi də, oğ­lu Tər­lan da yas ma­ğa­rın­dan çıx­ma­mış­dı­lar, öz­lə­ri­ni yas yi­yə­si ki­mi apar­mış­dı­lar.
Hə­sən əmim:
– Bu­yur, ay qon­şu, – de­di, – sö­zü­nü de.
Ca­mal da­yı əmi­min üzü­nə bax­ma­dan: xe­yir işi­miz var, ya­xın qon­şu ki­mi mər­hu­mun qır­xı­nı gə­rək göz­lə­yək, an­caq bu ona gö­rə müm­kün de­yil ki, də­vət­na­mə­lə­ri pay­la­mı­şıq, Mosk­va­dan be­lə qo­hum­la­rı­mız gə­lib­lər, gə­rək bi­zi ba­şa dü­şə­siz, to­yu tə­xi­rə sal­maq im­ka­nı­mız xa­ri­cin­də­dir.
A­tam bö­yük qar­da­şı­nın üzü­nə bax­dı, Hə­sən əmim de­di:
– Xe­yir­lə şər qar­daş­dı­lar, – de­di, – ge­din to­yu­nu­zu elə­yin, bi­zə gös­tər­di­yi­niz diq­qə­tə gö­rə də çox sağ olun.
İ­ki gün­dən son­ra Tər­la­nın to­yu ol­du, am­ma ba­ba­mın xa­ti­rə­si­nə hör­mət na­mi­nə ma­şın­lar­la gə­li­ni gə­tir­mə­yə ge­dən­də ma­şın­lar uzun-uza­dı siq­nal çal­ma­dı­lar, çox da hay-ha­ray sal­ma­dı­lar. Toy sa­hib­lə­ri – yə­ni bi­zim qon­şu­la­rı­mız çal­ğı­çı­la­ra ne­cə tə­pin­miş­di­lər­sə, on­lar öz zur­na-ba­la­ban­la­rı­nı qız evi­nə ça­tan­dan son­ra qol­tuq­la­rın­dan çı­xart­dı­lar və “Vağ­za­lı” çal­ma­ğa baş­la­dı­lar. Bi­zim ai­lə­miz­də qə­ra­ra al­dı­lar ki, qon­şu to­yu­na Azə­ri gön­dər­sin­lər, am­ma o, ata­mın ona ca­van­la­rın to­yu­na kö­mək məq­sə­di­lə uzat­dı­ğı ağ­zı bağ­lı kon­ver­ti əli­nə alan­dan son­ra üzü­nü mə­nə tut­du və pı­çıl­tıy­la so­ruş­du:
– Mə­nim­lə to­ya ge­dər­sən?
Bu tək­lif mə­ni dik­sin­dir­di:
– Sən nə da­nı­şır­san? – de­dim, – mən dü­nən nəs­li­mi­zin ağ­saq­qa­lı­nı-ba­ba­mı i­tir­mi­şəm, bu gün to­ya ge­dim?
A­zər in­cik hal­da ca­vab ver­di:
– Doğ­ru­dan­mı, sən elə fi­kir­lə­şir­sən ki, mən ora əy­lən­mə­yə, de­yib-gül­mə­yə ge­di­rəm? Mən sa­kit­cə bu kon­ver­ti bəy evi­nə çat­dı­ra­cam və qa­yı­da­cam, tək get­mə­yə hə­və­sim yox­du…
Am­ma mə­nə elə gəl­di ki, yox, hə­vəs bə­ha­nə­di, Azər mə­ni tək qoy­maq is­tə­mir, ona gö­rə də ye­rim­dən qal­xıb ona qo­şul­dum. Azər tak­si əy­lə­yib “8-ci ki­lo­met­rə” – “Xa­rı bül­bül” res­to­ra­nı­na sür­dür­dü. Hə­lə toy baş­la­ma­sa da, toy­xa­na­nın gi­rə­cə­yin­də ağız de­yə­ni qu­laq eşit­mir­di: ge­yi­nib-bə­zən­miş qa­dın­lar-ki­şi­lər içə­ri gi­rir­di­lər və toy sa­hi­bi­ni təb­rik elə­yir­di­lər. Azər də gə­tir­di­yi­miz kon­ver­ti “toy pu­lu” ya­za­nın qar­şı­sın­da aç­dı və üç yüz dol­la­rı­nı ona ver­di və son­ra da öz əli ilə “toy dəf­tər­cə­si­nə” yaz­dı: “İb­ra­him ki­şi­nin oğ­lan­la­rın­dan – 300 dol­lar”. Qu­laq­ba­tı­rı­cı mu­si­qi­lə­rin sə­da­la­rı al­tın­da res­to­ran­dan çı­xan­da mən dö­zə bil­mə­dim:
– Bi­zim elə bir to­yu­muz çat­mır­dı, -de­dim, – kon­vert təq­dim et­mək üçün tak­si tu­tub “8-ci ki­lo­met­rə” ma­şın sür­dür­mə­yə də­yər­mi?
– Əl­bət­tə, də­yər, Ba­la­ca, – Azər inam­la ca­vab ver­di, – bi­zim gü­cü­müz də elə bun­da­dır; in­sa­na hör­mət, çə­ti­nə dü­şə­nə, eh­ti­ya­cı ola­na qay­ğı və heç nə­dən ası­lı ol­ma­ya­raq, qar­şı­lıq göz­lə­mə­dən…

XXXIII FƏ­SİL

Ba­ba­mın və­fa­tın­dan son­ra atam tə­kid elə­di ki, Ru­qiy­yə nə­nəm onun ya­nı­na köç­sün və bu da o de­mək idi ki, mən də ye­ni­dən öz evi­mi­zə qa­yıt­ma­lı­yam. Ru­qiy­yə nə­nəm bir qə­dər tə­rəd­düd et­sə də, nə­ha­yət ki, bü­tün öm­rü­nü İçə­ri­şə­hər­də ba­bam­la bir yer­də ya­şa­dı­ğı mən­zi­lin qa­pı­sı­nı bağ­la­ma­lı ol­du və biz bir ax­şam yı­ğış­dıq hər qa­rı­şı mə­nə ana­mı an­dı­ran mən­zi­li­mi­zə. Bu əra­zi mə­nim bir za­man­lar oxu­du­ğum köh­nə mək­tə­bə ya­xın ol­sa da, mən ora qa­yıt­ma­dım. Ata­mın sü­rü­cü­sü hər sə­hər mə­ni mək­tə­bə apa­rır və dərs­dən son­ra da qar­şı­la­yır­dı. Mən dərs­dən çı­xan­la­rı qar­şı­la­yan­lar ara­sın­da, əv­vəl­lər ol­du­ğu ki­mi, məğ­rur ba­xış­lı, əzə­mət­li ba­ba­mı gör­mə­yən­də göz­lə­rim ya­şa­rır­dı və evə ça­tan ki­mi özü­mü xey­li arıq­la­mış, bir də­ri, bir sü­mük qal­mış Ru­qiy­yə nə­nə­min qu­ca­ğı­na atır­dım.

Ba­ba­mın ölü­mün­dən son­ra Ru­qiy­yə nə­nəm çox tə­sir­lə­nib sı­xıl­mış­dı, elə bil bo­yu da ba­la­ca­laş­mış­dı. Axı, onun çiy­ni­nə da­ha bir ağır və­zi­fə düş­müş­dü, nəin­ki öv­lad­la­rı, hət­ta ya­xın qo­hum­lar da ona ağ­bir­çək ki­mi ya­na­şır­dı­lar, onun­la he­sab­la­şır­dı­lar və nə­nəm də ba­bam­dan son­ra çiy­ni­nə dü­şən bu adın mə­su­liy­yə­ti­ni hiss elə­yir­di və hər­dən mə­nə de­yir­di ki, da­ha ona ya­nıl­maq, səhv et­mək ol­maz, çün­ki ağ­bir­çək­di.

Əv­vəl­lər ol­du­ğu ki­mi, Nov­ruz bay­ra­mı ərə­fə­sin­də bü­tün qız­lar, gə­lin­lər nə­nə­min ba­şı­na cəm­lə­şir­di­lər, şor­qo­ğa­lı, pax­la­va, şə­kər­bu­ra bi­şi­rər­di­lər. Pa­yız­da isə ona gö­rə bi­zə yı­ğı­şır­dı­lar ki, nə­nə­min məs­lə­hə­ti ilə ba­dım­can, bi­bər, kə­ləm tur­şu­su qoy­sun­lar. Yay ay­la­rın­da nə­nəm, bir qay­da ola­raq, mü­rəb­bə bi­şi­rər­di; həm özü­mü­zə, həm Hə­sən əmim­gi­lə, həm də Fa­ti­mə bi­bim üçün. Am­ma əv­vəl­lər ol­du­ğu ki­mi əzəl­dən boy­nu­na dü­şən bu və­zi­fə­nin öh­də­sin­dən, dar­ma­cal­lı­ğa bax­ma­ya­raq, ev­də gə­lir­di, çün­ki da­ha ba­ğa köç­mək söh­bə­ti­ni ara­bir biz uşaq­lar ya­da sal­saq da, sə­si­mi­zə səs ve­rən ol­mur­du. Ba­bam ki­mi ba­ğı­mız da unu­du­lur­du.
O­la bil­sin ki hə­yat elə bu sa­yaq da da­vam edə­cək­di, əl­bət­tə, qə­fil bir məsə­lə mey­da­na çıx­ma­say­dı… Ba­ba­mın və­fa­tın­dan iki il ke­çən­dən son­ra Naz­lı xa­la­nın tə­kid­lə­ri, təh­did­lə­ri qar­şı­sın­da aciz qa­lan atam qə­ra­ra al­dı ki… ev­lən­sin.
Öz qay­nı­nın ev­lən­mə­si­ni dö­nə-dö­nə is­rar edən Naz­lı xa­la­nın bu işin tə­mə­li­ni qoy­ma­sı, ar­vad ax­tar­ma­sı, el­çi­li­yə get­mə­si mə­ni çox pə­ri­şan elə­di. Mü­na­sib qa­dı­nı da o özü tap­mış­dı. Axı, Naz­lı xa­la bir za­man­lar mə­nim anam­la çox meh­ri­ban idi. (Son­ra­lar mə­nə bəl­li ol­du ki, o özü üçün, öz xey­ri­nə ça­lı­şır­mış, çün­ki Hə­sən əmi­min və­zi­fə pil­lə­lə­ri ilə yük­səl­mə­sin­də ar­va­dı er­mə­ni ol­muş qar­da­şı­nın ic­ti­mai du­ru­mu bö­yük ma­neə ola bi­lər­di). Bu qa­rı­şıq­lıq­da mə­nim ana­mın “boş qal­mış ye­ri­ni” tut­maq üçün na­mi­zə­di Naz­lı xa­la özü seç­miş­di, bu Fü­zu­li ra­yo­nun­dan qaç­qın ki­mi Ba­kı­ya gə­lən, Qa­ra­bağ mü­ha­ri­bə­sin­də ni­şan­lı­sı­nı itir­miş Dil­bər­di. Otuz ya­şın­da olan Dil­bər xa­nım za­hi­rən ki­fa­yət qə­dər mə­la­hət­li gö­rü­nür­dü. Və il­kin mə­lu­ma­ta gö­rə göz­lə­ri işıq­lı ol­ma­sa da ol­duq­ca in­cə si­fət ciz­gi­lə­ri­nə ma­lik olan bu qa­dın hə­lə də ni­şan­lı­sı­na yas sax­la­yır­mış, ba­şın­da qa­ra yay­lıq gəz­di­rir­miş və ikin­ci də­fə ta­le­yi­ni sı­na­ma­ğı ağ­lı­na da gə­tir­mir­miş. Am­ma qo­hum­la­rı­nın söz kə­sən­li­yi nə­ha­yət ki, onu təs­lim ol­ma­ğa va­dar elə­yib və bu da onun­la nə­ti­cə­lə­nib ki, o, bi­zə gə­lib çı­xıb və yo­rul­maq bil­mə­yən Naz­lı xa­la­nın, onun şə­rə­fi­nə təş­kil et­di­yi ge­cə­də müt­tə­him mi­sa­lın­da bi­zim qar­şı­mız­da da­ya­nıb. Mə­la­hət­li qo­naq­la, mə­nim o ge­cə sə­li­qə-sah­ma­nı­na xü­su­si diq­qət ver­miş, üzü­nü tə­raş elə­miş atam, de­mək olar ki, bir-bi­ri­lə­ri­nin üzü­nə də bax­mır­dı­lar, am­ma mən on­la­rın iki­si­nə də göz qo­yur­dum və gö­rür­düm ki, hər­dən ani, ötə­ri də ol­sa, bu məc­lis­də on­la­rın iki­si­nin də üzü­nə tə­bəs­süm qo­nur, gö­rü­nür, elə bu sə­bəb­dən də, sa­bahı­sı gün bi­zim ev­də to­ya ha­zır­laş­ma­ğa baş­la­dı­lar. Am­ma atam sö­zü­nü qə­tiy­yət­lə de­di:
– Heç bir toy­dan söh­bət ge­də bil­məz!
Am­ma Naz­lı xa­la eti­ra­zı­nı bil­dir­di:
– Ne­cə yə­ni? Bu nə söz­dü? Nə­zə­rə al­maq la­zım­dır ki, Dil­bər qız­dır, ba­şı­na fa­ta qo­yul­ma­yıb, biz də mü­səl­ma­nıq, adət-ənə­nə­yə hör­mət­lə ya­naş­ma­lı­yıq, axı bu, in­san hə­ya­tın­da bir də­fə olur.
Mən son­ra­lar ba­şa düş­düm ki, Naz­lı xa­la­nın bu can­fə­şan­lı­ğı nə­dən öt­rü imiş? Sən de­mə o is­tə­yir­miş ki, bu ha­di­sə­dən ha­mı xə­bər tut­sun, ələl­xü­sus da əri­ni ta­nı­yan­lar.
Am­ma toy söh­bə­ti­ni atam çö­zə­lən­mə­yə qoy­ma­dı. Qə­ti şə­kil­də, is­rar­la:
– Öz ra­yo­nu­mu­zun zaq­sı­na ge­də­rik, bu­nun­la da mə­sə­lə bi­tər, – de­di, – ar­tıq heç nə la­zım de­yil.
Naz­lı xa­la bu də­fə in­cik hal­da sə­si­ni qal­dır­dı:
– Yə­ni bu bəd­bəx­tə gə­lin­lik do­nu ge­yin­di­rib, Səa­dət Sa­ra­yı­na apar­saq, dün­ya qo­par? Heç ol­ma­sa, rəs­mi qey­diy­yat­dan son­ra ya­xın­la­rı bir res­to­ra­na yı­ğaq, qoy on­lar da bil­sin­lər ki…
…Heç kim bil­mə­sə də, Naz­lı xa­la nə elə­di­yi­ni bi­lir­di. O gün­lər mən ona ne­cə də nif­rət bəs­lə­yir­dim. Axı nə üçün mə­nə və mə­nim ana­ma qar­şı yö­nəl­miş bu al­çaq­lıq onun əliy­lə-mə­nim Azə­ri­min ana­sı­nın əliy­lə hə­ya­ta ke­çi­ril­mə­li idi?! Am­ma Fa­ti­mə bi­bim və Ru­qiy­yə nə­nəm mə­nim tə­rə­fi­mi sax­la­yır­dı­lar. Mən de­yən­də ki:
– Mə­nim anam da­ha gö­zəl­di! -On­lar dər­hal mə­nim­lə ra­zı­laş­dı­lar.
Mən açıq-aş­kar hid­də­ti­mi bil­di­rib söy­lə­yən­də ki:
– Bu yaş­da toy et­mək ca­maa­tı özü­nə gül­dür­mək­di! -On­lar də­rin­dən köks ötür­dü­lər, bir-bi­ri­nin üzü­nə bax­dı­lar və bir xey­li için-için ağ­la­dı­lar…
A­tam isə o gün­lər­də çe­şid­li hə­diy­yə­lər­lə mə­nim gö­zü­mə kül üfü­rür­dü. Əsl tər­bi­yə isə onun­la öl­çü­lür ki, gə­rək öz col­ma-co­cu­ğun­la həd­din­dən ar­tıq mə­zə­lən­mə­yə­sən; bu, ya­zıl­ma­mış qa­nun­du, am­ma büs­bü­tün unu­dul­muş­du. Bir-bi­ri­nin ar­dın­ca ata­mın mə­nə ba­ğış­la­dı­ğı hə­diy­yə­lər – ba­ha­lı zi­nət əş­ya­la­rı, dəb­də olan kost­yum­lar, don­lar, çək­mə­lər. Bir söz­lə, hər han­sı bir ca­van qı­zın həs­rə­tin­də ol­du­ğu şey­lər qə­tiy­yən kön­lü­mü aç­mır, mə­ni se­vin­dir­mir­di…

XXXIV FƏ­SİL

…Və be­lə­lik­lə, to­ya ha­zır­laş­ma­ğa baş­la­dı­lar. Mə­ni ən çox təəc­cüb­lən­di­rən o ol­du ki, bi­zim ev­dən ilk növ­bə­də ser­viz­lə­ri, qab-qa­caq­la­rı, mət­bəx dəst­lə­ri­ni, iş­lən­mə­miş mə­lə­fə­lə­ri, süf­rə­lə­ri – bir söz­lə, ana­mın il­lər­lə alıb top­la­dı­ğı şey­lə­ri qu­tu­lar­da yer­bə­yer elə­yib apar­ma­ğa baş­la­dı­lar.
A­ta­mın sü­rü­cü­sü­nün sö­zün­dən bil­dim ki, o bu əş­ya­la­rı nə­nə­min İçə­ri­şə­hər­də boş qal­mış evi­nə apa­rır. Nə­nəm isə bü­tün gü­nü Fa­ti­mə bi­bim­lə əl­lə­şir­di ki, sın­maq eh­ti­ma­lı olan şey­lə­ri kar­ton qu­tu­la­ra elə yer­ləş­dir­sin ki, son­ra pe­ş­man­çı­lıq ol­ma­sın. Am­ma mən an­la­ya bil­mir­dim ki, bu hən­ga­mə nə­dən öt­rü­dür. Ona gö­rə də Fa­ti­mə bi­bim­dən so­ruş­dum:
– Siz ney­nə­yir­si­niz?
Bi­bim or­ta­lıq­da­kı do­lu qu­tu­la­rı ni­şan ve­rib:
– Bun­lar sə­nin ce­hiz­lə­rin­di, gö­zü­mün işı­ğı, – de­di, – bun­la­rı ögey ana­nın ümi­di­nə qoy­maq düz ol­maz­dı.
Mən bi­bi­min sö­zü­nə qar­şı çıx­dım:
– Bur­da mə­nim atam ya­şa­ya­caq, -de­dim, – ev sa­hi­bi də atam­dır, o yox ki…
– Elə atan da tap­şı­rıb ki, evi qay­da­ya sa­laq, – nənəm iza­hat ver­di, – sə­nin ce­hiz­lə­ri­nin in­nən be­lə qo­run­du­ğu yer mə­nim evim ola­caq.
Mən ce­hiz­lə­ri­mi sə­li­qə ilə qab­laş­dı­ran nə­nə­mə və bi­bi­mə göz qo­yur­dum və içim­də iki­li bir duy­ğu oya­nır­dı. Bir yan­dan ba­xan­da, xoş­du, sə­nin qay­ğı­nı çə­kir­lər, di­gər tə­rəf­dən isə, ana­mın il­lər­lə mə­nim adı­ma alıb top­la­dı­ğı bu şey­lər doğ­ma ev­dən hə­mi­şə­lik çı­xa­rı­lır­dı.
Mə­ni da­ha çox hey­rə­tə gə­ti­rən isə, o ge­cə­lə­rin bi­rin­də Ru­qiy­yə nə­nə­min qə­tiy­yə­ti ol­du: şüb­hə­siz ki, o mə­ni yat­mış zənn elə­yir­di, yox­sa atam­la o tərz­də da­nış­maz­dı, o ki qal­dı mə­nə, mən o gün­lər­də atam­la nə­nə­min ge­cə söh­bət­lə­ri­nə xü­su­si ma­raq gös­tə­rir­dim, bağ­lı qa­pı ar­xa­sın­dan hər şe­yi eşi­dir­dim.
– Mu­rad, qur­ban olum sə­nə, mə­nim ən bö­yük ar­zum odur ki, bu ni­gah sə­nə xoş­bəxt­lik gə­tir­sin. Bu cür hə­yat sə­nin qis­mə­tin­di, ça­lış ki, mə­ni düz­gün an­la­ya­san. Mən tə­zə gə­lin­lə bir yer­də ya­şa­yan de­yi­ləm. Mən qət et­mi­şəm ki, kö­çüm öz evi­mə, de­mək, bu mə­sə­lə həll olu­nub, mə­ni yum­şalt­ma­ğı ağ­lı­na da gə­tir­mə, o ki qal­dı Ai­də­yə, bu mə­sə­lə də mü­za­ki­rə olu­na bil­məz: qı­zı mən bur­da qoy­ma­ya­cam, o mə­nim­lə ge­də­cək. Çün­ki…
A­tam onun sö­zü­nü kəs­di:
– Sən nə da­nı­şır­san, ay ana? Ne­cə yə­ni bur­dan kö­çür­sən? Bu nə söh­bət­di?
– Bur­da qə­ri­bə heç nə yox­du, -nə­nəm ca­vab ver­di, ay­rı ya­şa­yan­da söz-söh­bət də mey­da­na çıx­mır, hör­mət­li olur­san. O ki qal­dı Ai­də­yə, nə qə­dər ki sa­ğam, qız mə­nim­lə ya­şa­ya­caq, mən gö­züm ba­xa-ba­xa onu ögey ana əli­nə ve­rə bil­mə­rəm!
– Ana, – atam mü­təəs­sir hal­da ba­şı­nı bu­la­dı, – Siz nə vax­ta qə­dər gə­li­nə be­lə ya­na­şa­caq­sı­nız? Sən onu ötə­ri gör­mü­sən, ta­nı­mır­san, ni­yə sə­nə elə gə­lir ki, Dil­bər pis gə­lin ola­caq, nə­dən sə­nə elə gə­lir ki, o bir ögey ana ki­mi mə­nim qı­zı­mı in­ci­də­cək? Doğ­ru­dan­mı, sən ba­şa düş­mür­sən ki, qı­za ana la­zım­dır?
– Mən bu hə­yat­da çox şey­lər gör­mü­şəm, – nə­nəm ca­vab ver­di, – sə­nə bə­ri baş­dan söy­lə­yim ki, yı­ğış­dır bu səf­sə­fə­ni, heç kim Ai­də­yə ana­sı­nın ye­ri­ni ve­rə bil­məz. Ça­lış ki, özün xoş­bəxt ola­san, qı­zı isə ya­ra­la­ma!
A­tam, de­yə­sən, ye­nə nə­nəm­lə ra­zı­laş­ma­dı:
– Sən nə da­nı­şır­san, ay ana, -de­di, – ana­sız qız ol­maz, qı­za ana va­cib­dir! Dil­bər ça­lı­şa­caq ki, ev­də ra­hat­lıq ya­rat­sın, mə­nim qı­zı­ma da elə bu la­zım­dı, ona bö­yük ba­cı, bəl­kə də ana olar.
Ru­qiy­yə nə­nəm sə­si­ni qal­dır­dı:
– Bə­yəm onun ana­sı yox­dur?
A­tam ye­nə na­ra­zı­lıq­la:

 

– Axı onun ana­sı bi­zi atıb, qa­çıb, qız da tək bö­yü­yür, – de­di, – ni­yə sə­nə elə gəl­mir ki, qız əsl ai­lə­də bö­yü­sə, da­ha çox gö­rüb-gö­tü­rər, xoş­bəxt olar?
– Be­lə de! – Nə­nəm inam­la ca­vab ver­di, – yad qa­dı­nın hökm­ran­lıq et­di­yi ev­də-bax­ma­ya­raq ki, onun öz evi­dir, – o ya­şa­ya bil­məz, hər şey ona ana­sı­nı xa­tır­la­da­caq. Dil­bər çox ca­van­dı, təc­rü­bə­siz­di, Dil­bər, ola bi­lər ki, Ai­də­ni tə­sa­dü­fən ya­ra­la­sın, mən bu­nu ba­ğış­la­ma­ram. Fə­la­kə­ti gör­mək və xə­bər­dar­lıq et­mək -in­di mə­nim və­zi­fəm, bor­cum­du.
Əv­vəl qo­naq ota­ğın­da ata­mın at­dı­ğı ad­dım­la­rın, son­ra özü­nün sə­si eşi­dildi:
– Bəs ta­nı­yan-bi­lən mə­nə nə söy­lə­yər, ana? De­məz­lər­mi ki, bu ne­cə ki­şi­dir ki, doğ­ma ana­sı­nı, ba­la­sı­nı bir da­mın al­tın­da tək qo­yub?..
– Doğ­ru­dan­mı, bu sə­ni na­ra­hat elə­yir? – nə­nəm de­di, – am­ma bu əsas mə­sə­lə de­yil, şərt odur ki, hər kəs ürə­yi is­tə­di­yi ki­mi ya­şa­sın…
Göz­lə­nil­mə­dən, nə­nə­min mə­nim tə­rə­fi­mi ne­cə sax­la­dı­ğı­nı hiss et­di­yim­dən içim­də toy-bay­ram baş­la­mış­dı. Əl­bət­tə, ata evin­də onun ye­ni ar­va­dı ilə bir yer­də ya­şa­maq qə­tiy­yən ürə­yim­cə de­yil­di, Ru­qiy­yə nə­nə­min inam­la mə­ni mü­da­fiə et­mə­si, ha­lı­ma yan­ma­sı o an­lar­da mə­ni bəx­ti­yar elə­miş­di.
Be­lə­lik­lə də biz nə­nəm­lə ye­ni­dən İçə­ri­şə­hə­rə qa­yıt­dıq. Və mən mək­tə­bə tək get­mə­yə baş­la­dım, çün­ki Əli­yev Res­pub­li­ka pre­zi­den­ti se­çi­lən­dən son­ra şə­hər­də və­ziy­yət sa­kit­ləş­miş­di, ic­ti­mai asa­yiş bər­pa olun­muş­du, qul­dur­luq, soy­ğun­çu­luq ki­mi anar­xi­ya hal­la­rı­na son qo­yul­muş­du.

XXXV FƏ­SİL

Biz nə­nəm­lə İçə­ri­şə­hə­rə kö­çən­dən son­ra atam hər ax­şam bi­zə baş çə­kir­di. Müt­ləq gün­də­li­yi­mi açıb ba­xır­dı, ev tap­şı­rıq­la­rım­la ma­raq­la­nır­dı, son­ra so­yu­du­cu­nun qa­pı­sı­nı açır­dı ki, gör­sün nə­yə eh­ti­ya­cı­mız var. Həf­tə­nin so­nun­da isə o gə­lir­di ki, bi­zi öz evi­nə qo­naq apar­sın. Be­lə gün­lər­də, bax­ma­ya­raq ki, Dil­bər var gü­cü ilə ça­lı­şır­dı ki, meh­ri­ban ev sa­hi­bə­si ro­lu oy­na­sın, mən ba­şa dü­şür­düm ki, bu mən­də və xü­su­sən də Ru­qiy­yə nə­nəm­də özü­nə qar­şı xoş təəs­sü­rat ya­rat­maq üçün­dü və bu sə­bəb­dən bu gö­rüş­lər mə­nim üçün iş­gən­cə­yə çev­ri­lir­di.
Bir də­fə şam ye­mə­yin­dən son­ra biz hə­mi­şə ol­du­ğu ki­mi te­le­vi­zo­run qar­şı­sın­da otur­muş­duq. Dil­bər ai­lə­miz­də pey­da olan­dan son­ra biz ça­lı­şır­dıq ki, ma­vi ek­ran­da na­ra­hat­çı­lıq gə­ti­rən ve­ri­liş­lə­rə, qa­da-qır­ğı­na bax­ma­yaq. Am­ma te­le­vi­zor­da iki qross­meys­te­rin, dün­ya çem­pio­nu keç­miş ba­kı­lı, ya­rı­sı er­mə­ni Qar­ri Kas­pa­ro­vun, ba­kı­lı, 13 yaş­lı dün­ya çem­pio­nu azər­bay­can­lı Tey­mur Rə­cə­bov­la ke­çir­di­yi oyun tran­sl­ya­si­ya olu­nur­du.
Əv­vəl­lər mən heç vaxt ata­mı be­lə coş­qun gör­mə­miş­dim: bi­zim ye­ni­yet­mə Tey­mur təc­rü­bə­li dün­ya çem­pio­nu­na qa­lib gəl­di­yi­nə gö­rə uşaq ki­mi qış­qı­rır­dı, se­vin­cin­dən ağ­la­yır­dı. Mən də öz həm­yer­li­mi­zin şə­rə­fi­nə se­vin­cim­dən əl ça­lır­dım. Müx­bir mü­sa­hi­bə al­maq niy­yə­ti­lə Qar­ri Kas­pa­ro­va ya­xın­la­şan­da, Qar­ri öz imi­ci­nə bax­ma­ya­raq, ko­bud tərz­də, qə­fil­dən jur­na­lis­tin üs­tü­nə qış­qır­dı ki, on­dan əl çə­kib ara­lan­sın.
– Hid­dət­lə­nir­sən, eloğ­lu? Sə­nə hə­lə bu da az­dı! – Qə­fil­dən atam sə­si­ni qal­dır­dı. – Gə­rək çox­dan sə­nin bur­nun be­lə­cə ovu­lay­dı! Ba­kı­da do­ğu­lub bö­yü­mü­sən, bur­dan adam ara­sı­na çıx­mı­san, am­ma bu mü­na­qi­şə­nin ni­zam­lan­ma­sı üçün bar­ma­ğı­nı bar­ma­ğı­na to­xun­dur­ma­mı­san. Ya­şa­sın bi­zim Tey­mur! Qoy bu bi­zim er­mə­ni iş­ğal­çı­la­rı üzə­rin­də­ki qə­lə­bə­mi­zin ilk işa­rə­si ol­sun!
Bir ca­van Azər­bay­can şah­mat­çı­sı­nın ana­sı er­mə­ni Qar­ri Kas­pa­rov üzə­rin­də qə­lə­bə­si­ni tən­tə­nə ilə coş­qun­luq­la qeyd et­sək də, Dil­bər xa­nım özü­nü çox tox­taq, səbr­li apa­rır­dı, heç er­mə­ni­lə­rin adı­nı çək­mir­di və məhz elə bu da mə­ni hal­dan çı­xar­dır­dı. Kaş elə o da bü­tün adi azər­bay­can­lı­lar ki­mi açıq şə­kil­də on­la­rın ar­xa­sın­ca tü­pü­rəy­di, on­la­rı lə­nət­lə­yəy­di, bir söz­lə, han­sı bir yol­la­sa əda­lət­siz­li­yə qar­şı öz mü­na­si­bə­ti­ni nü­ma­yiş et­di­rəy­di! Bax­ma­ya­raq ki, bü­tün te­le­ka­nal­lar er­mə­ni ter­ror­çu­la­rı­nın Azər­bay­can kənd­lə­rin­də mü­si­bət­lər tö­rət­mə­si ba­rə­də xə­bər­lər ya­yır­dı, Qa­ra­ba­ğın hü­dud­la­rın­dan çı­xa­raq Azər­bay­can kənd və qə­sə­bə­lə­ri­ni yağ­ma­la­yan qa­tı düş­mə­ni ya­man­la­yır­dı, mə­nim ögey anam inad­la su­sur­du və mə­nə elə gə­lir­di ki, Dil­bə­rin özü­nü be­lə apar­ma­sı, er­mə­ni­lə­rin ün­va­nı­na bir kəl­mə də söz de­mə­mə­si mə­nə gö­rə­di və bu sax­ta­kar­lıq­dı. “Gu­ya mə­nə gö­rə da­nış­ma­ğa qıy­mır?!” Mən ba­xış­la­rı­mı onun üzün­dən çək­mir­dim və onu be­lə­cə əz­mək is­tə­yir­dim. Axı bir­dən-bi­rə qo­cal­mış, son il­lə­rin ha­di­sə­lə­ri qa­ra saç­la­rı­na dən sal­mış ata­mın ya­nın­da ona nə de­yə bi­lər­dim? Sö­zü­mü ürə­yim­də, öz-özü­mə de­dim: “Tə­ki sən xoş­bəxt ol, ata­can, mən hər şe­yə dö­zə­cəm, tə­ki sə­nə xoş ol­sun”.

XXXVI FƏ­SİL

An­caq çox keç­mə­di ki, mən xoş si­ma­lı Dil­bə­rin qar­nı­nın di­kəl­di­yi­ni gö­rən­də mə­yus ol­dum və atam­dan bərk in­ci­dim. Bun­dan son­ra san­ki mə­ni əlal­tın­dan də­yiş­di­lər. Mən tə­səv­vü­rü­mə gə­ti­rən­də ki, mə­nim cid­di gör­kə­mi ilə baş­qa­la­rın­dan se­çi­lən atam ca­van ar­va­duş­ka­sı ilə nə oyun­lar­dan çı­xır, ge­cə­lər yu­xum çə­ki­lir, ya­ta bil­mir­dim. Mən göz ya­şı ax­ı­da-axı­da diş­lə­ri­mi qı­ca­yıb onun qa­ra­sı­na bir­cə kəl­mə söz de­dim: “Xə­ya­nət­kar”.
Çox keç­mə­di ki, on­la­rın il­ki dün­ya­ya gəl­di. Oğ­lan doğ­ma­ğın da yo­lu­nu yax­şı bi­lən Dil­bər son də­rə­cə məğ­rur və əda­lı idi. Mə­ni xəs­tə­xa­na­ya-onun ya­nı­na apar­mır­dı­lar, am­ma Ru­qiy­yə nə­nəm, Fa­ti­mə bi­bim, Naz­lı xa­la və əmim, bi­bim qız­la­rı ki­mi qun­da­ğı əl­dən-ələ ötü­rü­lən ba­la­ca ey­bə­cə­rin bü­rüş­müş se­vim­li üzü­nə bax­maq mə­nə də nə­sib ol­du. Am­ma mən on­la­rın se­vin­ci­nə şə­rik ol­ma­dım, ək­si­nə, kə­dər­lən­dim ki, bi­zim evi­miz­də Dil­bə­rin ana­sı Küb­ra xa­la-mən ürə­yim­də ona Kob­ra xa­la de­yir­dim -tam hökm­ran­lıq elə­yə­cək.
Ça­ğa­nı ön­cə Ru­qiy­yə nə­nə­mə təq­dim et­di­lər. Qun­da­ğı eh­mal­ca nə­nə­min qol­la­rı üzə­ri­nə qo­yan, göz­lə­rin­də ta­mah­kar­lıq qay­na­yan, saç­la­rı­nı sə­li­qə ilə ar­xa­ya da­ra­yan, xır­da boy­lu, ütük Küb­ra xa­nım əda ilə:
– Al öz nə­və­ni, nə­nə­si, – de­di, – axı o, is­tə­yir ki, onun gə­lə­cək adı­nı onun qu­la­ğı­na şəx­sən sən pı­çıl­da­ya­san, xe­yir-dua ve­rə­sən, adı­nı mən ver­dim, bəx­ti­ni Al­lah ver­sin de­yə­sən.
Küb­ra xa­la dil­dən də zi­rək­di, Ru­qiy­yə nə­nəm ki­mi dil­siz-ağız­sız de­yil­di, am­ma o an­da üzü­nün-gö­zü­nün işıq­lan­dı­ğı, hə­yə­can­lan­dı­ğı hiss olun­sa da, Küb­ra xa­la­nın ca­va­bı­nı ver­di:
– Qoy ca­van­lar öz­lə­ri ad qoy­sun­lar, – de­di, – ne­cə is­tə­yir­lər, mən heç za­man be­lə an­lar­da öz öv­lad­la­rı­mın işi­nə qa­rış­ma­mı­şam.
Ağ­zı ti­kiş tut­ma­yan Küb­ra xa­la sö­zü­nə da­vam elə­di:
– On­da ica­zə ve­rin kör­pə­nin va­li­deyn­lə­ri­nin ra­zı­lı­ğı ilə adı­nı ata ba­ba­sı İb­ra­him ki­şi­nin şə­rə­fi­nə İb­ra­him qo­yaq!
Küb­ra xa­la ba­la­ca ey­bə­cə­rin qun­da­ğı­nı nə­nə­min qol­la­rı üs­tün­dən gö­tü­rüb Fa­ti­mə bi­bi­mə uzat­dı və bi­bim nə üçün­sə köv­rə­lib ağ­la­dı. As­ta­dan:
– Atam!-de­di və son­ra üs­tün­də so­nun­cu rus im­pe­ra­to­ru­nun şək­li olan qı­zıl sik­kə­ni ça­ğa­nın ana­sı­na təq­dim elə­di, Ru­qiy­yə nə­nəm isə bar­ma­ğın­da­kı bril­yant qaş­lı qə­dim üzü­yü çı­xar­dıb Dil­bə­rin bar­ma­ğı­na ke­çirt­di:
– Üzün ağ ol­sun, qı­zım, – de­di, – adı ilə bö­yü­sün!
Kob­ra ət­ra­fı­nı əda ilə sü­züb özün­dən müş­tə­beh hal­da gər­nəş­di. Mə­nə heç gö­zü­nün ucu ilə də nə­zər sal­ma­dı və mən bir xey­li bu ha­di­sə­lə­ri kə­nar adam ki­mi iz­lə­dim və hiss elə­dim ki, ata­mın oğ­lu ol­ma­sı mü­na­si­bə­ti­lə qa­dın­lar, qız­lar dil bo­ğa­za qoy­ma­sa­lar da, hü­tü­lə­yə-hü­tü­lə­yə, kə­kə­lə­yə-kə­kə­lə­yə öz­lə­ri­ni gö­zə sox­sa­lar da, mən bir kə­nar­da qal­mı­şam və ta­mam unu­dul­mu­şam! Mən hid­də­tim­dən ya­nır­dım: dü­nə­nə­cən bu evin ən se­vim­li uşa­ğı ola-ola, büs­bü­tün yad­dan çıx­mış­dım! Əs­lin­də isə, ata­mın ev­lən­mə­si­nə gö­rə ha­mı mə­nə min­nət­dar ol­ma­lıy­dı, axı atam ev­lən­mə­yə ra­zı­lı­ğı mən­dən al­mış­dı. Fi­kir­lə­şir­dim ki, mən bu iz­di­va­ca ra­zı­lıq ver­mə­səm, Dil­bər oğ­lan do­ğa bi­lər­di? Hə­lə də heç kim bil­mir­di ki, ata­mın ev­lən­mək söh­bə­ti ai­lə­miz­də çö­zə­lə­nən­də, o mən­dən nə so­ru­şub?
– Ai­dam! Kör­pə ba­lam, inan mə­nə, əgər sən na­ra­zı ol­san, mən heç vaxt ev­lən­mə­yə­cəm! Heç vaxt!Ya­dın­da sax­la: bu dün­ya­da sə­nin ürə­yim­də­ki ye­ri­ni heç kim tu­ta bil­məz…
Bu, ata­mın iki­lik­də mə­nə de­di­yi söz­dü. Bəs nə ol­du? Bir bü­rüş­müş so­xul­ca­na gö­rə mən yad­dan çıx­dım, keç­dim ar­xa pla­na?
De­yə­sən, nə­lər çək­di­yi­mi Ru­qiy­yə nə­nəm hiss elə­di və mə­ni səs­lə­di:
– Gö­zü­mün işı­ğı, bəs sən öz qar­da­şı­nı qu­ca­ğı­na al­maq is­tə­mir­sən?
Bir an­da ha­mı sus­du, ma­raq do­lu ba­xış­lar mə­nə sa­rı yö­nəl­di.
– Bi­zim Ay­ka uşaq­la­rı çox se­vir, – Fa­ti­mə bi­bim de­di və gö­rü­nür, bu­nun­la da Dil­bə­rin ana­sı ba­la­ca in­san­cı­ğa­zı ana­sın­dan alıb mə­nə ya­xın­la­şan­da diq­qə­ti mə­nə sa­rı yö­nəlt­mək is­tə­di.
…Mən din­məz­cə, sir-si­fə­ti­min ifa­də­si­ni də­yiş­mə­dən ba­la­ca İb­ra­hi­min qır­mı­zı üzü­nə ta­ma­şa elə­yir­dim və qu­la­ğı­mın ucuy­la eşi­dir­dim ki, qa­dın­lar nə­dən qür­rə­lə­nir­lər:
– Dörd ki­lo­du! Əsil Qer­ku­les­di!
Bu an­da kör­pə ba­la­ca ağ­zı­nı aça­raq yor­ğan­ça­sı­na sürt­dü, içi­ni çək­di və hə­lə heç vaxt be­lə ba­la­ca uşaq gör­mə­səm də, mə­nə elə gəl­di ki, o, döş is­tə­yir! Bu­na gö­rə də gü­lüm­sə­dim və göz­lə­ri­mi Dil­bə­rə zil­lə­dim ki, kör­pə qar­da­şı­mın nə is­tə­di­yi­ni sez­mə­yi­mi ona an­la­dım. Am­ma elə bu an­da da gör­düm ki, əda ilə pər­qu dö­şək­də uza­nıb dir­sək­lən­miş Dil­bər na­ra­zı­lıq­la mə­ni sü­zə­rək ana­sı­na göz-qaş elə­yir ki, kör­pə­ni mən­dən al­sın. O da dər­hal üs­tü­mə elə gəl­di ki, san­ki gül­mə­şə­kər nə­və­si za­lım, üvey bir qı­zın əli­nə düş­müş­dü. Mən qəl­bi­mi di­dib-par­ça­la­yan bu mü­na­si­bət­dən tə­sir­lən­dim və de­mək olar ki, qun­da­ğı Kob­ra­ya ver­mə­dim, qu­ca­ğı­na tul­la­dım. Bir­baş ana­mın keç­miş ya­taq ota­ğı­na sa­rı qaç­dım, içə­ri keç­dim və Naz­lı xa­la­nın mə­nim ün­va­nı­ma de­di­yi sö­zü apay­dın eşit­dim:
– Onu da an­la­maq la­zım­dır. Am­ma ey­bi yox, gün gə­lə­cək ki, qıs­qanc­lı­ğı da tər­gi­də­cək!
“Qan­maz!” – az qal­mış­dı ki, mən bu sö­zü var sə­sim­lə di­li­mə gə­ti­rim, am­ma özüm­də qüv­və ta­pa bil­dim.

XXXVII FƏ­SİL

…Və son­ra da na­xoş­la­dım. Əmi­nəm ki, mə­nim xəs­tə­li­yim o an­da baş­la­dı. O an­da ki, mə­nim öz evim­də iki yad in­saf­sız­ca­sı­na xət­ri­mə dəy­di­lər; gu­ya mən kör­pə­yə xə­tər ye­ti­rə bi­lər­dim… Də­rin­dən ya­ra­lan­sam da, təh­qir olun­sam da, içim­də çək­di­yim acı­la­rı heç kim­lə bö­lüş­mə­dim və hiss elə­dim ki, kör­pə­yə qar­şı da ta­ma­mi­lə bi­ga­nə­yəm. Mə­nə düş­mən­cə­si­nə ya­na­şı­lan­dan son­ra mən bu kör­pə­ni ne­cə se­və bi­lər­dim? Üs­tə­lik də büs­bü­tün unu­dul­du­ğum hal­da, bu kör­pə­nin do­ğul­ma­sı xə­bə­ri­ni hər ya­na yay­mış­dı­lar, hət­ta uzaq qo­hum­lar be­lə zəng vu­rur­du­lar, gö­zay­dın­lı­ğı­na gə­lir­di­lər. Hət­ta, hər­dənbir bi­zə baş çə­kən atam da bir qə­dər otu­ran ki­mi kör­pə­ni ya­da sa­lıb bəx­ti­yar bir in­san ki­mi onun haq­qın­da da­nı­şır­dı. Bir də­fə isə tə­bəs­süm­lə so­ruş­du:
– Qa­qa­şın ya­nı­na ge­dək­mi? Da­rıx­mır­san­mı on­dan öt­rü?
Mən ca­vab ver­mə­dim, baş­la­dım dərs­lə­ri­mi oxu­ma­ğa, atam he­sa­bı­nı gö­tür­dü və ye­rin­dən qal­xıb oğ­lu­nun ya­nı­na tə­ləs­di. Göz yaş­la­rım üzü­mə çıx­ma­dı, on­la­rı dam­la-dam­la ud­dum: mə­nə elə gəl­di ki, heç vaxt be­lə yal­qız ol­ma­mı­şam.
Kör­pə üçay­lıq olan gün Ru­qiy­yə nə­nəm hə­lə bir ne­çə gün ön­cə al­dı­ğı to­xun­ma kost­yu­mu, ala­bə­zək oyun­caq­la­rı və bir si­ni şə­kər-çö­rə­yi­ni gö­tü­rüb uşa­ğı gör­mə­yə get­di. Mən çox çə­tin­lik­lə də ol­sa, üzür­lü sə­bəb ta­pıb ev­də qa­la bil­dim, ya­lan­dan söy­lə­dim ki, dərs­lə­rim­lə bağ­lı cid­di prob­lem­lə­rim var və otu­rub ha­zır­laş­ma­lı­yam.
O­xu­ma­ğa hə­və­sim ol­ma­dı­ğın­dan vax­tı öl­dür­mək üçün te­le­vi­zo­ru aç­dım. Mən o ax­şa­mı tən­ha ke­çir­mə­li idim, çün­ki Azər də müəl­lim ya­nı­na get­miş­di. Te­le­vi­zor­da da bir fər­li ve­ri­liş tap­ma­dım və bərk da­rıx­ma­ğa baş­la­dım. Bir­dən mən­zi­lə çök­müş sü­ku­tu şə­hər­lə­ra­ra­sı te­le­fon xid­mə­ti­nin uzun-uza­dı zən­gi poz­du. Mən dəs­tə­yi qal­dır­dım və ana­mın son də­rə­cə doğ­ma sə­si­ni eşi­dib sar­sıl­dım. Ye­rim­də­cə mıx­la­nıb qal­dım…
– Ai­da, ca­nım mə­nim, bu sən­sən?
Mən onun göz yaş­la­rı­nı gör­mə­səm də, sə­sin­də­ki qə­hər­dən hiss elə­yir­dim. O sö­zü sö­zə, sua­lı sua­la ca­la­sa da, mən ca­vab ver­mir­dim, su­sur­dum. Heç göz­lə­rim də ya­şar­mır­dı, san­ki qəl­bim buz bağ­la­mış­dı. Mən həd­siz də­rə­cə­də sar­sıl­mış­dım, bil­mir­dim özü­mü ne­cə apa­rım. Kaş heç o zəng et­mə­yəy­di!
A­nam isə əla­qə­siz şey­lər da­nı­şır­dı, bir za­man­lar, hə­lə lap kör­pə olar­kən mə­ni səs­lə­di­yi, əziz­lə­di­yi ad­lar­la ça­ğı­rır­dı, ha­çan­sa mə­ni ovut­maq üçün züm­zü­mə elə­di­yi me­lo­di­ya­nı ya­da sa­lır­dı ki, bəl­kə o qa­çan­dan son­ra ara­mı­za çök­müş ay­rı­lıq buz­la­rı­nı əri­də bil­sin.
– Ay­ka! Ayım-gü­nə­şim mə­nim! – Mə­ni ha­ray­la­dı, -mə­nim ba­lam, doğ­ru­dan­mı sən mə­ni unut­mu­san? Mən bü­tün bu il­lər ər­zin­də sə­nin­lə ol­mu­şam. Sə­nə dua et­mi­şəm, hər də­qi­qə sə­ni dü­şün­mü­şəm!
Nə­ha­yət ki, döz­mə­yib sə­si­mi çı­xart­dım ki, yün­gül­lə­şəm:
– Nə üçün­sə mən bu­nu hiss et­mə­mi­şəm!
– Vaxt gə­lər, mə­nim ba­lam, sən hər şe­yi ba­şa dü­şər­sən, bi­lər­sən ki, mə­nim öz doğ­ma oca­ğım­dan qaç­ma­ğım sə­nin xət­ri­nə­dir.
Mən onun sö­zü­nü hirs-hik­kə ilə kəs­dim:
-Sə­nin tə­zə uşaq­la­rın var?
Am­ma de­yə­sən o mə­ni ba­şa düş­mə­di. So­ruş­du:
– Bu nə söz­dü? Sən nə da­nı­şır­san?

 

– Sən mə­ni at­mı­san, ona gö­rə yox ki, son­ra­dan mə­nim üçün göz ya­şı axı­da­san, ona gö­rə ki, ye­nə ba­la­la­ya­san! On­la­rı­da­mı ata­caq­san, quş ba­la­sı ki­mi?
– Gö­zəl ba­lam, mə­nim heç za­man nə ye­ni ai­ləm ola­caq, nə ye­ni uşa­ğım. Mən bir də­fə sev­mi­şəm. İn­di mən sə­nə gö­rə ya­şa­yı­ram. Ba­kı­dan qaç­maq cəh­dim də sə­nə gö­rə­di. Ay­ka, inan mə­nə, mən nə et­mi­şəm­sə, sə­nin gə­lə­cə­yi­ni, sə­nin xoş­bəxt­li­yi­ni dü­şün­mü­şəm. Mən si­zi əv­vəl­ki ki­mi se­vi­rəm. Sə­ni, nə­nə­ni, bü­tün qo­hum­la­rı, ata­nı…
– Na­haq ye­rə se­vir­sən, – mən bir qə­dər də aman­sız­ca­sı­na sə­si­mi qal­dır­dım, – qo­hum­lar sə­ni çox­dan unu­dub­lar, atam isə ev­lə­nib.
Sö­zün bu ye­rin­də anam sus­du, mən isə bu xə­bər­lə onu nə ha­la sal­dı­ğı­mı hiss et­di­yim­dən qə­ra­ra al­dım ki, gü­zəş­tə get­mə­yim, onu kə­sin­lik­lə sın­dı­rım:
– Onun uşa­ğı olub. Özü də oğ­lan. Adı­nı da bi­lir­sən nə qo­yub­lar? İb­ra­him. Ba­ba­mı­zın şə­rə­fi­nə.
Mən uca­dan gül­mə­sin­dən onun ne­cə se­vin­di­yi­ni, şad­lan­dı­ğı­nı hiss edən­də hey­rə­tə gəl­dim.
– Bi­li­rəm, ca­nım-gö­züm, elə bu­na gö­rə də zəng et­mi­şəm, – anam de­di, – ya­dın­da­dı­mı, sə­nə ver­di­yim mək­tub­la bağ­lı de­di­yim söz? Hə, in­di o mək­tu­bu ata­na çat­dır­ma­ğın mə­qa­mı­dır. Qoy oxu­yub hə­qi­qə­ti bil­sin, qəl­bi iz­ti­rab­dan qur­tar­sın. Yaz mə­nim Mosk­va nöm­rə­mi ki, mə­nim­lə əla­qə sax­la­ya bi­lə­sən…
Bi­zim te­le­fon söh­bə­ti­miz bir saa­ta qə­dər uzan­dı. Mə­nə mə­lum ol­du ki, mə­nim anam daş­nak-kir­və­lər­lə qo­hum­lu­ğa gö­rə bü­tün nə­s­lə qar­şı təh­lü­kə ya­ran­dı­ğın­dan, o, xəl­vət­cə qaç­maq qə­ra­rı­na gə­lib, yaz­dı­ğı o dəh­şət­li mək­tub­da da qəs­dən elə ifa­də­lər iş­lə­dib, ter­ror­çu­la­ra qo­şu­lan qar­da­şı­nın ya­nın­da ol­maq is­tə­di­yi­ni bil­di­rib ki, atam onu ax­tar­ma­sın. O, atam­dan dö­nə-dö­nə xa­hiş edib­miş ki, onu ra­hat bu­rax­sın və o öz hə­ya­tı­nı ya­şa­sın. O ki qal­dı mə­nim o gü­nə­cən aç­ma­dı­ğım, sirr sax­la­dı­ğım mək­tu­ba, sən de­mə, o mək­tub­da anam öz hə­rə­kə­ti­ni bü­tün in­cə­lik­lə­ri­nə ki­mi xır­da­la­yır­mış ki, la­zım­lı mə­qam ye­ti­şən­də o, ana­mın sə­da­qə­ti­nə inan­sın. Ana­mın fik­rin­cə, la­zı­mi mə­qam de­yən­də, elə o ata­mın tə­zə ar­va­dı­nın dün­ya­ya öv­lad gə­tir­mə­si­ni nə­zər­də tu­tur­muş. Ata­mın onun ar­dın­ca Mosk­va­ya yol­lan­ma­sı­nı ar­zu­la­ma­sa da, sən de­mə, anam bü­tün bu il­lər ər­zin­də səbr­lə göz­lə­yib, çün­ki anam tam əmin imiş ki, atam öz ai­lə­si­ni at­ma­ğa qa­dir adam de­yil. Bir­cə şey yal­nız Al­la­ha mə­lum­dur: axı o ne­cə gö­rə bi­lər­di ki, müəy­yən vaxt ke­çən­dən son­ra atam ev­lə­nə­cək, bu ye­ni iz­di­vac­dan dün­ya­ya kör­pə gə­lə­cək və bu uşa­ğın do­ğul­ma­sı xə­bə­ri­ni də ona, sən de­mə, bü­tün bu ötən il­lər ər­zin­də vax­ta­şı­rı ona zəng edən Fa­ti­mə bi­bim ye­ti­rə­cək…

XXXVIII FƏ­SİL

A­na­mın və onun va­li­deyn­lə­ri­nin fo­to­şə­kil­lə­ri­ni, həm­çi­nin o müəm­ma­lı mək­tu­bu mü­qəd­dəs ayə ki­mi qo­ru­yub sax­la­dı­ğım san­dıq­ça­nı açıb na­mə­ni gö­tü­rən ki­mi qə­ra­ra al­dım ki, özü­mü Fa­ti­mə bi­bim gi­lə ye­ti­rim. O, keç­miş Ba­sin, son il­lər isə Fü­zu­li­nin adı­nı da­şı­yan, qə­dim Ba­kı­nın ar­xi­tek­tu­ra ör­nək­lə­rin­dən olan yük­sək ta­van­lı ev­də ya­şa­yır­dı. Ba­kı mil­yon­çu­su Ha­cins­ki­nin əs­rin əv­vəl­lə­rin­də tik­dir­di­yi bu bi­na, köh­nə za­man­la­rın in­şa­sı ol­ma­sı­na rəğ­mən, iki­mər­tə­bə­li ev­lə­rin ara­sın­da əsl ma­li­ka­nə tə­si­ri ba­ğış­la­yır­dı. Am­ma in­di mə­ni o evə apa­ran o bi­na­nın gö­zəl­li­yi de­yil­di. Mən tə­lə­sir­dim. Fi­kir­lə­şir­dim ki, o ün­va­na ge­dib çıx­maq üçün ən azı on­beş də­qi­qə nəq­liy­yat göz­lə­mə­li­yəm, on­beş də­qi­qə­yə də av­to­bus mən­zil ba­şı­na an­caq ça­tar, ona gö­rə də kü­çə­dən ke­çən ilk tak­si­yə əl elə­dim.
Ar­tır­ma­la­rı iki-iki tul­la­na-tul­la­na, dön­gə­li pil­lə­kən­lə üçün­cü mər­tə­bə­yə qalx­dım və yal­nız qa­pı­nın düy­mə­si­ni ba­san­dan son­ra ra­hat nə­fəs al­dım. Onun ağır-ağır qa­pı­ya ya­xın­laş­dı­ğı­nı, ad­dım səs­lə­ri­ni eşi­dən­də isə bir qə­dər də sa­kit­ləş­dim. Eti­raf et­mə­li­yəm ki, mən bu qə­fil gə­li­şim­lə bi­bi­mi qor­xu­ya sal­dım. Mən də­li­cə­si­nə onun çi­yin­lə­rin­dən ya­pış­dım, ba­şı­mı si­nə­si­nə çır­pıb ha­va­lı ki­mi qış­qır­dım. Bir xey­li be­lə­cə hön­kü­rüb ağ­la­yan­dan son­ra sa­kit­ləş­dim və mə­ni di­va­na uza­dıb bal­la li­mon­lu çay gə­ti­rən bi­bi­mə ba­şı­mı yün­gül­cə tər­pət­mək­lə tə­şək­kür elə­dim. Ayaq­la­rı­mı yun şal­la bü­kən­dən son­ra da al­tı­na qrel­ka qo­yan bi­bim əl­lə­ri­mi, ayaq­la­rı­mı ov­ca­la­ya-ov­ca­la­ya ata­ma zəng elə­di, am­ma on­la­rın nə da­nış­dı­ğı­nı eşit­mə­dim, bir də gö­zü­mü aç­dım ki, atam mə­nim uzan­dı­ğım di­va­nın ayaq ucun­da otu­rub ana­mın mək­tu­bu­nu oxu­yur.
O bir xey­li ba­şı­nı ovuc­la­rı ara­sı­na alıb sus­sa da, qə­fil­dən ye­rin­dən qalx­dı və ye­yin ad­dam­lar­la dəh­li­zin o ba­şın­da­kı ma­sa­nın üs­tü­nə qo­yul­muş te­le­fo­na ya­xın­laş­dı.
– Sən ney­nə­mi­sən, Ka­ra? – O, bir xey­li nöm­rə yı­ğan­dan son­ra dəs­tə­yə pı­çıl­da­dı, – Mə­nə be­lə əzab ver­mək har­dan ağ­lı­na gəl­di?
Mən se­vin­cim­dən xo­şal­la­nıb göz­lə­ri­mi yum­dum. Axı, o, ana­ma əv­vəl­lər ol­du­ğu kimi “Ka­ra” de­miş­di! Fi­kir­lə­şir­dim ki, əgər atam ana­ma be­lə mü­ra­ciət elə­yir­sə, de­mək, ötən gün­lə­ri də qay­tar­maq müm­kün­dür. Fa­ti­mə bi­bim dəh­liz­də­ki ara qa­pı­nı ör­tən­dən son­ra ye­nə ya­nım­da əy­ləş­di, əl­lə­ri­mi ov­cu­na al­dı və ata­mın anam­dan nə so­ruş­du­ğu­nu, o nə söy­lə­di­yi­ni eşit­mə­dim.
– O, onun ar­dın­ca ge­də­cək, elə de­yil­mi?
Am­ma nə üçün­sə Fa­ti­mə bi­bim mə­nim bu sua­lı­mın kə­sə ca­va­bın­dan qaç­dı. Am­ma:
– Qur­ban olum sə­nə, elə bi­lir­sən ki, bu mə­sə­lə qə­liz­ləş­mə­yib? – de­di.
– Bur­da qə­liz nə var ki? Əgər mə­nim anam mey­da­na çı­xıb­sa, izah elə­yib, hər şe­yi an­la­dıb­sa, qoy yad qa­dın öz uşa­ğı­nı da gö­tü­rüb onun ye­ri­ni bo­şalt­sın! O za­man ona da, ana­sı Kob­ra­ya da ay­dın ola­caq ki, va­li­deyn­lə­rin­dən ay­rı düş­müş uşaq nə­lər çə­kir!
Mə­nə elə gəl­di ki, va­li­deyn­lə­rim keç­miş­dən da­nı­şıb­lar, ke­çən gün­lə­ri ya­da sa­lıb­lar. Çün­ki son­ra atam ota­ğa qa­yı­dan ki­mi mə­nim ya­nım­da otur­du, üzü­mə gü­nah­kar ki­mi bax­dı, bax­dı… və de­yə­sən gü­cü yal­nız ağ­la­ma­ğa çat­dı. Mən güc­lü və inam­lı bir ki­şi­nin ne­cə ağ­la­ma­sı­na ta­ma­şa elə­yir­dim və fi­kir­lə­şir­dim ki, mə­nim nə­yə isə ümid bəs­lə­mə­yi­min heç bir əsa­sı yox­dur, çün­ki baş ve­rən yan­lış­lıq­la­rı dü­zəlt­mək müm­kün de­yil­di.
Mən pəj­mür­də hal­da di­van­dan qal­xa-qal­xa atam­dan so­ruş­dum:
– Mən gə­rək mək­tu­bu sə­nə elə o vaxt – anam bi­zi tərk edən­də ve­rəy­dim, elə­di­mi?
San­ki bu sual­dan son­ra ata­ma ayan ol­du ki, mən onun ya­nın­da­yam, üz­gün hal­da, qüs­sə­li ba­xış­lar­la mə­ni süz­dü və qəm­li-qəmli:
– Sən hər şe­yi düz elə­mi­sən, mə­nim ba­lam,-de­di, – hər şe­yi tər­si­nə edən bi­zik, biz! Gö­rə­sən, sən ha­çan­sa bi­zi ba­ğış­la­ya bi­lə­cək­sən­mi?
A­tam mə­ni kök­sü­nə sıx­dı və bu də­fə iki­miz də ağ­la­dıq… Doğ­ru­dan­mı biz uzun il­lər ke­çən­dən son­ra bir-bi­ri­mi­zi tap­mı­şıq ki, ye­ni­dən ay­rı­laq?

XXXIX FƏ­SİL

– Uşaq bərk sar­sın­tı ke­çi­rir! – dok­tor İs­mi­za­də de­di, – o, ta­ma­mi­lə yaş­lı adam ki­mi əzab çə­kir, el tə­bi­rin­cə söy­lə­səm, şam ki­mi əri­yir, əgər onun müa­li­cə­si­nə cid­di ya­na­şıl­ma­sa, ağır nə­ti­cə­lə­rə gə­ti­rib çı­xar­da bi­lər.
Hə­yə­can­lan­mış qo­hum­lar gü­nah­kar­ca­sı­na mə­nə ba­xır­dı­lar. Üs­tü­mə sa­lın­mış ağ mə­lə­fə hər­dən gö­züm ba­xa-ba­xa qa­ra­lır, rən­gi­ni də­yi­şir­di. Arıq­la­ma­ğım, gün­dən-gü­nə so­za­lıb-sa­ral­ma­ğım ha­mı­nı çaş­dır­mış­dı, mə­nim isə da­ha ya­şa­ma­ğa hə­və­sim qal­ma­mış­dı.
Ge­cə-gün­düz ya­ta­ğı­mın ya­nı­nı kəs­di­rən atam əzab, iz­ti­rab için­də so­ruş­du:
– Bu nə oyun­du sən mə­nim ba­şı­ma açır­san, qı­zım?
“Bəs siz mə­nim ba­şı­ma nə oyun aç­mı­sı­nız, xə­bə­ri­niz var?” Be­lə­cə bu sua­lın ca­va­bı­nı ürə­yim­də bə­la­ğət­lə ver­dim və bil­dim ki, mü­sa­hi­bim aciz qa­la­caq. Bu mə­nim alə­mim­də özü­nə­məx­sus qi­sas üsu­lu­dur. Qoy gi­rinc ol­sun­lar, tap­sın­lar gö­rüm, mən nə dü­şü­nü­rəm, nə ba­rə­də fi­kir­lə­şi­rəm? O ki qal­dı Azə­rə, o mə­ni bir­cə də­fə üzü­mə bax­maq­la an­la­yır­dı. Və mən bu­nu dər­hal hiss elə­yir­dim.
A­nam­la uzun-uza­dı te­le­fon da­nı­şıq­la­rı­mız ar­xa­da qal­mış­dı və tə­bii ki, mən onu inan­dır­ma­ğa ça­lış­mış­dım ki, o, bey­nəl­mi­ləl ənə­nə­lə­ri­nə ye­nə də sa­diq qa­lan Ba­kı şə­hə­rin­də öm­rü­nün axı­rı­na ki­mi ra­hat­ca ya­şa­ya bi­lər.
Te­le­fon söh­bət­lə­ri­mi­zin bi­rin­də mən:
– Ay ana, bi­zim Ba­kı, fa­şist Ye­re­va­nın ta­yı de­yil, – de­dim, – or­dan er­mə­ni­lər bü­tün azər­bay­can­lı­la­rı, elə­cə də di­gər mil­lət­lə­ri qov­du­lar, Er­mə­nis­ta­nı çe­vir­di­lər bir­mil­lət­li döv­lə­tə, bi­zim Azər­bay­can­da, bi­zim Ba­kı­da isə o ha­di­sə­lər­dən son­ra mə­lum ol­du ki, iyir­mi min er­mə­ni ya­şa­yır. Bu fakt­dı və bu gün də Ba­kı­da o er­mə­ni­lə­rə gö­zün üstdə qa­şın var de­yən yox­du. Bu fak­tı bu ya­xın­lar­da bi­zim pre­zi­den­ti­miz də ha­mı­ya bə­yan elə­di. Əra­zi­si­nin iyir­mi beş fai­zi er­mə­ni­lər tə­rə­fin­dən iş­ğal olun­muş Azər­bay­can­da bu gün də er­mə­ni­lər ya­şa­yır və iş­lə­yir! Bu, ta­rix­də gö­rün­mə­miş ha­di­sə­dir. Azər­bay­can xal­qı bu fak­ta – sülh­se­vər­li­yə və to­le­rant­lı­ğa gö­rə No­bel mü­ka­fa­tı­na la­yiq gö­rül­mə­lidir!
Mən be­lə alov­lu mo­no­loq­la­rım­la anam­da əmin­lik ya­rat­ma­ğa ça­lış­sam da, anam cid­di şə­kil­də, yo­rul­ma­dan mə­ni inan­dır­maq is­tə­yir­di, de­yir­di ki, da­yım Ru­ben er­mə­ni ter­ror təş­ki­la­tı­nın li­der­lə­rin­dən bi­ri­dir və ara­da­kı qo­hum­lu­ğa gö­rə, ola bi­lər ki, yal­nız sə­nin rəh­bər və­zi­fə­də olan atan yox, həm də Hə­sən əmin, həm də sən cə­za­la­na­san.
“Doğ­ru­dan­mı, bir Ru­be­nə gö­rə bu qə­dər adam bəd­bəxt­lik­lə üz­lə­şə bi­lər?”
– Bə­li, qı­zım, təəs­süf­lər ol­sun ki, bu be­lə­dir. Bir də gö­rür­sən ki, bir baş­danxa­rab man­ya­ka gö­rə yüz­lər­lə, min­lər­lə gü­nah­sız adam məhv ol­du.
Növ­bə­ti te­le­fon söh­bə­tin­də isə:
– Ay ana, mən sə­nin ya­nı­na gəl­mək is­tə­yi­rəm, – de­dim, – əl­bət­tə, tək yox, Azər­lə, nə­nəm­lə, atam­la.
A­nam nə üçün­sə inam­sız hal­da ca­vab ver­di:
– Ba­xa­rıq…
A­tam mə­nim tək­li­fi­mə “yox” de­mə­sə də, Mosk­va­ya get­mək im­ka­nı ol­ma­dı­ğı­nı dər­hal bil­dir­di, qo­ca­lıb əl­dən düş­müş ana­sı­nı da mə­nə qoş­ma­ğa qıy­ma­dı, qal­dı Azər, onu da va­li­deyn­lə­ri mə­nə qo­şu­lub Mosk­va­ya get­mə­yə qoy­ma­dı­lar, xa­hi­şi­mi də ye­rə sal­dı­lar.
Bu za­man mən Fa­ti­mə bi­bi­mə ağız aç­dım, am­ma onun hə­mi­şə ba­lıq­dan da­nış­sa da, “nə ət, nə ba­lıq olan” sal­yan­lı əri bu də­fə ira­də nü­ma­yiş elət­dir­di, si­nə­si­ni qa­ba­ğa ve­rib de­di ki, ar­va­dı­nı Mosk­va­ya get­mə­yə qoy­mur. Möv­cud rədd ca­va­bı da, mə­lum ol­du ki, da­yım Ru­ben­lə bağ­lı­dı, sən de­mə o, heç cür ra­zı ola bil­məz­miş ki, ar­va­dı er­mə­ni ter­ror­çu­su­nun ba­cı­sı ilə gö­rüş­sün.
– Qoy yay tə­ti­li baş­la­sın, mən özüm sə­ni Mosk­va­ya apa­ra­cam, – Azər de­di, -özün bi­lir­sən ki, Mu­rad əmi ar­tıq or­da gö­rü­nə bil­məz!
Fa­ti­mə bi­bim xəl­vət­cə mə­nə bil­dir­di ki, anam­dan xə­bər çı­xan gün­dən ata­mın ai­lə­sin­də baş­la­mış mü­na­qi­şə ara ver­mir. Qıs­qanc Dil­bər ta­ma­şa­lar gös­tə­rir, ata­mın cib­lə­ri­ni yox­la­yır ki, gör­sün Ka­ri­na­dan mək­tub al­ma­yıb ki? Bu ge­diş­lə, əl­bət­tə, atam mə­ni Mosk­va­ya ne­cə apa­ra bi­lər­di? Son za­man­lar mən o ağız­danya­va sağ­sa­ğa­na-Naz­lı xa­la­ya bir də ona gö­rə nif­rət bəs­lə­yir­dim ki, ana­mın te­le­fon zən­gi və mək­tub haq­qın­da Dil­bə­ri o mə­lu­mat­lan­dır­mış­dı. Ya­ban­çı ki, ya­ban­çı. Bi­zim ai­lə­də ha­mı sirr sax­la­ma­ğı ba­ca­rır­dı, on­dan baş­qa.
U­zun il­lər ke­çən­dən son­ra doğ­ma ana­nın har­da ol­du­ğu sə­nə ayan ola, am­ma onu gör­mə­yə ge­də bil­mə­yə­sən… hə­lə nə­yi isə göz­lə­yə­sən… bax, elə bu sə­bəb­dən də mən sar­sın­tı ke­çir­dim, dep­res­si­ya­ya uğ­ra­dım…

XXXX FƏ­SİL

Na­har fa­si­lə­sin­də bi­zə gə­lib çı­xan atam göz­lə­nil­mə­dən:
– Mən sə­ni An­ta­l­ya­ya apa­ra­ca­ğam, – de­di.
Bu xə­bər hər han­sı bir ye­ni­yet­mə qı­zı bəl­kə də hey­tə­rə gə­ti­rər, se­vin­di­rər­di, an­caq mə­ni yox, çün­ki ha­ra­da ol­ma­ğın hə­qi­qə­tən də mən­dən öt­rü heç bir fər­qi yox idi. Onu da bi­lir­dim ki, ən məş­hur Tür­ki­yə ku­ror­tu ki­mi adı hal­la­nan An­ta­l­ya­da din­cəl­mə­yə, ri­fah için­də ya­şa­ma­ğa qa­dir olan bü­tün azər­bay­can­lı­lar can atır­dı­lar. İnam­la irə­li­lə­mək­lə bi­zim öl­kə­miz in­ki­şaf­da idi, an­caq azad ba­zar iq­ti­sa­diy­ya­tın bü­tün sa­hə­lə­ri­ni sar­mış­dı. Te­le­vi­zi­ya­da Ərəb Əmir­lik­lə­ri­nin, Tür­ki­yə­nin, Yu­na­nıs­ta­nın, İs­pa­ni­ya­nın ku­rort­la­rı rek­lam edi­lir, ye­ni azər­bay­can­lı­lar bu is­ti­ra­hət ocaq­la­rı­na də­vət olu­nur­du­lar.
Biz yo­la çıx­ma­ğa ha­zır­la­şan­da əmim qız­la­rı mə­nə ne­cə qib­tə et­dik­lə­ri­ni, ne­cə hə­səd apar­dıq­la­rı­nı giz­lə­də bil­mir­di­lər, mırt­da­nıb-de­yi­nir­di­lər. Azər də mə­nim ki­mi on­la­rın bu hə­rə­kə­ti­ni so­yuq­qan­lı­lıq­la qar­şı­la­yır, ça­lı­şır­dı ki, heç söh­bə­tə qo­şul­ma­sın. Am­ma vi­da­la­şan­da mə­nə de­di:
– Əmi­nəm ki, sən An­tal­ya­dan son­ra ta­mam yax­şı­la­şa­caq­san.
Mən sə­mimi-qəlb­dən dil­lən­dim:
– Mən be­lə dü­şün­mü­rəm.
Bi­zi ae­ro­port­dan yo­la sal­ma­ğa bü­tün ai­lə gəl­di, yal­nız bu mə­qam­da Dil­bər bi­zi bəx­ti­yar elə­mə­di, o da uşaq­la məş­ğul idi.
Biz mən­zil ba­şı­na ça­tan­da gü­nor­ta idi və o yer­lə­rin ila­hi gö­zəl­li­yi mə­ni hey­rə­tə gə­ti­rir­di.
– Sən bir o səm­tə bax, Ay­ka!-Ata­mın mə­nə hey­rət­lə ni­şan ver­di­yi ye­rin mən­zə­rə­si dər­hal diq­qə­ti­mi çək­di: dağ­lar züm­rüd də­ni­zin qoy­nun­dan di­kə­lir­di.
– Hə, gö­zəl­di! -Mən do­da­qu­cu mı­zıl­dan­dım.
Bi­zim yer­ləş­di­yi­miz be­şul­duz­lu hotel­də ho­vuz, ten­nis kor­tu, gö­zəl res­to­ran­lar, sau­na və mas­saj ka­bi­net­lə­ri var­dı.
A­tam mə­nə iki yer­lik nöm­rə­ni ni­şan ve­rib:
– Sən bu otaq­da ya­şa­ya­caq­san, – de­di, – mən də üz­bəüz­də, eti­raz et­mir­sən ki?

 

O hə­qi­qə­tən də şey­lə­ri­ni qar­şı­da­kı üz­bəüz nöm­rə­yə yığ­dı və elə o an­dan da, de­mək olar ki, is­ti­ra­hə­tə baş­la­dı, üzü-gö­zü gü­lür, ne­cə de­yər­lər, işıq sa­çır­dı. Dü­zü, ata­mın be­lə açıq-aş­kar şad­la­nıb se­vin­mə­si­nə gö­rə mən xə­ca­lət çə­kir­dim.
“Ha­mı­ya bə­yan elə­yir­di ki, xəs­tə qı­zı­nı müa­li­cə­yə apa­rır, am­ma sən de­mə ke­fə gə­lir­miş…” Elə bu dü­şün­cə ilə də ara­nı qat­maq is­tə­dim, am­ma atam mə­nim ov­qa­tım­dan xə­bər tut­ma­dı.
– Ge­dək şam elə­yək, son­ra din­cə­lər­sən, sa­bah­dan ye­ni hə­ya­ta baş­la­yı­rıq,-atam tən­tə­nə ilə de­di, -hə­lə düz dörd həf­tə bur­da­yıq.
“Bu dörd həf­tə­də mən bur­da qüs­sə­dən ölə bi­lə­rəm!” -am­ma mən na­ra­zı­lı­ğı­mı di­li­mə gə­tir­mə­dim, bu qə­naə­tə gəl­dim ki, heç ey­bi yox, be­lə bir şey baş ver­sə, lap yax­şı, pla­ne­tin ən gö­zəl bir gu­şə­sin­də ölə­rəm; və elə bu dü­şün­cə də mə­ni sa­kit­ləş­dir­di.
Sa­bahı­sı gün sə­hər ye­mə­yin­dən son­ra atam mə­nə məs­lə­hət gör­dü ki, su ən xe­yir­li müa­li­cə­di, özü­mü vu­rum ho­vu­za, o isə çox va­cib bir işi ol­du­ğu üçün beş-on də­qi­qə­li­yə mə­ni tək qo­ya­caq.
“Ye­nə baş­la­dı, – ürə­yim­də in­ci­dim, – hət­ta ku­rort­da da iş­siz ke­çi­nə bil­mir. Gö­rü­nür, özüm özü­mü müa­li­cə et­mə­li­yəm”.
A­tam şən hal­da mə­nim­lə xu­da­ha­fiz­ləş­di və res­to­ra­nı tərk elə­di. Mən ota­ğa qa­yı­dıb yum­şaq di­van­da bir qə­dər uza­nan­dan son­ra əy­ni­mi də­yi­şib ho­vu­za get­dim ki, na­ha­ra qə­dər vax­tı­mı or­da ke­çi­rim: çi­mim, gü­nəş van­na­sı qə­bul elə­yim. Göz ya­şı ki­mi ho­vu­za baş vu­ran­da və sə­rin su­dan ləz­zət alan­da, fi­kir­ləş­dim ki, hər hal­da, ya­şa­maq o qə­dər də pis şey de­yil; əl­bət­tə, mü­ha­ri­bə gör­mə­dən, be­lə dil­bər gu­şə­lər­də gü­nü­nü ke­çi­rə bi­lir­sən­sə…
Ar­tıq mən sa­çı­mı qu­ru­la­yıb ota­ğa qa­yıt­mış­dım, aram-aram ko­ka-ko­la içir­dim və fi­kir­lə­şir­dim ki, da­ha ney­nə­yim, qa­pı dö­yül­dü. Mən ye­rim­dən qalx­ma­dan:
– Bu­yu­run! – de­dim.
A­ğır-ağır ara­la­nan qa­pı içə­ri mə­nim ana­mı ötür­dü! Qo­cal­dı­ğı hiss olun­sa da, əv­vəl­lər ol­du­ğu ki­mi gö­zəl və şux idi.
– Ay­ka! – O, qol­la­rı­nı mə­nə sa­rı aç­dı.
– Ana! – Mən ona sa­rı atıl­dım, onun qol­la­rı ara­sın­da, qoy­nun­da özü­mə yer elə­dim və mə­nə elə gəl­di ki, ke­çir­di­yim bü­tün sar­sın­tı­la­rı, dep­res­si­ya­nı saç­la­rım­da gə­zən, tel­lə­ri­mi ox­şa­yan əl­lə­ri bir­cə an­da ca­nım­dan çı­xart­dı. -Bəs bu vax­ta­can sən har­da idin?
Ü­zün­dən, gö­zün­dən şad­lıq, şad­ya­na­lıq ya­ğan atam­dan dəs­tək alan anam qar­şım­da diz çök­müş­dü, da­yan­ma­dan mə­ni öpür­dü, ağır-ağır, aram­la, nə­fə­si­ni də­rə-də­rə bə­də­ni­min bü­tün əza­la­rı­na to­xu­nur­du. Atam isə hə­lə də ana­mın iri çan­ta­sı­nı ye­rə qoy­ma­mış­dı və de­yə­sən heç fər­qin­də də de­yil­di ki, ağap­paq qar ki­mi köy­nə­yi­nə göz yaş­la­rı iz sa­lır…

XXXXI FƏ­SİL

İ­la­hi səa­dət an­la­rı baş­la­dı: biz ye­nə bir yer­də idik! Biz ye­ni­dən ai­lə ol­muş­duq; bax­ma­ya­raq ki, bu ai­lə cə­mi dörd həf­tə möv­cud ola­caq­dı, mən ye­tə­rin­cə ra­zıy­dım. Atam mə­nim ota­ğım­da yer­ləş­di və elə bu da mə­nim xo­şu­ma gəl­di, çün­ki atam onu da­nış­dı­ran­da be­lə, mən onun üzü­nə ba­xa bil­mir­dim. An­caq res­to­ra­na üç­lük­də ge­dir­dik, də­niz sa­hi­li­nə gə­zin­ti­yə də bir yer­də çı­xır­dıq və yə­qin ki, hotel sa­hib­lə­ri­nin hə­səd do­lu ba­xış­la­rı da bi­zim meh­ri­ban­lı­ğı­mız­la bağ­lı idi, yə­qin ki, sa­də­lövh­cə­si­nə, bi­zə ən nü­mu­nə­vi ai­lə ki­mi qib­tə elə­yir­di­lər…
Ho­te­lin xid­mət­çi­lə­ri ana­ma “yen­gə” de­yə mü­ra­ciət edən­də mən se­vi­nir­dim, çün­ki bi­lir­dim ki, on­lar yal­nız qar­da­şın ar­va­dı­na “yen­gə” de­yir­lər və atam­dan tə­ləb elə­yir­dim ki, on­la­ra bəx­şiş ver­sin. De­mə­li­yəm ki, atam bü­tün şıl­taq­lıq­la­rı­ma məm­nu­niy­yət­lə əməl elə­yir­di, ər­kö­yün uşaq hə­rə­kət­lə­ri­mə sə­mi­mi-qəlb­dən gü­lür­dü. Biz­dən “Siz Azər­bay­can­dan­sı­nız?” de­yə so­ru­şan­da, mən ona gö­rə hey­rət­lən­dim ki, bu sua­la ön­cə anam ca­vab ver­di, özü də türk­cə: “evet…” Mə­nim­lə ya­na­şı da­yan­mış atam mə­nim mü­da­xi­ləm ol­ma­dan, yal­nız gü­lüm­sə­mək­lə ki­fa­yət­lən­di. Am­ma mən özü­mü lap şıl­taq uşaq ki­mi apa­rır­dım, san­ki bu­nun­la səh­hə­ti­min bər­pa olun­ma­sı üçün, ana­sız ol­du­ğum il­lər­də içim­də ya­ran­mış boş­lu­ğu dol­du­ra­caq­dım.
Bi­zim otaq­la­rı­mı­zı si­lib-sü­pü­rən, do­lu bə­dən­li, in­cə səs­li Me­rel ab­la atam­dan bəx­şiş alan­da son də­rə­cə se­vi­nir­di.
O, tə­miz­kar ol­du­ğu qə­dər də, çox­bil­miş­di.
– Nə­dən si­zin eşi­niz si­zin­lə yok, kon­şu oda­da əg­lən­miş? Nə­dən si­zin yal­nız bi ta­nə co­cu­ğu­nuz var?
O, bu və bu­na bən­zər sual­lar­la bi­zə üz tu­tan­da anam rəng ve­rib, rəng alır­dı. Nə­ha­yət ki, onun ca­va­bı­nı mən özüm ver­dim:
– Ata­mın ürə­yi xəs­tə­dir, hə­kim­lər məs­lə­hət gö­rür ki, o, ay­rı­ca yat­sın…
– Vay… Ya­zıq… Geç­miş ol­sun! – Xa­di­mə ca­nı­ya­nan­lıq­la de­di. Am­ma mən bil­mə­dim ki, o, ki­min ha­lı­na acı­yır? Ər nə­va­zi­şin­dən məh­rum ol­muş ana­mın, yox­sa za­hid hə­ya­tı ke­çir­mə­yə məc­bur ol­muş “xəs­tə” ata­mın? Baş sın­dır­ma­dan, acıq­can bu eh­ti­ra­mı öz ün­va­nı­ma gö­tür­düm.
Mən ata­mın xəs­tə ol­du­ğu­nu uy­du­ran­da anam fə­xa­rət­lə mə­ni süz­dü, gö­rü­nür, hiy­lə­gər­lik sa­hə­sin­də­ki in­ki­şa­fım onu məf­tun elə­miş­di, am­ma bu­nun­la be­lə, mən bu sa­hə­də nə qə­dər irə­li get­səm də bi­zim xa­di­mə­nin bü­tün sual­la­rı­na ca­vab ve­rə bil­məz­dim.
– Eşi­nin həp yal­nız do­lar­la he­sab­laş­ma­sı­nın nə­də­ni nə? Si­zin öz pa­ra­nız yok­mu? – Me­rel ab­la so­ruş­du.
A­nam tər­tə­miz Azər­bay­can di­lin­də:
– Əl­bət­tə var, adı da ma­nat­dır, – de­di, – am­ma nə­dən bi­zim öl­kə­də dol­lar ge­niş ya­yı­lıb, mən bil­mi­rəm…
Am­ma, atam ye­nə də hər gün dol­lar sə­pə­lə­yir­di və mən onu an­la­yır­dım: ma­təm­dən son­ra gə­lən bay­ram­da qa­zanc güd­mür­lər. Xoş­bəxt­lik­dən üzü-gö­zü işıq, nur için­də üzən atam şam ye­mə­yi za­ma­nı res­to­ran­da tost de­yən­də boy­nu­na al­dı, eti­raf elə­di ki, bu dün­ya­da on­dan öt­rü ən se­vim­li qa­dın­lar bi­zik. Mən bu söz­dən qa­nad­lan­dım, çün­ki bü­tün cis­mim­lə-ca­nım­la hiss elə­dim ki, o, dü­zü­nü de­yir. Və mə­nə elə gəl­di ki, nə­ha­yət ki, mə­nim­lə əzəl­dən qəd­dar­ca­sı­na dav­ra­nan Dil­bər­dən və onun Kob­ra ana­sın­dan öz in­ti­qa­mı­mı al­dım. Am­ma ye­nə də, hər hal­da, qəl­bi­min də­rin­li­yin­də an­la­yır­dım ki, möv­cud və­ziy­yət­də ba­şı­bə­la­lı Dil­bər də gü­nah­sız­dır, bi­zim ki­mi o da hə­yat tər­zi­nin, şə­rai­tin qur­ba­nı­dır. Və bü­tün bun­la­rı an­la­ya-an­la­ya mən ye­nə də ona haqq qa­zan­dı­ra bil­mir­dim, ək­si­nə, ara­mı­za gir­di­yi­nə gö­rə ona nif­rət elə­yir­dim.
A­tam isə hər ye­rə gi­rib-çı­xır­dı ki, mə­nə, ana­ma yax­şı şey­lər al­sın. San­ki ana­mın, bi­lə­rək­dən özü­nü sal­dı­ğı ağır və kə­dər­li gün­lə­ri­nin əvə­zi­ni qır-qı­zıl­la qay­tar­maq is­tə­yir­di:
– Mə­ni mə­zə­lən­dir­mə, Mu­rad, – anam şaş­qın hal­da dil­lən­di.
– Bəs sə­ni mən yox, kim mə­zə­lən­dir­sin? – Atam ca­vab ver­di və ol­duq­ca zə­rif, qı­zıl bo­yun­ba­ğı­nı onun boy­nu­na ke­çir­di.
Mən ara­lı­dan on­la­ra ba­xır­dım və xoş­bəxt an­lar ya­şa­yır­dım…
Am­ma iki həf­tə­dən son­ra bi­zim coş­ğun­lu­ğu­muz əri­yib di­bi­nə ça­tan şam ki­mi ölə­zi­mə­yə baş­la­dı. Və biz söh­bət­ləş­mək­dən yo­rul­ma­dı­ğı­mız ilk gün­lər­dən fərq­li ola­raq, ax­şam­la­rı müəm­ma­lı sü­kut­la ke­çir­mə­li ol­duq. Ke­çir­di­yim sar­sın­tı­dan-dep­res­si­ya­dan əsa­sən xi­las ol­ma­ğım, mən­də ye­ni duy­ğu­lar oya­dır­dı; hiss elə­yir­dim ki, bir-bi­ri­nə son də­rə­cə mə­həb­bət bəs­lə­yən, iki­lik­də qa­lıb bir-bi­ri­lə­ri­nə can­la­rı­nı ver­mək is­tə­yən iki nə­fə­rin cə­miy­yə­tin­də ar­tı­ğam.
On­la­rı iki­lik­də qo­yub ye­nə də­niz sa­hi­li­nə get­dim. Sa­hil­də bir xey­li ve­yil­lə­nən­dən son­ra doğ­ma sa­hil­lər üçün qə­rib­sə­dim. Ağ də­ni­zin is­ti, ma­vi su­la­rı­na baş vu­ran­da isə fi­kir­lə­şir­dim ki, də­niz­lər də öl­kə­lər ki­mi fərq­li­dir. Mən Bal­tik də­ni­zin­də də, Qa­ra də­niz­də də çim­miş­dim və in­di fi­kir­lə­şir­dim ki, heç bi­ri bi­zim Xə­zər qə­dər gö­zəl ola bil­məz. Nə üçün? Yə­qin ona gö­rə ki, o, ana ki­mi doğ­ma­dı.

XXXXII FƏ­SİL

Bir də­fə ye­nə də­ni­zə baş vu­rub çı­xan­dan son­ra ana­mın mə­nə Mosk­va­dan gə­tir­di­yi, üs­tün­də iki öpü­şən del­fi­nin təs­vi­ri, Çin məh­su­lu olan iri dəs­ma­lın üs­tün­də nə gör­səm yax­şı­dır? Ağap­paq bir qə­rən­fil. Cin vur­du tə­pə­mə. Ürə­yim dö­yün­mə­yə baş­la­dı, mə­nə elə gəl­di ki, dö­yün­tü­sü­nü ət­ra­fım­da­kı­lar da eşi­dir. Sa­ğım­da, so­lum­da isə Av­ro­pa öl­kə­lə­rin­dən din­cəl­mə­yə gəl­miş ca­van­lar­dı. İki öpü­şən del­fi­nin ara­sı­na qo­yul­muş qə­rən­fi­lə ba­xa-ba­xa fi­kir­lə­şir­dim: bəl­kə mə­nə aşiq olan var? Öz-özü­mə de­yir­dim: yax­şı, be­lə­dir­sə, bu adam har­dan bi­lir ki, mən ağ qə­rən­fi­lin də­li­si­yəm?
Əl­lə­rim əsə-əsə qə­rən­fi­li yer­dən qal­dır­dım və ət­ra­fı­ma, ya­xın­lı­ğım­da­kı ca­van­la­ra göz gəz­dir­mə­yə baş­la­dım. Hə­rə öz işin­də idi: ki­mi uza­nıb ki­tab oxu­yur, ki­mi nə isə to­xu­yur, ki­mi də öz is­tək­li­si, rə­fi­qi ilə mırt vu­rur­du, heç mə­nə gö­zü­nün ucuy­la da ba­xan yox­du. Bəs on­da bu ağ qə­rən­fi­li mə­nim dəs­ma­lı­mın üs­tü­nə kim qo­yub? Mə­nim ağ qə­rən­fil də­li­si ol­du­ğum ki­mə mə­lum­dur? Bu dün­ya­da bir adam bi­lir ki, mən ağ qə­rən­fil vur­ğu­nu­yam, o da Ba­kı­da­dır…
Ağ­lı­ma qə­ri­bə fi­kir­lər gəl­di. Yə­ni be­lə şey ola bi­lər? Doğ­ru­dan­mı bu tə­səv­vüf­dü? Mən uzan­dım, qə­rən­fi­li do­daq­la­rı­ma ya­xın­laş­dır­dım və nə­ha­yət, an­la­dım ki, bu gün­lər mə­nim nə­yim çat­mır? Bir­dən-bi­rə Azər­dən öt­rü bərk da­rıx­dım və hiss elə­dim ki, da­ha evə qa­yıt­maq­dan sa­va­yı heç bir is­tə­yim yox­dur. Bax­ma­ya­raq ki, ne­çə il­lər ana­mın həs­rə­ti ilə ya­şa­mış­dım və nə­ha­yət, onu tap­mış­dım, in­di dos­tum üçün da­rı­xır­dım; ona zəng et­mə­yə də im­kan yox­du, çün­ki ata­mın ya­nın­da əmioğ­lu­ma zəng vur­ma­ğım nə də­rə­cə­də an­la­şı­lar­dı? Üs­tə­lik də Ru­qiy­yə nə­nəm də, Fa­ti­mə bi­bim də bu zəng­dən xə­bər tu­ta bi­lər­di­lər və çox haq­lı ola­raq fi­kir­lə­şər­di­lər ki, xe­yir ola bu qı­zın An­tal­ya­da otu­ra-otu­ra Ba­kı­da Azə­ri ax­tar­ma­sı? Fi­kir­lə­şir­dim bu ta­le, bu qis­mət­di; ki­mi se­vi­rəm­sə, onun xif­fə­ti­ni çək­mə­li­yəm, nə üçün bü­tün adi adam­lar ki­mi ana­mın və is­tək­li dos­tu­mun ya­nın­da ol­maq mə­nə qis­mət de­yil?!
Bir dam­la acı göz ya­şı yu­var­lan­dı ya­na­ğı­ma; və onun izi­lə bi­ri də gəl­di… An­caq mə­ni hər de­yən­də ta­pa bil­mə­yən göz yaş­la­rı­mın ya­na­ğım­da aç­dı­ğı izi qə­fil­dən is­ti, od­lu-alov­lu öpüş­lər qu­rut­du. Ye­rim­dən di­kəl­dim və hey­rə­tə gəl­dim: mə­nim­lə ya­na­şı qu­mun üs­tün­də otu­ran öz­gə­si de­yil­di!
– Doğ­ru­dan­mı, sən Azər­sən? – Hey­rət için­də so­ruş­dum, – Sən bu­ra ne­cə gə­lib çıx­mı­san? Yox­sa, mən yu­xu gö­rü­rəm?
Ö­zü­mü çim­dik­lə­dim ki, özü­mə gə­lim, ina­nım, əmin olum ki, bu yu­xu de­yil. Am­ma o, əli­mi ov­cu­na alıb bərk-bərk sı­xan­dan son­ra de­di:
– Xoş gör­dük, Ba­la­ca!
Se­vinc­dən hə­yə­can­lan­dı­ğım­dan, bil­mir­dim özü­mü ne­cə apa­rım, nə söy­lə­yim. Am­ma Azər mə­nim bu ha­lı­ma mə­həl qoy­ma­dan bir iş­baz sə­riş­tə­si ilə:
– Gəl bur­dan ge­dək, – de­di, – Mu­rad əmi ilə Ka­ri­na xa­la mə­ni gör­mə­sin­lər.
Bu söz də mə­ni hey­rə­tə gə­tir­di, as­ta­dan so­ruş­dum:
– Sən mə­nim ana­mın bur­da ol­du­ğu­nu bi­lir­sən?
A­zər gü­lüm­sə­di:
– Ay­ka, mən iki gün­dür ki, bur­da sə­nin ke­şi­yi­ni çə­ki­rəm, – de­di, – am­ma sən heç za­man tək ol­mur­san.
O­nun sö­zün­də hə­qi­qət var­dı: atam mə­nə cid­di şə­kil­də tap­şır­mış­dı ki, hote­lin is­ti­ra­hə­tə gə­lən­lər üçün nə­zər­də tu­tul­muş əra­zi­sin­dən çıx­ma­yım və özü də mə­ni bir ai­lə­nin mə­nim­lə ya­şıd qız­la­rı ilə ta­nış et­miş­di və bu sə­bəb­dən də mən de­mək olar ki, tək qal­mır­dım.
– Sən dü­kan­la­ra tə­rəf get, – Azər de­di, – mən ar­xa­dan gə­lib sə­nə ye­ti­şə­rəm.
On də­qi­qə son­ra biz sə­ki­də ya­na­şı otur­muş­duq və Azər mə­nim sual­la­rı­ma ca­vab ve­rir­di.
Yox, yox, ev­də onun Tür­ki­yə­də ol­du­ğu­nu bil­mir­di­lər. Sən de­mə, va­li­deyn­lə­ri­ni al­da­dıb ki, gu­ya dost­la­rı ilə Nab­ra­na gəz­mə­yə ge­dir. Yox, o, bur­da cə­mi bir həf­tə qa­la bi­lər. Yox, o, Mu­rad əmi­si ilə ona gö­rə gö­rüş­mək is­tə­mir ki, onu çaş­dı­rıb şüb­hə­yə sa­la bi­lər. Bə­li, o, ba­şa dü­şür ki, ana­mın An­ta­li­ya­ya gə­lib çıx­ma­sı ha­mı üçün sirr ola­raq qal­ma­lı­dır. Hə­lə sən de­mə, o, Ba­kı­da mən­dən öt­rü də­li­cə­si­nə da­rı­xıb…
Be­lə­cə, öz ma­raq­la­rı­ma son qo­yan­dan son­ra mən onun ağu­şu­na atıl­dım:
– Sən igid­sən, – de­dim, – bəs sən bi­zi ne­cə tap­dın?
– Sə­nin hə­lə on al­tı ya­şın ta­mam ol­ma­sa da, mən çox­dan yet­kin­lik ya­şı­na çat­mı­şam, – Azər ca­vab ver­di, – mən sa­də­cə onu bi­lir­dim ki, bi­zim va­li­deyn­lə­ri­mi­zə put­yov­ka­nı kim ve­rir. O ki qal­dı hote­li tap­ma­ğa, bu çə­tin iş de­yil.
Bu an­da mə­ni bir mə­sə­lə də na­ra­hat elə­di:
– Bəs sən har­da ya­ta­caq­san?
– Qon­şu hotel­də, üçul­duz­lu­da, – Azər gü­lüm­sə­di, – Axı, mən sehr­baz de­yi­ləm, mən yal­nız öy­rə­ni­rəm…

XXXXIII FƏ­SİL

A­zər bi­zim ai­lə­ni tap­maq­da ona kö­mək et­miş türk dost­la­rı­nı mə­nim­lə ta­nış elə­di. Ba­cı-qar­daş Xə­lil və Sel­da Qa­ya tu­rist­lə­rə bə­ləd­çi­lik elə­yir­di­lər və pis qa­zan­mır­dı­lar. Mən bil­mi­rəm Azər on­la­ra nə qə­dər bəx­şiş ver­miş­di, am­ma er­tə­si gün in­cə, zi­rək Sel­da mə­nim va­li­deyn­lə­ri­mə ya­xın­laş­dı və on­la­rı inan­dır­dı ki, mə­ni An­tal­yaət­ra­fı eks­kur­si­ya­dan sağ-sa­la­mat qay­ta­rıb gə­ti­rə­cək. Atam ürə­yi əsə-əsə, ra­zı­lıq ver­sə də, Sel­da­nın pas­por­tu­nu alıb o üzü­nə, bu üzü­nə bax­dı, bə­zi qeyd­lər və Sel­da­nın mo­bil te­le­fo­nu­nun nöm­rə­si­ni gö­tü­rən­dən son­ra so­ruş­du:
– Ha­çan qa­yı­dır­sı­nız?
Heç bil­mə­dim ne­cə ol­du ki, mən Se­lda­dan qa­baq ca­vab ver­dim:
– Ax­şamtə­rə­fi!
Biz eks­kur­si­ya sə­fə­ri ba­rə­də ya­lan uy­du­rub vic­da­nı­mız qar­şı­sın­da bir ba­la­ca xə­ca­lət­li qal­saq da, biz yad­da­qa­lan bir həf­tə ke­çirt­dik və Azə­rin ica­rə­yə gö­tür­dü­yü ma­şın­la An­ta­l­yaət­ra­fı­na da sə­fər elə­dik. O, çox­dan ma­şın sür­mək üçün sə­nəd al­mış­dı, o ki qal­dı pul-pa­ra­ya, Hə­sən əmim ye­ga­nə oğ­lu­na qar­şı çox sə­xa­vət­li idi. Biz yal­nız Ağ də­ni­zin su­la­rın­da bir az üz­mək niy­yə­ti­nə dü­şən­də ma­şı­nı əy­lə­yir­dik, tə­bii ki, çi­mən­dən son­ra iş­ta­ha da gə­lir­dik və yol qı­ra­ğın­da bir-bi­rin­dən sə­li­qə-sah­man­lı ka­fe­lər­də qov­rul­muş şa­ba­lıd qa­rış­dı­rıl­mış, türk mət­bə­xi­nin özü­nə­məx­sus qay­da­la­rı ilə ha­zır­lan­mış is­ti qam­bur­ger­lə­ri, dö­nər ka­bab­la­rı­nı, lah­ma­cun­la­rı bar­maq­la­rı­mı­zı yan­dı­ra-yan­dı­ra ye­yir­dik.
A­zə­rin Ba­kı­ya yo­la düş­mə­si­nə bir gün qal­mış Xə­lil Qa­ya bi­zi Ağ­sə­ki de­yi­lən ye­rə gə­tir­di. Mə­ni əha­li­si sə­nət­kar­lıq və ov­çu­luq­la məş­ğul olan bu qə­sə­bə­nin ya­ra­nış­dan gə­lən gö­zəl­li­yi – ba­ki­rə­li­yi məf­tun elə­di. Ağ­sə­ki qə­sə­bə­si, adı­na Ge­dən-gəl­məz de­yi­lən az­man dağ­la­rın ətə­yin­də yer­lə­şir.
Ma­vi göz­lü Sel­da da­nı­şıır­dı ki, bu qə­sə­bə­də ya­şa­yan hər ai­lə­nin əf­sa­nə­si var və he­ka­yət­lər­də dağ­la­rın qoy­nu­na gö­zəl də­ri­si olan hey­van­la­rı ov­la­maq üçün ge­dən və müəm­ma­lı şə­kil­də ge­ri dön­mə­yən in­san­lar za­man-za­man anı­lır və elə bu sə­bəb­dən də bu yer­lər Ge­dən-gəl­məz ad­la­nır.
O, cə­sur in­san­la­rı dü­şü­nə-dü­şə­nə ov­çu­la­ra öz qoy­nun­da əbə­di­lik sı­ğı­na­caq ver­miş, o dağ­la­ra ba­xan­da özüm­dən ası­lı ol­ma­ya­raq ağ­zım­dan be­lə bir söz çıx­dı:
– Mə­nə elə gə­lir ki, mən öz və­tə­nim­də, mə­nim doğ­ma­la­rı­ma ar­tıq öz qoy­nun­da sı­ğı­na­caq ve­rən “Ge­dən-gəl­məz” da­ğı ilə çox­dan üz-üzə gəl­mi­şəm…
A­zər mə­ni dər­hal an­la­dı və eh­mal­ca çi­yin­lə­rim­dən tu­tub özü­nə sıx­dı.

XXXXIV FƏ­SİL

A­zər ge­dən­dən bir həf­tə son­ra biz ae­ro­por­ta gəl­miş­dik ki, ana­mı Mosk­va­ya yo­la sa­laq.
– Ye­ni­dən mə­ni xoş­bəxt gün­lə­rə qay­tar­dı­ğı­na gö­rə çox sağ ol, Mu­rad!
Bil­mi­rəm ana­mın sə­sin­də­ki tit­rə­yi­şi atam da mə­nim ki­mi hiss elə­di, ya yox? Am­ma gü­nah­kar ki­mi ba­şı­nı aşa­ğı sal­dı:
– Sən sağ ol, əzi­zim, -de­di, -sə­da­qə­ti­nə gö­rə. Ba­ca­rır­san­sa, ba­ğış­la…
A­nam mə­ni si­nə­si­nə sıx­dı, gü­lüm­sə­di və mə­nə də elə gəl­di ki, onun tə­bəs­sü­mün­də bir öz­gə ça­lar da var.
– Mən hə­mi­şə sə­nin­lə­yəm, sə­nin­lə də ola­cam, -anam de­di, – mə­nə zəng elə və söz ver ki, yax­şı oxu­ya­caq­san, qə­bul im­ta­han­la­rın­da ba­şı­mı­zı ucal­da­caq­san…
Mən ar­xa­dan ona ba­xır­dım; o, in­cə, zə­rif ol­du­ğu qə­dər də zi­rək­di və mə­nə elə gə­lir­di ki, o, mə­nim ürə­yi­min bir par­ça­sı­nı mə­ca­zi yox, sö­zün hə­qi­qi mə­na­sın­da özüy­lə apa­rır.
Biz atam­la Ba­kı­ya yax­şı­ca din­cəl­miş, qa­ral­mış, güm­rah qa­yı­dır­dıq və mə­nə elə gə­lir­di bi­zim ümu­mi sir­ri­miz öz işi­ni gö­rüb, ata­mın ev­lən­mə­si­lə bağ­lı ara­mız­da ya­ran­mış buz di­var­lar əri­mə­yə baş­la­yıb. Ai­lə­nin se­vim­li­si ol­du­ğu­mu sez­di­yim­dən içim­də özü­mə qar­şı bö­yük inam ya­ran­mış­dı və iki­qat hə­vəs­lə dərs­lə­rə baş­la­maq olar­dı.
So­vet İt­ti­fa­qı da­ğı­lan­dan, Azər­bay­can müs­tə­qil Res­pub­li­ka­ya çev­ri­lən­dən son­ra çox şey­lər də­yiş­di. Hət­ta şə­hə­rin si­ma­sı da; cə­miy­yət də tə­zə­lən­di, ye­ni qə­zet­lər, jur­nal­lar mey­da­na gəl­di, Ba­kı­da xa­ri­ci fir­ma­lar, kom­pa­ni­ya­lar bər­qə­rar ol­du. Möv­cud də­yi­şik­lik­lər təh­sil sis­te­min­də də baş ver­di; şəx­si li­sey­lər, kol­lec­lər, ali təh­sil ocaq­la­rı ya­ran­dı. Yax­şı təh­sil vəd et­mə­yən adi mək­təb­lər göz­dən düş­dü və atam mə­ni “Və­tən” ad­lı ba­ha­lı şəx­si gim­na­zi­ya­ya dü­zəlt­di ki, bur­da da dərs­lər həm Azər­bay­can, həm də in­gi­lis di­lin­də ke­çi­ri­lir­di.
Gim­na­zi­ya­da cə­mi sək­sən, hər si­nif­də isə on gim­na­zi­ya­çı var­dı. Gim­na­zi­ya­nın za­hi­rən mö­tə­bər zi­ya­lı tə­si­ri ba­ğış­la­yan di­rek­to­ru Sa­lam müəl­lim öz şa­gird­lə­ri üçün fər­di proq­ram seç­miş­di və gim­na­zi­ya­çı­la­rın bi­lik sə­viy­yə­si üçün şəx­sən mə­su­liy­yət da­şı­yır­dı. Müəl­lim­lər şə­hə­rin ən yax­şı uni­ver­si­tet­lə­rin­dən də­vət olun­muş­du. Sən de­mə, o təh­sil ocaq­la­rın­da bu is­te­dad­lı müəl­lim­lə­rin əmə­yi on­la­rın bi­li­yi ilə mü­qa­yi­sə­də la­zı­mın­ca qiy­mət­lən­di­ril­mir­miş. Am­ma biz pe­da­qo­ji kol­lek­ti­vi­mi­zin sə­viy­yə­si ilə öyün­mə­yə bil­məz­dik.
Ə­sl bio­loq Ay­dın müəl­lim, ka­mil kim­ya­çı­lar Əli­pa­şa müəl­lim və Ali­yə xa­nım, is­te­dad­lı alim-ri­ya­ziy­yat­çı Fu­ad müəl­lim, da­hi­ya­nə fi­zik Əda­lət müəl­lim bi­zi öz bi­lik­lə­ri və ba­ca­rıq­la­rı ilə məf­tun elə­miş­di­lər. Afon­ya­nın yüz il­dən qal­ma qay­da­lar­la keç­di­yi dərs­lər unu­dul­muş­du. Ye­ni qay­da­lar­la təd­ris olu­nan, sər­bəst dü­şün­cə­yə mey­dan açan, tə­zə pe­da­qoq­la­rın fun­da­men­tal bi­li­yi­nə əsas­la­nan öy­rə­tim qay­da­la­rı nə­ti­cə­sin­də elm öy­rən­mək So­vet za­ma­nı­nın əzab­la­rın­dan fərq­li ola­raq fə­rəh gə­ti­rir­di.
Ə­gər Əda­lət müəl­lim ast­ro­no­mi­ya el­mi­ni əya­ni şə­kil­də an­lat­maq üçün bi­zi Ba­kı­dan Pir­qu­lu­ya, Şa­ma­xı dağ­la­rın­da yer­lə­şən ast­ro­fi­zi­ka rə­səd­xa­na­sı­na apa­rır­dı­sa, bu­na ne­cə şad­lan­ma­ya­san? Əda­lət müəl­lim bi­zə söy­lə­yir­di ki, məhz da­hi Azər­bay­can ali­mi Nəs­irəd­din Tu­si­nin tər­tib et­di­yi xə­ri­tə Ko­lum­ba im­kan ve­rib ki, Ame­ri­ka­nı kəşf et­sin. Öz pe­da­qoq­la­rı­mız­la ne­cə öyün­mə­yəy­dik ki, on­la­rın sa­yə­sin­də ge­dib “Ul­duz” elekt­rik ci­haz­la­rı za­vo­du­nu da gəz­dik. Ba­kı Də­rin özül­lər və hə­lə 1975-ci il­dən məh­sul bu­rax­ma­ğa baş­la­yan məi­şət kon­di­sio­ner­lə­ri za­vo­du­na da ge­dib çıx­dıq. Ya­pon tex­no­lo­gi­ya­sı ilə təc­hiz olu­nan bu is­teh­sa­lat müəs­si­sə­si hə­lə So­vet­lər za­ma­nın­da Azər­bay­ca­nın iq­ti­sa­diy­ya­tı­nı qal­dır­mış­dı…
– So­vet iq­ti­sa­diy­yat sis­te­mi elə hiy­lə­gər­cə­si­nə qu­rul­muş­du ki, o kon­di­sio­ne­rin han­sı bir vin­ti, ya bol­tu­sa qon­şu res­pub­li­ka­lar­dan gə­lir­di və bu, əs­lin­də ona gö­rə idi ki, bü­tün öl­kə bir-bi­rin­dən ası­lı ol­sun, – za­vod­la­rı­mı­zın nə üçün da­yan­ma­sı ilə bağ­lı sua­lı­mı­za Ay­dın müəl­lim ca­vab ve­rər­kən de­di, – Res­pub­li­ka­lar ara­sın­da ta­raz­lıq ya­rat­maq So­vet­lə­rin əlin­də idi, mə­sə­lən, iq­ti­sa­di cə­hət­dən ka­sıb Er­mə­nis­tan var­lı Azər­bay­ca­nın tə­bii re­surs­la­rı he­sa­bı­na ya­şa­yır­dı.
Gim­na­zi­ya­nın pe­da­qoq­la­rı bi­zi dü­şün­mə­yə səs­lə­yir­di­lər, ke­çil­miş yol­lar­la get­mə­yə yox. Biz dün­ya­nı ye­ni­dən dərk et­mə­yə baş­la­mış­dıq.
– Siz har­da ya­şa­ya­caq­sı­nız və han­sı şə­hər­də iş­lə­yə­cək­si­niz, bu mü­hüm de­yil, – Əli­pa­şa müəl­lim de­di, – əsas mə­sə­lə odur ki, qa­zan­dı­ğı­nız bil­gi­lə­ri öz xal­qı­nı­zın və in­san­lı­ğın xey­ri­nə sərf edə­si­niz. Ha­çan­sa ideo­lo­ji zən­cir­lər­lə çi­dar­lan­ma­ğı­mı­za bax­ma­ya­raq, mə­nim bü­tün ümi­dim si­zə­dir.

 

Ye­nə də müəl­lim­lə­rim­dən bi­ri is­tək­li­mə çev­ril­di. Bi­zə ta­rix dər­si de­yən Ül­viy­yə Hik­mət qı­zı­na vu­rul­dum. Bi­li­yi aşıb-da­şan, çox gö­zəl da­nı­şıq qa­bi­liy­yə­ti olan Ül­viy­yə xa­nım çox keç­mə­di ki, bü­tün mək­tə­bin se­vim­li­si­nə çev­ril­di. Onun tə­şəb­bü­sü ilə yaz­da bir sı­ra dərs­lə­ri mək­tə­bin av­to­bu­su ilə get­di­yi­miz Qo­bus­tan Ta­rix və İn­cə­sə­nət Qo­ru­ğun­da keç­dik.
Biz ar­tıq bi­lir­dik ki, Ba­kı­nın alt­mış ki­lo­metr­li­yin­də­ki, ta­ri­xin müx­tə­lif kə­sim­lə­ri­nin – me­zo­lit, neo­lit, tunc, də­mir döv­rlərinin iz­lə­ri­ni özün­də ya­şa­dan açıq sə­ma al­tın­da­kı bu mu­zey-qo­ruq Azər­bay­can mad­di mə­də­niy­yə­ti­nin ən qiy­mət­li abi­də­lə­rin­dən bi­ri­dir. Dağ­lar ara­sın­da­kı Bö­yük­daş, Ki­çik­daş, Çin­gir­daş və Ya­zı­lı tə­pə­lə­ri­nin üzə­rin­də alim­lər min­lər­lə in­san, hey­van təs­vir­lə­ri üzə çı­xart­mış­dı­lar ki, bun­lar da ib­ti­dai in­sa­nın gün­də­lik hə­yat tər­zin­dən xə­bər ve­rir­di. Bi­zim qü­rur his­si­lə əc­dad­la­rı­mı­zın hə­ya­tı­nı əks et­di­rən Qo­bus­tan qa­ya­la­rı­na ba­xır­dıq: sa­vaş, ov­çu­luq mü­qəd­dəs ənə­nə­lər­dən so­raq ve­rən qur­ban­lıq səh­nə­lə­ri ilə üz-üzə da­ya­nır­dıq. Daş­lar üzə­rin­də bi­zim ulu ba­ba­la­rı­mı­zın hə­ya­tı­nı əks et­di­rən şə­kil­lər bu tor­paq­da in­cə­sə­nət növ­lə­ri­nin-mu­si­qi­nin, rəq­sin, təs­vi­ri sə­nə­tin möv­cud­lu­ğun­dan, qə­dim azər­bay­can­lı­nın dün­ya­gö­rü­şün­dən xə­bər ve­rir­di. Biz təs­vir­lər­lə zən­gin qa­ya­la­rı aşa-aşa hey­rə­ti­mi­zi ifa­də elə­yir­dik:
– Tur He­yer­dal boş ye­rə Azər­bay­ca­nı qə­dim in­san məs­kən­lə­rin­dən bi­ri ad­lan­dır­ma­yıb ki, – Ül­viy­yə müəl­li­mə fəxr­lə söy­lə­di və sö­zü­nə da­vam elə­di, – uşaq­lar, de­yin gö­rüm bu qa­ya­lar­da elə təs­vir­lər var­mı ki, bi­zim bu­gün­kü hə­ya­tı­mı­zı əks et­dir­sin?
– Əl­bət­tə var, – Qa­sım ca­vab ver­di, – bax bu təs­vir bi­zim oyun ha­va­sı “Yal­lı”­nın ey­ni­dir.
Ül­viy­yə müəl­li­mə gü­lüm­sə­di:
– Elə­dir ki, var, – da­ha nə mü­şa­hi­də et­mi­si­niz bugün­kü hə­ya­tı­mız­la bağ­lı?
Sər­dar sə­si­ni qal­dır­dı:
– Bax o şə­kil­də bir qı­zın ne­cə qa­çı­rıl­ma­sı təs­vir olu­nub, – ha­mı uca­dan gül­dü və Sər­dar sö­zü­nün ar­dı­nı gə­tir­di, – in­di mə­lum olur ki, Azər­bay­can­da sev­di­yi qı­za qo­vuş­ma­ğın ta­ri­xi ilə bağ­lı ənə­nə nə qə­dər qə­dim­dir.
– Ül­viy­yə müəl­li­mə, – mən də ona üz tut­dum, – an­caq təs­vir­lər­də mə­ni məf­tun elə­yən kol­lek­tiv iş­lə­rə-əki­nə, bi­çi­nə qa­dın­la­rın rəh­bər­lik et­mə­si­dir, am­ma bu bi­zim hə­ya­tı­mız­da­kı bugün­kü ger­çək­lik­lə uy­ğun gəl­mir, biz ki­şi­lə­rin rəh­bər­li­yi­nə öy­rən­mi­şik, bu gün və­ziy­yət baş­qa cür­dü.
– Na­haq elə dü­şü­nür­sən, – Ül­viy­yə müəl­li­mə göz­lə­ri­ni qı­yıb meh­ri­ban­ca­sı­na dil­lən­di. Ayaq­la­rın­da kro­sov­ka, cins şal­var­da qa­ya­nın üs­tün­də otur­ma­sı­na bax­ma­ya­raq, o qə­dər gö­zəl gö­rü­nür­dü ki, zə­rif­li­yi­nə gö­rə onu gö­zəl­lik eta­lo­nu he­sab et­mək olar­dı, -öz ara­mız­dı, ha­çan­sa bu tor­paq­da əf­sa­nə­vi ama­zon­ka­lar, bi­zim ən qə­dim əc­dad­la­rı­mız ya­şa­yıb­lar və o za­man da tay­fa ida­rə­çi­li­yi qa­dın­la­rın əlin­də olub və in­di de­mək ol­maz ki, on­lar bu­nu ki­şi­lər qə­dər ba­car­ma­yıb­lar.
Bi­zim sin­fin güc­lü cins­dən olan nü­ma­yən­də­lə­ri bu xə­bə­ri müs­bət qar­şı­la­ma­dı­lar, qız­lar isə aş­kar­ca qür­rə­lən­di­lər. Müəl­li­mə­mi­zin söy­lə­dik­lə­rin­dən mə­lum ol­du ki, ama­zon­ka­lar dağ­lar­da ya­şa­yıb­lar, ov­çu­luq­la məş­ğul olub­lar. İl­də bir kə­rə on­lar dağ­lar­dan ara­na enir­miş­lər ki, bu əkin-bi­çin­lə məş­ğul olan ki­şi­lə­rin ara­sın­dan öz­lə­ri­nə ər seç­sin­lər, on­lar­dan uşaq doğ­sun­lar və yeni­dən dağ­la­ra qa­yıt­sın­lar. Am­ma ən şa­şır­dı­cı xə­bər ama­zon­ka­la­rın yax­şı ov­çu ol­maq üçün gö­zəl­lik­lə­ri­nə qəsd et­mə­lə­ri idi; on­lar ka­ma­nın çə­kil­mə­si­nə ma­ne olan sağ döş­lə­ri­ni kə­sib atır­dı­lar.
Bu­nu tə­səv­vü­rü­mə gə­ti­rən­də mə­ni üşüt­mə tut­du; gör bir qa­dın­lar nə­dən öt­rü öz­lə­ri­ni ey­bə­cər ha­la sa­lır­mış­lar? Və yal­nız on­dan tə­səl­li tap­dım ki, baş­qa bir za­man­da ya­şa­yı­ram. Nə üçün­sə Azər hə­mi­şə mə­ni ama­zon qı­zı ad­lan­dı­rır­dı, am­ma cə­sur əc­dad­la­rı­mı­zın xa­ti­rə­si­nə rəğ­mən mən heç cür ra­zı ola bil­məz­dim ki, Azər­dən ara­lı əlim­də ox, ka­man dağ­lar­da ya­şa­yım və onu yal­nız il­də bir də­fə ax­ta­rıb ta­pım ki, dün­ya­ya ye­ni in­san gə­ti­rək… Yox, yə­qin ki, mən­dən Ama­zon qı­zı ol­maz­dı, çün­ki hə­lə o da mə­lum de­yil ki, Ama­zon qız­la­rı bu cür hə­yat tər­zi­ni xoş­la­yır­dı­lar, ya yox… Bir də han­sı Ama­zon qı­zı ra­zı olar­dı ki, Azər ki­mi gö­zəl oğ­lan­la il­də yal­nız bir­cə də­fə gö­rüş­sün?

XXXXV FƏ­SİL

Mən gim­na­zi­ya­da eşit­dik­lə­ri­mi Azə­rə bö­yük hə­vəs­lə söy­lə­dim. Ən çox da ona se­vi­nir­dim ki, Qo­bus­tan və Gə­mi­qa­ya­da­kı ib­ti­dai in­cə­sə­nət ör­nək­lə­ri bi­zim öl­kə­mi­zin əra­zi­lə­rin­də ya­şa­yan si­vi­li­za­si­ya­la­rın nə­lə­rə qa­dir ol­duq­la­rın­dan xə­bər ve­rir­di. Ən çox mə­ni hey­rə­tə gə­ti­rən isə sü­je­ti sə­ma­vi ki­tab­lar­da­kı əf­sa­nə­lər­dən qay­naq­la­nan Nuh pey­ğəm­bər və onun dün­ya­nı su ba­san za­man in­san­lı­ğı xi­las elə­yən gə­mi­si ilə bağ­lı idi. Bi­zə söy­lə­di­lər ki, hət­ta Gə­mi­qa­ya təs­vir­lə­rin­də Nu­hun özü­nün də şək­li var! Müəl­lim­lə­ri­miz tək­lif et­di­lər; bu ba­rə­də ye­ni mən­bə­lə­rə baş vu­raq. Və bi­zim ax­ta­rış­la­rı­mız da onun­la nə­ti­cə­lən­di ki, baş­qa xalq­la­rın das­tan­la­rı­na, o cüm­lə­dən Bil­qa­mıs epo­su­na mü­ra­ciət elə­dik.
– Siz bir fi­kir ve­rin, So­vet dö­nə­min­də adı “Na­xı­çe­van” ya­zı­lan Nax­çı­van dün­ya mə­də­niy­yə­ti ta­ri­xin­də nə ki­mi rol oy­na­yıb! Axı Nax­çı­va­nın adı Nu­hun adı ilə bağ­lı­dır, əv­vəl­lər Nax­çı­van “Nuh­çu Ban” ad­la­nır­mış, yə­ni Nu­hun ba­nı – Nuh yük­sək­li­yi! Fi­kir ve­rir­siz, məhz Azər­bay­ca­nın bu əra­zi­sin­də Nu­hun gə­mi­si löv­bər sa­lıb, nə­ha­yət ki, su bas­mış dün­ya­da bir par­ça qu­ru yer ta­pıb, -məm­nun hal­da mə­lu­mat ver­dim, – Am­ma biz bu­nu heç yer­də da­nış­mı­rıq, di gəl ki, ta­ri­xi sax­ta­laş­dır­maq­da ma­hir olan er­mə­ni­lər, dün­ya­ya çat­dır­ma­ğa ça­lı­şır­lar ki, o za­man Nu­hun gə­mi­si­nin əy­lən­di­yi əra­zi on­la­ra məx­sus olub.
Mə­nim ta­ri­xi-el­mi dü­şün­cə­lə­ri­min əsas his­sə­si­nə bi­ga­nə qa­lan Azər, yal­nız er­mə­ni­lə­rin adı hal­la­nan­da qı­mıl­dan­dı və baş­la­dı mə­ni sor­ğu-sua­la tut­ma­ğa.
– Yox, mən da­ha bu boş şey­lə­rə qu­laq asa bil­mi­rəm, bun­la­rın bir el­mi əsa­sı var, ya yox? – Və o ye­rin­dən qal­xıb əsə­bi hal­da otaq­da var-gəl et­mə­yə baş­la­dı. Onu be­lə gö­rən Ru­qiy­yə nə­nəm mət­bə­xə səs­lə­di ki, tə­zə­cə bi­şir­di­yi yar­paq dol­ma­sı ilə onu do­yur­sun. Am­ma Azə­rin o dol­ma­dan dad­maq üçün ağ­zı­nın su­yu ax­sa da, nə­nə­mə səs ver­mə­di, nə isə için­də onu elə tər­pət­miş­di ki, ra­hat­la­na bil­mir­di, gö­rü­nür, elə zənn elə­yir­di ki, mə­ni mü­ba­hi­sə­yə cəlb et­mək­dən­sə, bu əza­bı için­də çək­sin.
– Axı sə­nə bir­dən-bi­rə nə ol­du? – Mən de­dim, – mə­nə də söy­lə­mək is­tə­mir­sən?
– Sən öz bur­nu­nu hər ye­rə sox­ma! – Azər ca­vab ver­di, -im­ta­han­la­ra ha­zır­laş, bu gün mü­hüm mə­sə­lə bu­dur.
Mən on­suz da el­min qra­nit ən­gin­lik­lə­ri­ni cır­maq­la­ya-cır­maq­la­ya im­ta­han­la­ra ha­zır­la­şır­dım və özü­mə ina­mım bir qə­dər artsa da, Azər gün­bə­gün sə­br­siz olur­du. Mə­ni son də­rə­cə na­ra­hat elə­yən, hə­ya­tı­mı zə­hər­lə­yən ye­ga­nə şey anam­la bağ­lı idi, axı biz ona söz ver­miş­dik ki, hər yay Tür­ki­yə­də gö­rü­şək. Ya­dım­da­dır, An­tal­ya ae­ro­por­tun­da ay­rı­lan­da atam:
– Bu cür is­ti­ra­hə­ti gə­lən yay­da da tək­rar edə­rik,-de­di, -mən qa­baq­ca­dan put­yov­ka si­fa­riş ve­rə­cəm, özü də ya İs­pa­ni­ya­ya, ya Yu­na­nıs­ta­na.
– Yox, yox, – anam onun sö­zü­nü kəs­di, – an­caq Tür­ki­yə­yə…
O, bi­zim hey­rə­ti­mi­zi yə­qin ki, göz­lə­ri­miz­dən sez­di və,-Tür­ki­yə­də hər şey mə­nə Və­tə­ni xa­tır­la­dır, -de­di, -in­san­lar da, xö­rək­lər də, dil də…
– Tə­ki sağ­lıq ol­sun, – atam de­di, – biz bü­tün Tür­ki­yə­ni do­la­na­rıq, gə­lən yay da Ala­ni­ya­da bənd ala­rıq, son­ra da Bod­rum­da, Mər­mə­rə­də…
Am­ma son­ra­kı yay onun da­ha bir va­ri­si-mə­nim ikin­ci qar­da­şım dün­ya­ya gəl­di və ona da ca­van ya­şın­da bu dün­ya ilə vi­da­la­şan və iki dam­la su ki­mi atam­la bir-bi­ri­lə­ri­nə ox­şa­yan əmim Hü­sey­nin adı­nı qoy­du­lar. Son­ra­kı yay isə mə­ni qə­bul im­ta­han­la­rı göz­lə­yir­di. Və be­lə­cə anam­la gö­rüş­mək baş tut­mur­du…

XXXXVI FƏ­SİL

U­ni­ver­si­te­tin ən nü­fuz­lu fa­kül­tə­lə­rin­dən bi­rin­də – bey­nəl­xalq əla­qə­lər fa­kül­tə­sin­də təh­sil al­maq­da olan Azər son za­man­lar M.F.A­xun­dov adı­na mər­kə­zi ki­tab­xa­na­dan çıx­mır­dı, or­dan qa­yı­dan­da isə əlin­də müt­ləq gör­kəm­li alim­lə­rin er­mə­ni­lər haq­qın­da gəl­di­yi nə­ti­cə­lər, ya bə­zi fo­toşə­kil­lə­rin su­rə­ti olar­dı.
– Axı, bü­tün bun­lar sə­nin nə­yi­nə la­zım­dı? – so­ruş­dum.
A­zər:
– Bi­lir­sən, – de­di, – So­vet İt­ti­fa­qı­nın da­ğıl­ma­sı nə­ti­cə­sin­də mey­da­na gə­lən si­ya­si çə­kiş­mə­lə­rin nə­ti­cə­sin­də tor­paq­la­rı­mı­zı yağ­ma­la­yan və iş­ğal al­tın­da sax­la­yan er­mə­ni­lər tən­tə­nə ilə qeyd edir­lər ki, gu­ya bu “qə­lə­bə” on­la­ra qan ba­ha­sı­na ba­şa gə­lib. Bi­zim­ki­lə­ri isə, ək­si­nə, “dö­yüş­mək ba­car­mır­dı­lar” de­yə al­çal­dır­lar…
Bu sə­bəb­dən də Ba­bək, Ko­roğ­lu, Qa­çaq Nə­bi, Qa­çaq Kə­rəm ki­mi qəh­rə­man­lar ye­ti­rən, bə­şə­riy­yə­tə Ni­za­mi, Fü­zu­li, Nə­si­mi ki­mi dü­ha­lar ve­rən bir xal­qın tor­pa­ğı­nın iyir­mi beş fai­zi­nin iş­ğal olun­ma­sı­na elə don ge­yin­dir­mək is­tə­yir­lər ki, bu­nu yal­nız düş­mən elə­yər. Ya­yı­lan xə­bər­lə­rə gö­rə isə heç ki­mi gü­nah­lan­dır­maq ol­maz. Azər rus şai­ri Puş­kin­dən də er­mə­ni­nin iç-üzü­nü açan si­tat gə­tir­miş­di: “Tı trus, tı rab, tı arm­ya­nin!” Yə­ni “sən qor­xaq­san, sən kö­lə­sən, sən er­mə­ni­sən!”
A­zə­rin məş­hur fran­sız səy­ya­hı qraf de Şol­le­dən seç­di­yi və tər­cü­mə elə­di­yi si­tat isə mə­ni hey­rə­tə gə­tir­di: “bö­yük mü­si­bət­lə­rə dü­çar ol­ma­la­rı­na, ac­lıq, sə­fa­lət için­də ya­şa­ma­la­rı­na və elə bu sə­bəb­dən içim­də bu mil­lə­tə qar­şı bir rəhm duy­ğu­su oyan­ma­sı­na bax­ma­ya­raq, heç za­man er­mə­ni­lə­rə ya­xın­lıq ver­mə­dim, çün­ki on­lar iy­rənc də­rə­cə­də hiy­lə­gər və ya­ra­maz­dı­lar, on­lar öz al­çaq­lıq­la­rı­na və ri­ya­kar­lıq­la­rı­na gö­rə ad çı­xar­dıb­lar”.
Mən qraf de Şol­le­dən Azə­rin gə­tir­di­yi bu si­ta­tın rus di­lin­də­ki va­rian­tı­na da bax­dım və de­dim:
– Yax­şı tər­cü­mə et­mə­mi­sən, rus di­lin­də­ki va­riant da­ha sərt­di.
A­zər meh­ri­ban­ca­sı­na bur­nu­mun ucun­dan tu­tub sıx­dı və:
– Sən mə­nə rus di­li öy­rət­mə, Ba­la­ca, gör hə­lə al­man səy­ya­hı Alf­red Kyor­te bir za­man­lar Tür­ki­yə­də ya­şa­mış si­ya­si xa­dim Kol­man Ton­der Qalt­sa həsr et­di­yi məş­hur “A­na­do­lu es­kiz­lə­ri”n­də nə ya­zır, – de­di, – o ya­zır ki, bu əya­lə­tə gə­lib çı­xan, xalq küt­lə­si ilə ün­siy­yət­də olan hər han­sı bir adam yu­nan­lar­la mü­qa­yi­sə­də türk­lə­ri se­vir və rəğ­bət bəs­lə­yir, er­mə­ni­lə­rə isə nif­rət elə­yir. Bur­da be­lə bir ata­lar sö­zü məş­hur­dur: “bir yu­nan iki yə­hu­di­ni al­da­dır, bir er­mə­ni isə iki yu­na­nı”.
Mən təəc­cüb­lə ba­şı­mı bu­la­dım, Azər isə mə­ni er­mə­ni­lər haq­qın­da tap­dı­ğı ye­ni si­tat­lar­la dəh­şə­tə gə­tir­di:
– Es­ki-Şə­hər­li məş­hur iş ada­mı isə ya­zır: “mən ha­çan türk­lə iş qu­ru­rum­sa, heç bir ya­zış­ma­ya eh­ti­yac ol­mur, tür­kün sö­zü bəs­di. Yu­nan­la isə ya­zı­lı mü­qa­vi­lə bağ­la­yı­ram, çün­ki bu va­cib və xe­yir­li­dir; er­mə­ni­lər­lə isə heç ya­zı­lı mü­qa­vi­lə də bağ­la­mı­ram, çün­ki on­la­rın fı­rıl­da­ğı­nın qar­şı­sı­nı heç ya­zı­lı şərt də ala bil­məz”.
Mən də­rin­dən köks ötü­rən­dən son­ra:
– Təəs­süf ki, elə­dir, – de­dim, – on­la­rın bi­zim ba­şı­mı­za aç­dı­ğı son oyun­lar­dan son­ra be­lə şey­lə­rə ni­yə təəc­cüb­lə­nə­sən ki? Çox tə­bii ola­raq bu mil­lət be­lə ta­nı­nır.
– Mən ümu­miy­yət­lə pis xalq, pis mil­lət məf­hu­mu­nun qa­tı əley­hi­nə­yəm, -göz­lə­nil­mə­dən Azər de­di, – sən elə bi­lir­sən, mən öz vax­tı­mı ki­tab­xa­na­lar­da iti­ri­rəm ki, er­mə­ni boy­nun­dan ucuz yar­lıq asım? Doğ­ru­dan­mı, biz də pri­mi­tiv mil­lət­çi­lik sə­viy­yə­si­nə enə bi­lə­rik?
O, di­va­na çök­dü və ba­şı­nı əl­lə­ri ara­sı­na al­dı.
– Əl­bət­tə, yox, yox… mən sa­də­cə ça­lı­şı­ram an­la­yım ki, mil­lət­çi­lik nə üçün bi­zim qon­şu­la­rı­mı­zı bu də­rə­cə­də az­ğın­laş­dı­rıb. Mən araş­dır­maq is­tə­yi­rəm, gö­rüm axı nə üçün on­lar bu dəh­şət­li vi­rus­la zə­hər­lə­nib­lər? Bi­lir­sən, mən nə qə­ra­ra gəl­dim? Mə­nə elə gə­lir er­mə­ni­lə­rin dün­ya­da hiy­lə­gər, ya­ra­maz ki­mi ta­nın­ma­sı da, bu gün azər­bay­can­lı­la­ra qar­şı apa­rı­lan iş­ğal­çı­lıq si­ya­sə­ti də öz xal­qı­nı uçu­ru­ma sü­rük­lə­yən bir dəs­tə daş­na­kın adıy­la bağ­lı­dır. Er­mə­ni xal­qı­nın bir düş­mə­ni var­sa, o da daş­nak­lar­dı. Ən iy­rən­ci o ol­du ki, bol­şe­vik­lər bu daş­nak­la­ra elə bö­yük sə­la­hiy­yət­lər ver­di­lər ki, SSRİ Elm­lər Aka­de­mi­ya­sın­dan dəs­tək alıb ta­ri­xi ye­ni­dən yaz­ma­ğa baş­la­dı­lar. Bax­ma­ya­raq ki, hə­lə 1904-cü il­də məş­hur rus ta­rix­çi­si, qaf­qaz­şü­nas Va­si­li Ve­liç­ko on­la­rın haq­qın­da yaz­mış­dı:
– On­la­rın ta­ri­xi­ni va­raq­la­yan­da er­mə­ni ta­ri­xin­dən baş­qa heç bir ta­ri­xi mə­xəz­də anıl­ma­yan “nə­həng” ad­la­ra rast gə­lir­sən, keç­mi­şi müəm­ma do­ğu­ran bir sı­ra ta­ri­xi fi­qur­lar da həd­din­dən ar­tıq şi­şir­di­lir. Əgər er­mə­ni ta­ri­xi­nin sə­hi­fə­lə­rin­də “uy­dur­ma” sö­zün­dən baş­qa er­mə­ni hə­qi­qə­ti­ni sü­but edən da­ha han­sı kəl­mə­nin al­tın­dan xətt çək­mə­li ol­saq, “xə­ya­nət” sö­zün­dən də yan keç­mək ol­maz. Şüb­hə­li er­mə­ni amir­lə­ri bir qay­da ola­raq sər­həd-sı­nır qov­ğa­sı sal­sa­lar da, hə­mi­şə güc­lü qon­şu­la­rın­dan ası­lı olub­lar və on­la­ra za­man-za­man xə­ya­nət elə­yib­lər. Əsil­za­də­lə­ri-on­la­ra na­xa­rar de­yil­lər-şah­la­ra, sa­də ca­maat isə həm şa­ha, həm xal­qa sat­qın­lıq­da, dö­nük­lük­də ad çı­xar­dıb­lar.
Mən:
– Sən ye­nə düz tər­cü­mə et­mə­mi­sən, – de­dim, – ta­ri­xi fak­tı bə­dii əsər ki­mi tər­cü­mə et­mək ol­maz!
Bəl­kə də mə­nim eti­ra­zı­ma sə­bəb da­mar­la­rım­da axan er­mə­ni qa­nı idi, nə bi­lim. De­yə­sən Azər də bu­nu sez­di­yin­dən mə­ni qu­caq­la­dı:
– Bu söz­lər xalq haq­qın­da yox, xal­qı uçu­ru­ma apa­ran­lar haq­qın­da söy­lə­ni­lib, – de­di, – xalq qəd­dar və aman­sız ol­mur, bir dəs­tə ya­ra­maz hə­lə xalq de­yil.

 

Mən Azə­rə bir də ona gö­rə min­nət­dar ol­ma­lı­yam ki, mə­nə qar­şı mü­na­si­bət­də son də­rə­cə sə­mi­mi idi. Baş­qa­la­rın­dan fərq­li ola­raq, o dər­hal an­la­yır­dı ki, mə­nim əh­va­lım­da­kı də­yi­şik­li­yə sə­bəb nə­dir…
Bir də­fə isə Azər mə­ni Ba­kı­nın bey­nəl­mi­ləl­çi ru­hu­nu özü­nə qay­tar­maq üçün tə­lə­bə­lə­rin ya­rat­dı­ğı “Oya­nış” dər­nə­yi­nin növ­bə­ti yı­ğın­ca­ğı­na də­vət elə­di:
– Biz ba­kı­lı­lar hə­mi­şə qü­rur his­si­lə söy­lə­mi­şik ki, mil­lət­çi­lik bi­zə yad­dı. Biz uşaq­lıq­dan zən­gin et­nik tər­kib­li mək­təb­lər­də oxu­mu­şuq, müx­tə­lif mil­lət­lə­rin nü­ma­yən­də­lə­ri ya­şa­yan ümu­mi hə­yət­lər­də bö­yü­mü­şük. Azər­bay­can­lı­lar, rus­lar, yə­hu­di­lər, er­mə­ni­lər, gür­cü­lər, ləz­gi­lər bu şə­hər­də yüz il­lər­lə ya­na­şı ya­şa­yıb­lar, ne­cə de­yər­lər, bir qa­zan­da qay­na­yıb­lar, fəxr­lə çə­ki­lə­si bir ad­la, “Ba­kı­lı­lar” ki­mi ta­nı­nıb­lar, – de­yə Ba­yıl­lı Sa­şa tər­tə­miz Azər­bay­can di­lin­də öz nit­qi­nə baş­la­dı, – bi­zi hə­mi­şə or­taq mə­nə­vi də­yər­lər bir­ləş­di­rib, su­al olu­nur, bəs on­da nə üçün Dağ­lıq Qa­ra­bağ­da yağ-bal için­də ya­şa­yan er­mə­ni­lər hə­yat şə­rai­ti­nin “dö­zül­məz”­li­yin­dən dəm vur­du­lar?! Mən he­sab edi­rəm ki, bu xə­ya­nət­dir, al­çaq­lıq­dır! Axı, Qa­ra­bağ er­mə­ni­si ni­yə er­mə­nis­tan­lı si­ya­si int­ri­qant­la­rın oyu­nun­da peş­ka­ya çev­ril­sin? Bu da on­la­rın Azər­bay­ca­na “çox sağ ol­”u idi? Mən dərk edə bil­mi­rəm, yüz il­lər­lə bir yer­də ya­şa­yan­dan son­ra ne­cə de­mək olar ki, bu Və­tən sə­nin­di, yox­sa mə­nim? Azər­bay­can­lı­la­rın bir yax­şı sö­zü var: yer­siz gəl­di, yer­li qaç?! Bəl­kə mən düz de­mi­rəm, ay Syo­ma?
Syo­ma yə­hu­di idi. Öz mü­ha­ki­mə­lə­ri ilə dos­tu­nun çı­xı­şı­nı da­vam elə­di:
– Ke­çən əs­rin əv­vəl­lə­rin­də Ab­şe­ron ya­rı­ma­da­sı dün­ya­nın neft ha­si­la­tı mər­kə­zi­nə çev­ri­lən­də, Ba­kı­ya dün­ya­nın hər ye­rin­dən in­san axı­nı baş­lan­dı və be­lə­lik­lə də çox­mil­lət­li şə­hə­rin əsa­sı qo­yul­du. Eti­raf edim ki, So­vet İt­ti­fa­qı­nın heç bir şə­hə­rin­də Ba­kı­da­kı qə­dər asu­də ya­şa­ma­yıb­lar. Bu şə­hər­də to­le­rant mü­na­si­bət, to­le­rant­çı­lıq hökm sü­rüb. Su­al olu­nur: nə üçün bu şə­hər­də ya­şa­yan yə­hu­di­lər, rus­lar, gür­cü­lər, ma­la­kan­lar, al­man­lar, ta­tar­lar yox, er­mə­ni­lər baş­la­dı­lar “dö­zül­məz” hə­yat şə­rai­tin­dən dəm vur­ma­ğa? Ca­vab sa­də­dir: məq­səd daş­nak­la­rın si­ya­si am­bi­si­ya­la­rı­nı han­sı yol­la olur-ol­sun, hə­ya­ta ke­çir­mək­dir. Xa­hiş edi­rəm: əli­ni­zi ürə­yi­ni­zin üs­tü­nə qo­yub mə­nə ca­vab ve­rin: bi­zim er­mə­ni dost­la­rı­mız­dan han­sı­nın haq­qı var ki, Azər­bay­can­da hə­ya­tın “dö­zül­məz­li­yin­dən” şi­ka­yət­lən­sin? Müm­kün­dür­mü on­la­rın xə­ya­nə­ti­nə haqq qa­zan­dır­maq?
– On­la­rı da al­dat­dı­lar! – Azər göz­lə­nil­mə­dən ye­rin­dən qış­qır­dı, – doğ­ru­dan­mı siz ba­şa düş­mür­sü­nüz ki, bi­zim düş­mə­ni­miz er­mə­ni­lər de­yil, lə­nə­tə gəl­miş daş­nak ideo­lo­gi­ya­sı­dır. Er­mə­ni xal­qı­nı qı­zış­dı­ran­lar­dır. Yə­ni siz də an­la­mır­sı­nız ki, er­mə­ni­nin ba­şı­na gə­lən bə­la­la­rın kö­kün­də bu ideo­lo­gi­ya du­rur? Axı, nə qə­dər gü­nah­sız er­mə­ni qa­nı axıb­sa, bur­da bir­ba­şa daş­nak­la­rın əli olub! Əs­li­nə ba­xan­da, daş­nak ideo­lo­gi­ya­sı elə er­mə­ni­lə­rin məh­vi­nə yö­nə­lib, ne­cə ki, bir za­man­lar fa­şizm az qal­mış­dı al­man xal­qı­nın axı­rı­na çıx­sın. İn­di ba­xın Al­ma­ni­ya­ya: mil­lət­çi­lik zə­hə­ri­ni axıt­mış, fa­şist ideo­lo­gi­ya­sı ilə vi­da­laş­mış öl­kə ne­cə də sü­rət­lə tə­rəq­qi elə­yir? Be­lə bir zə­hər bi­zim qon­şu­la­rın da ba­şı­nı xa­rab elə­yib, am­ma ar­tıq an­la­ma­lı­dı­lar ki, on­la­rın düş­mə­ni nə bi­zik, nə də türk­lər, öz ideo­lo­gi­ya­la­rı­dır. Er­mə­ni­lər daş­nak par­ti­ya­sı­nın on­la­rı ha­ra apar­dı­ğı­nı nə qə­dər tez an­la­sa­lar, bir elə qa­za­na­caq­lar. Mən əmi­nəm ki, bi­zim qon­şu­la­rı­mız, si­nif yol­daş­la­rı­mız, müəl­lim­lə­ri­miz və dost­la­rı­mız, əla­qə­lə­ri­mi­zin kə­sil­mə­si­nə bax­ma­ya­raq, bi­zim ki­mi dü­şü­nür­lər. Bə­yəm biz dü­nə­nə qə­dər dost­luq elə­di­yi­miz adam­la­rı bu gün düş­mən ki­mi qə­lə­mə ve­rə bi­lə­rik­mi? Gör­dü­nüz­mü; daş­nak­lar Ba­kı er­mə­ni­lə­ri­ni öz iy­rənc ma­raq­la­rı­nı hə­ya­ta ke­çir­mək üçün dü­şün­cə­li su­rət­də qur­ban ver­di­lər. Doğ­ru­dan­mı si­zə elə gə­lir ki, Ba­kı­nı tərk et­mək məc­bu­riy­yə­tin­də qa­lan er­mə­ni­yə in­di har­da­sa qür­bət­də, qə­rib­çi­lik­də ya­şa­maq xoş­dur? On­lar bu ha­di­sə­lə­rin qur­ba­nı ol­du­lar, on­la­rın nə gü­na­hı?
– Bəs nə­yə gö­rə o za­man on­lar ümu­mi işin xey­ri­nə heç bir fay­da­lı ad­dım at­ma­dı­lar? Nə üçün sus­ma­ğa üs­tün­lük ver­di­lər? Si­ya­si səh­nə­lə­rə atı­lan­lar nə dü­şü­nür­dü­lər? Yox­sa elə bi­lir­di­lər öz soy­daş­la­rı­nın gö­zün­də uca­la­caq­lar? De­yin gö­rüm bu ha­di­sə­lər ərə­fə­sin­də Er­mə­nis­tan­dan qo­vul­muş yüz min­lər­lə bəd­bəxt azər­bay­can­lı­nın nə qə­ba­hə­ti var? Və bur­da bi­zim su­çu­muz nə­dir? – de­yə uni­ver­si­tet tə­lə­bə­si Sə­bi­nə Azə­rin sö­zü­nü kəs­di, -bir ba­xın. Bi­zim şə­hər nə kö­kə dü­şüb: hə­mi­şə şə­fəq sa­çan, çi­çək­lə­yən zi­ya­lı Ba­kı­sı qaç­qın sı­ğı­na­ca­ğı­na dö­nüb. Kü­çə­lə­rə çıx­maq ol­mur. Ha­nı bi­zim şöh­rət­li şə­hə­ri­miz? Ha­nı gö­zəl ge­yim­li, de­yib-gü­lən, za­ra­fat­la­şan şux in­san­lar?! Öl­kə­nin pay­tax­tı, zi­ya­lı­lar şə­hə­ri in­di iri bir kən­di xa­tır­la­dır…
– Elə­di ki var, am­ma bu, gül­mə­li de­yil, – əmoğ­lum qüs­sə ilə ürə­yin­dən ke­çə­ni söy­lə­di və əla­və elə­di, -in­di biz da­ha çə­tin və­ziy­yət­də­yik, am­ma unut­maq ol­maz ki, əsas mə­sə­lə şə­rait­dən ası­lı ol­ma­ya­raq, in­san ola­raq qal­maq və hey­va­ni ins­tinktlər­dən uzaq­laş­maq­dı. Əgər in­san baş­qa­sı­na hör­mət bəs­lə­mək his­si­ni iti­rib­sə, de­mək, özü­nə də hör­mət et­mək haq­qın­dan məh­rum­dur.
Və Azər, hə­qi­qə­tən də mə­nim ana­ma, Qre­ta nə­nə­mə, Xris­to­for ba­ba­ma hör­mət­lə ya­na­şır­dı və mən hiss elə­yir­dim ki, bu, iç­dən gə­lir, sax­ta de­yil. Bir də­fə er­mə­ni qə­bi­ris­tan­lı­ğı­na, Xris­to­for ba­ba­mın qəb­ri­ni zi­ya­rət et­mə­yə ge­dən­də, baş­da­şı­na gül qo­yan­da Azər:
– On­lar baş­qa mə­sə­lə, ola bil­sin ki, elə­lə­ri er­mə­ni­lər ara­sın­da az­lıq təş­kil edir, – de­di, – am­ma bu gün də on­lar ba­şa dü­şür­lər ki, bü­tün bu olay­la­rı bu də­rə­cə­də gər­gin­ləş­di­rən on­la­rın mən­fur əqi­də­daş­la­rı­dı. On­lar və elə­cə də bü­tün ağ­lı ba­şın­da olan, mü­ha­ri­bə­yə nif­rət bəs­lə­yən in­san­lar öz soy­daş­la­rı­nın əməl­lə­ri­nə gö­rə xə­ca­lət çə­kir­lər. Mən ümid­va­ram: in­di bi­zim bü­tün əs­ki er­mə­ni dost­la­rı­mız et­nik tə­miz­lə­mə si­ya­sə­ti apar­maq­la öz si­ya­si sər­həd­lə­ri­ni ge­niş­lən­dir­mək niy­yə­ti­nə dü­şən mil­lət­çi­lə­ri gü­nah­lan­dı­rır və lə­nət­lə­yir­lər. Bu gün mən on­la­rı da – o ya­lan­çı sat­qın­la­rı, pro­vo­ka­tor­la­rı da gör­mək is­tə­mi­rəm.
İn­di bu mü­rək­kəb və­ziy­yət­dən ne­cə baş çı­xar­da­san? Bə­yəm er­mə­ni­lər öz­lə­ri an­la­yır­lar­mı ki, öz cə­fən­giy­yat əməl­lə­ri ilə nə­lər tö­rə­dib­lər? Dün­ya­nın bir-bi­ri­nə qay­na­yıb-qa­rış­dı­ğı bir za­man­da, ən ya­xın qon­şu­su ilə cən­gə gir­miş, öz xal­qı­nı növ­bə­ti fə­la­kə­tə sü­rük­lə­miş er­mə­ni mil­lət­çi­lə­ri in­di nə­yə ümid bəs­lə­yir­lər gö­rə­sən? Qa­ni­çən və iy­rənc daş­nak­la­rın bu iki xal­qı qo­vub sal­dı­ğı uçu­rum­dan çı­xa­ra bi­lən bir qüv­və pey­da ola­caq­mı? Əgər bur­da bir çı­xış yo­lu gö­rün­mür­sə və on­da mə­nim ana­mın ta­le­yi ne­cə ola­caq, gö­rə­sən? İn­di, gö­rə­sən o, atam üçün kim­di?
A­nam­la növ­bə­ti te­le­fon mü­ka­li­mə­sin­dən son­ra Azər­dən so­ruş­dum:
– Sən ne­cə dü­şü­nür­sən, in­di mə­nim ata­ma ikiar­vad­lı de­mək olar­mı?
Mən axır za­man­lar ana­ma tez-tez zəng elə­yir­dim, fi­kir­lə­şir­dim ki, yə­qin bu­na gö­rə bir gün atam mə­nə sö­zü­nü de­yə­cək, axı o, gü­na­şı­rı ge­dib te­le­fon pu­lu ver­mə­li olur­du, am­ma o, bu ba­rə­də bir də­fə də ol­sun na­ra­zı­lı­ğı­nı bil­dir­mə­di və mən də onun qəl­bi­ge­niş­li­yin­dən bir qə­dər də sui-is­ti­fa­də et­mə­yə baş­la­dım. Hər­dən dəs­tə­yi Qre­ta nə­nəm gö­tü­rür­dü, am­ma o qə­tiy­yən mə­nim­lə da­nı­şa bil­mir­di, dər­hal ağ­la­ma­ğa baş­la­yır­dı və elə bu üz­dən də söh­bə­ti­miz alın­mır­dı.
– İm­ta­han­la­rın bur­nu­na di­rən­di­yi bir za­man­da sən ni­yə be­lə şey­lə­rə bur­nu­nu so­xur­san? – de­yə Azər na­ra­zı­lı­ğı­nı bil­dir­di, an­caq gö­rən­də ki, mə­nim do­daq­la­rım tit­rə­yir, sö­zü­nə dü­zə­liş ver­di, -in­ci­mə. Bi­lir­sən, Ba­la­ca, mən Mu­rad əmim haq­qın­da be­lə söy­lə­məz­dim, mə­nim öz qa­dın­la­rı­nı al­da­dan, xəl­vət­də də da­ha bir ai­lə sax­la­yan ki­şi­lə­rə ümu­miy­yət­lə rəğ­bə­tim yox­dur, o ki qal­dı sə­nin ata­nın ba­şı­na gə­lən ha­di­sə­yə, bu na­dir hal­dı, zə­ru­rət­dən do­ğub. O, gü­nah­kar de­yil, nə bi­ləy­di ki, be­lə ola­caq…
-Yə­ni sən he­sab et­mir­sən ki, atam anam­la gö­rüş­mək­lə Dil­bər xa­la­ya xə­ya­nət elə­yir?
– Əs­la yox, – Azər inam­la ca­vab ver­di, – xə­ya­nət baş­qa şey­di, möv­cud şə­rai­ti nə­zə­rə al­maq la­zım­dır, o bu ad­dı­mı sə­nə gö­rə atıb və nə qə­dər ki, Dil­bər xa­nım bu mə­sə­lə­dən xə­bər tut­ma­yıb, onun anan­la hər gün gö­rüş­mə­yə də haq­qı var. Sə­nin anan onun keç­mi­şi­di, köl­gə­si ki­mi onu tərk elə­yib və qə­fil­dən qa­yı­dıb. O isə ye­ni bir hə­yat baş­la­yıb, ye­ni ai­lə qu­rub. Be­lə olan təq­dir­də, bə­yəm o fə­lə­yin uc­ba­tın­dan iti­ril­miş sev­gi­si­nə qar­şı bi­ga­nə ol­ma­lı­dır? Əl­bət­tə, o, ye­ni ai­lə­si­ni də ata bil­məz. Bu, hə­ya­tın qa­nu­nu­dur. Gü­nəş də bü­tün pla­ne­ti ey­ni vaxt­da işıq­lan­dı­ra bil­mir, elə bu­na gö­rə də ge­cə ilə gün­düz bir-bi­ri­lə­ri­ni əvəz elə­yir­lər. Mə­nə elə gə­lir ki, in­di sə­nin ana­nın hə­ya­tın­da ge­cə baş­la­yıb və o na­ra­zı de­yil, çün­ki bi­lir ki, bu ge­cə nə qə­dər uzan­sa da, onun qis­mə­ti­nə gü­nəş­dən pay dü­şə­cək, – de­di, – bü­tün gü­nah­lar lə­nə­tə gəl­miş mü­ha­ri­bə­də­dir…
Mən köks ötür­düm. Bə­li, mə­nim za­val­lı anam ana­dan səbr­siz do­ğul­sa da, in­di uzaq Mosk­va­da səbr­lə öz gü­nə­şi­ni göz­lə­yir. Hə­kim­lik oxu­ya­cam, iş­lə­mək üçün Tür­ki­yə­yə ge­də­cəm, anam da mə­nim ya­nı­ma gə­lə­cək. Bəs Azər? O bi­zim­lə Tür­ki­yə­də ya­şa­maq is­tə­yə­cək­mi? Ha­çan­sa biz ar­zu­la­yır­dıq ki, kö­çü­mü­zü Azər və Ai­da ada­sı­na sa­laq… fi­kir­lə­rim qa­rış­dı və elə bu sə­bəb­dən də qə­ra­ra al­dım ki, mü­vəq­qə­ti ola­raq, hər şe­yi unu­dum, im­ta­han­lar­dan baş­qa. Mə­nə elə gə­lir­di ki, ali mək­tə­bə qə­bul olan­dan son­ra biz Tür­ki­yə­yə özü­mü­zü ye­ti­rib, anam­la bir­lik­də tə­lə­bə bi­le­ti­mi “yu­ya” bi­lə­rik, am­ma har­dan bi­ləy­dim ki, gö­zəl an­la­rın ar­dın­ca ta­le­yim­dən elə bir zər­bə ala­cam ki, iki­qat əyi­lə­cəm…

XXXXVII FƏ­SİL

Qə­bul im­ta­han­la­rın­da ən yük­sək bal top­la­yan­lar­dan bi­ri mən ol­dum. Şad xə­bə­ri ha­mı­dan qa­baq eşi­dən Azər bi­zə bir zən­bil ağ qə­rən­fil və zan­baq gön­dər­miş­di və bu sə­bəb­dən də mən­zi­li­miz o gün gül şi­til­li­yi­ni xa­tır­la­dır­dı, ətir sa­çır­dı. Mə­nim tibb ins­ti­tu­tu­na gir­mə­yim mü­na­si­bə­ti­lə atam dəb­də­bə­li qo­naq­lıq ver­di. O, xoş­bəxt­lik­dən işıq sa­çır­dı, Dil­bər isə hə­səd­dən qa­ral­mış­dı, yə­qin he­sab elə­yir­di ki, qo­naq­lı­ğın pu­lu və ögey qı­zın hə­diy­yə­lə­ri­nə çə­ki­lən xərc onun ki­sə­sin­dən ge­dir. Ban­ket­də mə­nə bir-bi­rin­dən qiy­mət­li hə­diy­yə­lər ba­ğış­la­dı­lar; atam mə­nə göz ya­şı bi­çi­min­də bril­yant sır­ğa­lar al­mış­dı, nə­nəm mə­nim şə­ha­dət bar­ma­ğı­ma al­maz qaş­lı in­cə bir üzük ke­çirt­di, Hə­sən əmim mə­ni pla­tin qol­ba­ğıy­la se­vin­dir­di, Fa­ti­mə bi­bim isə mə­nə ağ ital­yan qı­zı­lın­dan ha­zır­lan­mış bo­yun­ba­ğı təq­dim elə­di. Ru­qiy­yə nə­nəm bü­tün ax­şa­mı mə­nim­lə rəqs elə­yən, mə­ni çox sev­di­yi­ni və mə­nim­lə fəxr et­di­yi­ni di­li­nə gə­ti­rən Azər­lə mə­zə­lə­nir­di. Mən se­vin­cim­dən bil­mir­dim ney­nə­yim!
Er­tə­si gün sə­hər mən çar­pa­yı­ya sə­rə­lə­nib əlim­də te­le­fon ana­ma tes­tin sual­la­rı və ban­ke­tin təf­si­la­tı haq­qın­da mə­lu­mat­lar ve­rir­dim. Anam və Qre­ta nə­nəm dəs­tə­yin o bi­ri ucun­da mə­ni hay-küy­lə təb­rik edir­di­lər və mən fi­kir­lə­şir­dim ki, bir-iki həf­tə­li­yə ge­dib on­la­ra baş çək­səm pis ol­maz­dı. Və elə bu ara­da da qa­pı­mız dö­yül­dü.
– Ai­da, aç qa­pı­nı! – Nə­nəm mət­bəx­dən səs­lən­di, – mən bur­dan ara­la­na bil­mə­rəm. Qu­tab ya­nar.
Sübh tez­dən is­tək­li nə­nəm mət­bəx­də tər tö­kür­dü ki, çox sev­di­yim gö­yər­ti və kə­di qu­ta­bı ilə ağ­zı­mı da­da gə­tir­sin.
Mən te­le­fon­da ana­ma da­ha bir ne­çə xoş söz de­yib, onun­la xu­da­ha­fiz­lə­şib qaç­dım qa­pı­ya. Göz ye­rin­dən ba­xıb gör­düm ki, Azər­di və onun be­lə qə­fil gə­li­şi­nə təəc­cüb­lən­dim. Se­vinc­lə qa­pı­nı onun üzü­nə tay­ba­tay açan­da ye­rim­də­cə do­nub qal­dım: əmoğ­lu­mun rən­gi ava­zı­mış­dı və son də­rə­cə hə­yə­can­lıy­dı. Qor­xu­lu duy­ğu­lar çul­ğa­la­dı mə­ni…
– Sə­nə nə olub? – hə­yə­can­la so­ruş­dum.
– Gəl əy­ləş, Ba­la­ca, – Azər de­di, – biz da­nış­ma­lı­yıq.
– Da­nış…- güc­lə eşi­di­lən bir səs­lə yal­nız bu kəl­mə­ni di­li­mə gə­tir­dim, ar­tıq mən ən dəh­şət­li xə­bə­rə be­lə ha­zır idim.
Hər hal­da əmoğ­lum­dan eşit­di­yim xə­bər mən­dən öt­rü çox göz­lə­nil­məz ol­du.
– Ba­la­ca, mən sə­br­lə sə­nin ali mək­tə­bə qə­bul olun­ma­ğı­nı göz­lə­yir­dim, çün­ki bu, sə­nin ta­le­yin­də çox mü­hüm bir ad­dım idi və bu va­cib dö­nəm­də mən sə­nin qəl­bi­ni ya­ra­la­ya bil­məz­dim. Am­ma in­di bir hal­da ki, hər şey ar­xa­da qa­lıb; im­ta­han­lar da, ban­ket də, uşaq­lıq da, sə­ni bə­zi şey­lər­dən agah et­mək is­tə­yi­rəm, ümid edi­rəm ki, mə­ni ba­şa dü­şə­cək­sən. Mən ona gö­rə sə­nin ya­nı­na gəl­mi­şəm ki, sən bi­zim nə­sil­də ye­ga­nə in­san­san ki, mə­nim at­maq is­tə­di­yim ad­dı­mı düz­gün qiy­mət­lən­di­rə bi­lər­sən və mə­ni an­la­yar­san.
A­zər aram­la da­nı­şır­dı, hiss olu­nur­du ki, da­ha mü­na­sib söz­lər ax­ta­rır. Mən isə lap si­çan ki­mi otur­muş­dum, nə­fəs al­ma­ğa da qor­xur­dum.
– Ay­ka, bax­ma­ya­raq ki, bu hə­lə yal­nız bi­zim özü­mü­zə məx­sus sirr­di, bi­zi ulu göy­lər qar­şı­sın­da ver­di­yi­miz vəd­lər bağ­la­yır və elə bu sə­bəb­dən də sə­ni in­cit­mək mə­nə çox ağır­dı. Am­ma inan: əgər mə­nim sə­nə ina­mım ol­ma­say­dı, heç za­man bu ad­dı­mı at­maq qə­ra­rı­na gəl­məz­dim. Bi­lir­sən, Ba­la­ca, mən kö­nül­lü əri­zə ver­mi­şəm ki, Qa­ra­ba­ğa dö­yü­şə ge­dim. Sa­bah, ya bi­ri­si gün yo­la dü­şü­rəm. Bi­lir­sən, mən da­ha hər gün Qa­ra­bağ­dan gə­lən xə­bər­lə­rə döz­mək iq­ti­da­rın­da de­yi­ləm. Bu mü­ha­ri­bə çox uzan­dı və mən qor­xu­ram ki, za­man keç­dik­cə biz bu bia­bır­çı­lı­ğa alı­şaq. Mən şə­hər­də ca­van­la­rın şad­lıq için­də gəz­dik­lə­ri­ni gö­rən­də xə­ca­lət çə­ki­rəm: fi­kir­lə­şi­rəm ki, bi­zim bu gün bu­na haq­qı­mız var­mı? Axı Qa­ra­bağ­dan hər gün ca­van­la­rı­mı­zın me­yi­di gə­lir, düş­mən ye­ni əra­zi­lə­rə yi­yə­lə­nir. Bəs bi­zim te­le­ka­nal­lar­da nə gös­tə­rir­lər? Ul­duz­la­rın iş­ti­ra­kı ilə məz­hə­kə­lər, yün­gül ve­ri­liş­lər. Bu gün bü­tün öl­kə düş­mə­nə qar­şı sə­fər­bər olun­ma­lı­dır. Biz düş­mə­ni ye­rin­də oturt­maq üçün yum­ruq ki­mi bir­ləş­mə­li­yik. Əgər mən get­mə­səm, bir baş­qa­sı da bo­yun qa­çır­sa, üçün­cü­sü də giz­lən­sə, bəs on­da bu Və­tə­ni kim qo­ru­ya­caq? Na­zim Hik­mət ne­cə de­yib? Hə, söy­lə­yib ki, mən yan­ma­sam, sən yan­ma­san, biz yan­ma­saq, ne­cə çı­xar qa­ran­lıq­lar ay­dın­lı­ğa?
A­zər ye­rin­dən qalx­dı və əsə­bi hal­da otaq­da gə­zin­mə­yə baş­la­dı. Bir­dən ayaq sax­la­dı və as­ta­dan:
– Mən iki gün­dən son­ra yo­la dü­şü­rəm, – de­di, – sən­dən sa­va­yı bu­nu heç kim bil­mir. Sən bu xə­bə­ri ata­ma mən cəb­hə­yə yo­la dü­şən­dən bir gün son­ra çat­dı­rar­san və o vax­ta qə­dər ça­lış ki, özü­nü tox­taq apa­ra­san, ol­du­mu, Ba­la­ca? Yə­ni sən bu və­zi­fə­nin öh­də­sin­dən gəl­mə­yə­cək­sən?
Mən ca­vab ver­mə­dim. Ağ­la­ma­dım, hön­kür­mə­dim, şi­vən qo­par­ma­dım. Sus­dum və ürə­yim­də bu sö­zü bir ne­çə də­fə tək­rar­la­dım: “Bu da axı­rı… Bu­nun­la da mə­nim hə­ya­tım bit­di”.
…Ru­qiy­yə nə­nəm bi­zi tə­zə bi­şir­di­yi, üs­tü­nə su­max səp­di­yi nam­na­zik qu­ta­ba qo­naq et­sə də, mən heç bir ləz­zət al­ma­dım. Azər isə, ək­si­nə, za­ra­fat­la­şır, gü­lür, gah da nə­nə­mi qu­caq­la­yır­dı. O ça­lı­şır­dı ki, ix­ti­ya­rın­da olan iki gü­nü ai­lə üzv­lə­ri­nə qay­ğı gös­tər­sin, ar­tıq ər evin­də olan, hət­ta kör­pə bö­yü­dən ba­cı­la­rı­na zəng elə­sin.
– Bu gün mən qo­hum­lar­la gəz­mə­yə çı­xa­cam, -Azər de­di, -bi­zim dəs­tə­yə qo­şul­maq is­tə­məz­din ki?
Mən onun tək­li­fi­ni qə­bul et­mə­dim, qorx­dum ki, iş­lə­ri kor­la­yam…
– Am­ma mən sa­bah bü­tün gü­nü si­zin­lə bir yer­də ola­cam, -Azər de­di, -am­ma sa­at yed­di­yə qə­dər, son­ra evə ge­də­cə­yəm. Sən mə­ni ba­şa düş­mə­li­sən, Ba­la­ca, son ax­şa­mı mən is­tə­yi­rəm ki, va­li­deyn­lə­rim­lə bir yer­də olum… Sa­ba­ha qə­dər, Ba­la­ca!-de­di və əli­ni ya­na­ğı­ma çə­kib get­di.

XXXXVIII FƏ­SİL

A­yaq­la­rım İçə­ri­şə­hə­rin çay­laq da­şı dö­şən­miş kü­çə­lə­ri­nə də­yir­di­mi, dəy­mir­di­mi, bil­mir­dim. Uçur­dum, ox ki­mi sü­zür­düm və Qız qa­la­sı­nın lap ya­xın­lı­ğın­da özü­mü Azə­rə çat­dır­dım və var sə­sim­lə ba­ğır­dım:
– Azər!!!
O çev­ril­di və bə­zək kol­la­rı­nın üs­tün­dən sıç­ra­yıb mə­nə tə­rəf ad­dım­la­dı.
– Mən sə­ni heç ya­na bu­ra­xan de­yi­ləm, eşi­dir­sən? -Köy­nə­yi­nin ya­xa­sın­dan ya­pı­şıb onu sil­kə­lə­dim, – eşi­dir­sən?!
Yol­dan ötən­lər hey­rət­lə bi­zə ba­xır­dı­lar.
A­zər in­cik hal­da dil­lən­di:
– Gəl, də­ni­zə sa­rı ge­dək!
Biz bul­va­ra düş­dük. Ya­nı­mız­dan gö­zəl ge­yi­nib-kecin­miş şən in­san­lar ke­çir­di­lər: tə­lə­bə­lər, bir-bi­ri­nə vu­ru­lan­lar, be­şik ara­ba­la­rı­nı dı­ğır­la­dan ana­lar… Tə­qaüd­çü­lər skam­ya­lar­da otu­rub kü­rək­lə­ri­ni gü­nə ve­rə-ve­rə mür­gü­lə­yir­di­lər və kim­sə­nin ve­ci­nə də de­yil­di ki, bir bəd­bəxt qız­cı­ğa­zı sev­di­yi oğ­lan tərk elə­yir və mü­ha­ri­bə­yə ge­dir…
– Nə üçün mü­ha­ri­bə­yə sən get­mə­li­sən, on­lar yox? – Qəd­dar­ca­sı­na pı­çıl­da­dım və şə­ha­dət bar­ma­ğı­mı qar­şı skam­ya­da otu­ran, zövq­süz ge­yim­lə­ri ilə yad­da qa­lan, tum çırt­la­yan və sə­ki­dən ke­çən­lə­rə alt­dan-alt­dan ba­xan al­ya­naq kənd uşaq­la­rı­na tuş­la­dım, -on­la­rın ana­sı il­də bir uşaq do­ğur, am­ma sən ai­lə­də ye­ga­nə oğ­lan­san!
A­zər üzü­nü tur­şut­du:
– Sən də be­lə dü­şü­nür­sən? Bir o çat­mır ki, sən də anam ki­mi mə­ni di­lə tu­ta­san.
– Mən düz de­yi­rəm: Er­mə­nis­tan­da iki yüz min­dən ar­tıq azər­bay­can­lı ya­şa­yır­dı. On­la­rı or­dan qo­vub­lar, am­ma in­di on­lar ge­dib qi­sas al­maq əvə­zi­nə, bul­var­da otu­rub­lar. De­mək, in­di on­lar tum çırt­la­ya-çırt­la­ya şə­hə­ri zi­bil­lə­yə­cək­lər, şə­hər qız­la­rı­na gi­ri­şə­cək­lər, sən də ge­də­cək­sən on­la­rın əvə­zi­nə vu­ruş­ma­ğa? Mən sə­ni bu­rax­ma­ya­cam, ba­şa dü­şür­sən, bu­rax­ma­ya­cam!!!
Al­ya­naq­lı ca­van­lar ma­raq­la bi­zə ba­xır­dı­lar, on­lar­dan bi­ri nə söy­lə­di­sə, o bi­ri­lər dər­hal qəh­qə­hə çə­kib gü­lüş­mə­yə baş­la­dı­lar və mən Azə­rin qaş­la­rı­nın ça­tıl­dı­ğı­nı, yum­ruq­la­rı­nın dü­yün­lən­di­yi­ni gö­rən­də ba­şa düş­düm ki, ara­da da­va-da­laş da ola bi­lər. Çün­ki mə­nə yax­şı mə­lum idi ki, əmoğ­lu­mun bey­ni qan­dı, əsl ai­lə tər­bi­yə­si gör­sə də, gö­rən­də ki, kim­sə onun ya­nın­da­kı qa­dı­na baş­qa göz­lə ba­xır, özü­nü ələ ala bil­mir, da­va­ya gi­ri­şir­di. Mən ina­nır­dım ki, Azər süd­dənya­nıq, baş­danxa­rab bu al­ya­naq­la­rın ha­mı­sı­nın dər­si­ni tək­ba­şı­na ve­rə bi­lər, am­ma mən dəh­şət­li də­rə­cə­də da­va­dan, dar­tış­ma­dan, mü­na­qi­şə­dən qor­xur­dum.
Mən Azə­rin on­la­rı ne­cə süz­dü­yü­nü gö­rün­cə qo­lu­na gir­dim:
– Ge­dək ka­fe­yə, – de­dim.
O ca­vab ver­mə­yən­də mən bir qə­dər də ona qı­sıl­dım:
– Mən çay iç­mək is­tə­yi­rəm, – de­dim, – su­sa­mı­şam.
Mə­nim ya­la­nım Azə­ri al­ma­ya­naq­la­ra baş qoş­ma­ğa qoy­ma­dı və in­cə bir təəs­süf his­si­lə qeyd et­mə­li­yəm ki, hə­lə baş­la­ma­mış dö­yüş­də mey­dan boş qal­dı və o mə­ni ka­fe­yə apar­dı.
Biz hə­lə də hir­si so­yu­ma­yan Azər­lə ya­na­şı əy­lə­şib də­ni­zin sə­si­ni din­lə­yir­dik. O, bir­dən də­rin­dən köks ötü­rüb so­ruş­du:
– Gör­dün­mü o yel­be­yin de­bil­lə­ri? Sən doğ­ru­dan­mı, elə fi­kir­lə­şir­sən ki, bu və­tə­ni on­la­rın ümi­di­nə qoy­ma­lı­yıq? Mən elə­lə­ri ilə bir yer­də vu­ruş­maq is­tə­məz­dim.
– Unut on­la­rı. Mən sə­ni se­vi­rəm-de­dim və mə­nə də elə gəl­di ki, o mə­nim sə­sim­də­ki xif­fə­ti hiss elə­di, -mən sə­ni itir­mək­dən qor­xu­ram… At­ma mə­ni…
Göz­lə­nil­mə­dən o, mə­na­lı-mə­na­lı gü­lüm­sə­di:
– Ba­la­ca, ha­çan­sa mən sə­nə söy­lə­mi­şəm ki, sə­ni nə­yə gö­rə se­vi­rəm? Ona gö­rə ki, sən baş­qa­la­rı­na bən­zə­mir­sən, cə­sur­san, mü­ba­riz­sən, də­li ki­mi­sən və bü­tün bun­lar sə­ni bən­zər­siz elə­yən xü­su­siy­yət­lər­di.
O mə­nim so­yu­yub bu­za dön­müş əli­mi ov­cu­na al­dı və eh­mal­ca üzü­nə söy­kə­di.

 

– Bi­lir­sən, Ay­ka, mən çox­dan­dı, öz­lü­yüm­də gö­tür-qoy elə­yir­dim ki, -de­di, -dö­yü­şə ki­min­lə ge­də bi­lə­rəm, mə­nim­ki ki­min­lə tu­tar? Be­lə ki, nə qə­dər ta­nı­dı­ğım qa­dın­lar var­sa, üçü­nün su­rə­ti göz­lə­rim önü­nə gəl­di; Ru­qiy­yə nə­nə­min, Fa­ti­mə bi­bi­min və bir də sə­nin. Qə­ri­bə­dir ki, bi­zim nəs­lin son nü­ma­yən­də­lə­ri ara­sın­da Ru­qiy­yə nə­nəm ki­mi, Fa­ti­mə bi­bim ki­mi qəl­bən sev­mə­yi ba­ca­ran, cə­sur­luq et­mək üçün hə­mi­şə ha­zır olan yal­nız sən­sən. Nə mə­nim ba­cı­la­rım, nə Fa­ti­mə bi­bi­min qız­la­rı son nə­fə­sə qə­dər mü­ba­ri­zə apar­ma­ğa qa­dir de­yil­lər. Mən bi­li­rəm ki, on­lar ha­mı­sı lə­ya­qət­lə pa­pa­la­rı­nın gül ba­la­la­rı­na ərə ge­də­cək­lər və doğ­ma ai­lə oca­ğı­nın is­ti­si­ni əzmlə qo­ru­ya­caq­lar, ai­lə büd­cə­si­ni ar­tı­ra­caq­lar. On­lar bu sa­yaq hə­yat tər­zi­nə önəm ve­rir­lər, am­ma mən öz ama­zon­ka­mı se­vi­rəm: məğ­rur, cə­sur, ki­şi ki­mi-tap­dan­mış cı­ğır­la get­mə­yi xoş­la­ma­yan ama­zon­ka­mı…
– Biz cə­sur­la­rın ağıl­sız­lı­ğı haq­qın­da mah­nı oxu­mu­ruq ki? – Mən so­ruş­dum, – Mən ama­zon­ka-zad de­yi­ləm, sə­ni itir­mək­dən dəh­şət­li də­rə­cə­də qor­xan adi bir qı­zam. Mən sən­siz ya­şa­ya bil­mə­rəm, bu­nu ba­şa düş­mür­sən­mi sən? Əgər sən mü­ha­ri­bə­yə get­sən, mən də ar­dın­ca gə­lə­cəm!!!
– Yox, Ai­da, sən mə­ni bur­da göz­lə­yə­cək­sən, özü də mə­nim yox­lu­ğu­ma dö­zə bil­mə­yən Ru­qiy­yə nə­nə­mə ürək-di­rək ve­rə-ve­rə. Mə­nə gö­rə qorx­ma, Al­lah mə­ni sə­nə gö­rə qo­ru­ya­caq. Axı, ni­yə sə­nə elə gə­lir ki, mən özü­mü gül­lə­nin qa­ba­ğı­na ve­rə­cəm?
– Get­mə, qur­ba­nın olum, – mən tir-tir əsir­dim, di­lim söz tut­mur­du, am­ma bu sö­zü tək­rar et­mə­yə gü­cüm çat­dı, – get­mə, qur­ba­nın olum…
– Ay­ka, axı biz sə­nin­lə dörd uşaq bö­yüt­mə­yə ha­zır­la­şı­rıq, elə de­yil­mi? İl­lər ke­çə­cək, bu uşaq­lar bö­yü­yə­cək və bir gün on­lar mən­dən so­ru­şa­caq­lar ki, şəx­sən mən Qa­ra­ba­ğın və elə­cə də ona ya­xın Azər­bay­can ra­yon­la­rı­nın mən­fur düş­mən­dən tə­miz­lən­mə­sin­də ney­nə­mi­şəm? Nə ca­vab ve­rə­cə­yəm? De­yə­cəm ki, ai­lə­də ye­ga­nə oğ­lan idim, nəs­lin va­ri­si sa­yı­lır­dım, ona gö­rə ma­mam mə­ni mü­ha­ri­bə­yə get­mə­yə qoy­ma­dı? Sən is­ti­yir­sən­mi ki, sə­nin əri­nə öz uşaq­la­rı nif­rət bəs­lə­sin?
Mən bu­nu ne­cə is­tə­yə bi­lər­dim?! Və ge­ri çə­kil­dim… Təs­lim ol­dum.

XXXXIX FƏ­SİL

İ­ki gün­dən son­ra Azər get­di. Ürə­yim tit­rə­yə-tit­rə­yə Hə­sən əmi­nin xid­mə­ti te­le­fo­nu­nu yığ­dım ki, bu müd­hiş mə­lu­ma­tı ona çat­dı­rım. Əmi­mi mən hə­qi­qə­tən çox is­tə­yir­dim və elə bu sə­bəb­dən də bu dəh­şət­li xə­bər­lə onu ya­ra­la­maq is­tə­mir­dim; am­ma bir xey­li tə­rəd­düd elə­yən­dən son­ra özü­mü top­la­dım və möv­cud hə­qi­qə­ti bir ne­çə kəl­mə ilə ona çat­dır­dım.
– Ai­da­can, qı­zım. Otur ev­də, heç ya­na da çıx­ma, eşi­dir­sən? İn­di mən gə­li­rəm si­zə!
A­zə­rin va­li­deyn­lə­ri, o cüm­lə­dən nə­nəm və bü­tün ya­xın qo­hum­la­rı­mız dəh­şət için­də idi­lər. Üzü ax­şa­ma bi­zim evə o qə­dər adam top­laş­dı ki, otur­ma­ğa da yer ol­ma­dı, evi­miz arı pə­tə­yi­nə ox­şa­dı. Mən son də­rə­cə yo­ru­lub usan­mış­dım. Axı, nə qə­dər tək­rar et­mək olar ki, bəs, Azər gəl­miş­di bi­zim­lə vi­da­laş­ma­ğa, xa­hiş elə­di ki, cəb­hə­yə get­mə­si ba­rə­də si­zə mə­lu­mat ve­rək.
Fi­dan­la Ay­nur dö­nə-dö­nə de­yir­di­lər: “dü­nən gə­lib uşaq­la­rı gəz­mə­yə apar­dı”. Fa­ti­mə bi­bim dü­nən Azə­rin on­la­ra gəl­mə­si­ni və onun ər­də olan qız­la­rı Xə­di­cə ilə, Zəh­ra ilə, nə­və­si Nə­za­kət­lə şə­kil çək­dir­mə­si­ni xa­tır­la­yır­dı.
Naz­lı xa­la bir­dən-bi­rə mə­nim üs­tü­mə düş­dü:
– Nə üçün sən dər­hal zəng elə­yib bu ba­rə­də bi­zə xə­bər ver­mə­din?
O, aş­kar­ca özün­dən çıx­mış­dı.
Hə­sən əmim onun ha­va­sı­nı al­dı:
– Qız­la işin ol­ma­sın, o qar­da­şı­na ver­di­yi sö­zün üs­tün­də du­rub, – de­di, – bur­da nə var ki?
Mən bi­rin­ci də­fə idi ki, Hə­sən əmi­mi qals­tuk­suz və ya­xa­sıa­çıq gö­rür­düm.
– Sən mə­nim sö­zü­mü kəs­mə!-Naz­lı xa­la vay-şi­vən qo­part­ma­ğa baş­la­dı. – Mə­nim oğ­lum daş­nak snay­pe­ri üçün mi­şen ola bil­məz!­ Get, mə­nim ba­la­mı qay­tar gə­tir!
– Bəs­dir, Naz­lı, be­lə ya­ra­maz! Uşaq yol­da­dır, Al­la­ha ağır ge­dər, – Fa­ti­mə bi­bim de­di, əlin­də­ki va­le­rian hə­bi­ni ona sa­rı uzat­dı, am­ma Naz­lı xa­la onun əli­ni da­la itə­lə­di, qə­zəb­lə sə­si­ni qal­dır­dı:
– Sə­nin də oğ­lun ol­say­dı və ba­şı­na be­lə bir iş gəl­səy­di, on­da bi­lər­din mən nə çə­ki­rəm, da­nış­ma­ğa-öz­gə­si­nin oğ­lu­nu cəb­hə­yə gön­dər­mə­yə nə var ki?
– Bə­yəm o mə­nim üçün öz­gə­di? -Fa­ti­mə bi­bim onun sö­zü­nü kəs­di, – Al­lah­dan qorx, ay Naz­lı!
Fa­ti­mə bi­bim Naz­lı xa­la­nı ram et­mə­yə ça­lış­sa da, o heç ki­mi eşit­mək is­tə­mir, heç kim­lə he­sab­laş­mır­dı.
O, ye­nə də san­ki da­şa dön­müş Hə­sən əmi­min üs­tü­nə düş­dü və da­ha sərt hü­cu­ma baş­la­dı:
– Al­la­ha and ol­sun, Hə­sən İb­ra­hi­mo­viç, əgər sən gü­nü bu gün öz əla­qə­lə­rin­dən is­ti­fa­də elə­yib, mə­nim ba­la­mı qay­ta­rıb gə­tir­mə­sən, bu­nu sə­nin ba­şı­nın üs­tün­dən mən özüm elə­yə­cəm. La­zım ol­sa, lap par­la­men­tə te­leq­ram vu­ra­cam! Qay­da var: ai­lə­də olan tək oğ­lan­la­rı cəb­hə­yə gön­dər­mir­lər!
Göz­lə­nil­mə­dən Hə­sən əmim də sə­si­ni qal­dır­dı:
– Ay Naz­lı, hə­lə sən bu gü­nə qə­dər öz oğ­lu­nu ta­nı­mır­san? Əgər o, dö­yüş­mək qə­ra­rı­na gə­lib­sə, heç kim evə qay­ta­ra bil­məz, lap mən özüm də…

XXXXX FƏ­SİL

Ü­zü­cü və mə­na­sız gün­lər bir-bi­ri­ni əvəz et­mə­yə baş­la­dı. İn­di mən o gün­lə­ri ya­dı­ma sa­lı­ram və mə­nə elə gə­lir ki, heç o gün­lər mən möv­cud ol­ma­mı­şam; o gün­lər şə­hər­də tən­bəl-yor­ğun do­la­şan, mü­ha­zi­rə­lə­rə tə­lə­sən, söv­q-tə­bii ye­yib-içən mə­nim köl­gəm olub…
Hə­yat öz mə­na­sı­nı itir­miş­di; za­man mən­dən öt­rü da­yan­mış­dı. Hət­ta te­le­vi­zi­ya ilə cəb­hə ye­ni­lik­lə­ri haq­qın­da ve­ri­liş­lər ve­ri­lən­də mə­ni qor­xu bü­rü­yür­dü və dər­hal te­le­vi­zo­ru sön­dü­rür­düm ki, Azə­rin də bir əs­gər ki­mi xid­mət et­di­yi cəb­hə böl­gə­lə­ri­ni gör­mə­yim. Hər ge­cə mən Al­la­ha dua elə­yir­dim ki, Azə­ri qo­ru­sun, sağ-sa­la­mat qay­tar­sın… Həf­tə­lər, ay­lar ke­çir­di, am­ma Azər nəin­ki evə qa­yıt­mır­dı, heç bir əl­cə mək­tub da yaz­mır­dı, zəng də elə­mir­di…
Mən, de­mək olar ki, da­ha Mosk­va­ya-ana­ma da zəng elə­mir­dim, kə­nar mü­hit­dən təc­rid olun­muş­dum. İl­biz ki­mi öz qı­nı­ma çə­kil­miş­dim. Mən əl­dən düş­müş ca­nı­mın im­ta­han­lar­da nə kö­kə düş­dü­yü­nü, ses­si­ya­dan -ses­si­ya­ya nə­lər çək­di­yi­ni san­ki öz göz­lə­rim­lə gö­rür­düm, bax­ma­ya­raq ki, mə­nim cis­mim ru­hum­dan ta­ma­mi­lə ay­rıl­mış­dı, tə­biə­tin möv­cud qay­da­la­rı ilə öz üz­gün bir hə­ya­tı ya­şa­yır­dı və be­lə­cə mə­ni di­ri he­sab et­mə­mək də olar­dı. “Ha­yım ge­dib, va­yım qa­lıb” de­yə mən acı-acı gü­lüm­sə­dim və ney­nə­di­yi­min fər­qi­nə var­ma­dan diş fır­ça­sı­nı diş­lə­ri­mə çək­dim.
Am­ma bir də­fə ru­hum özü­mə qa­yıt­dı və mən bu göz­lə­nil­məz im­kan­dan is­ti­fa­də elə­yib, sir­lə­ri­min üs­tü­nü aç­dım, am­ma heç ki­mə yox, özü­mə və… nə­nə­mə! Ya­şa­ma­ğın və sev­mə­yin nə qə­dər bö­yük bir səa­dət ol­du­ğu­nu hiss et­di­yim­dən mən ye­ni­dən can­la­nıb özü­mə gəl­dim.
Öz ota­ğın­da yor­ğan sa­lan Ru­qiy­yə nə­nəm ne­cə ol­du­sa, mə­ni ya­nı­na ça­ğır­dı.
– Ai­da, sən ne­cə dü­şü­nür­sən, bu ipə­yin rən­gi, – de­di, – Azə­rin xo­şu­na gə­lə­cək? Yox­sa, si­zə çəh­ra­yı çe­xol ti­kim?
– Ne­cə yə­ni bi­zə? – Mən kə­kə­lə­yə-kə­kə­lə­yə so­ruş­dum.
Nə­nəm əli­ni yel­lə­di:
– Eh, ay qı­zım, – de­di, – siz lap də­və­qu­şu mi­sa­lın­da­sı­nız, ba­şı­nı­zı sox­mu­su­nuz kol­lu­ğa elə bi­lir­siz ki, heç kim si­zin yel­pa­zə­yə dön­müş quy­ru­ğu­nu­zu gör­mür…
Mə­ni tər bas­sa da, tit­rək səs­lə so­ruş­dum:
– Sən nə­dən da­nı­şır­san, ay nə­nə?
– Nə­nən sə­nə qur­ban, – Nə­nəm ca­vab ver­di, – mən hər şe­yi bi­li­rəm, mən xe­yir-dua­mı çox­dan ver­mi­şəm. Al­lah özü xoş­bəxt elə­sin si­zi, ay ba­la!
Əv­vəl­cə əlim-qo­lum uyuş­du, di­lim bat­dı, am­ma son­ra hə­yə­ca­nı­mı üs­tə­lə­yib onu öp­mə­yə baş­la­dım:
– De­mək, sən na­ra­zı de­yil­sən, ay nə­nə? – de­dim, – sən bi­zim­lə­sən? – Və qış­qır­dım, – Ya­şa­sın mə­nim ipək nə­nəm!
– Ay sə­feh qız, – nə­nəm de­di, – Al­lah özü si­zi bir-bi­ri­niz­dən öt­rü ya­ra­dıb­sa, mən ne­cə na­ra­zı ola bi­lə­rəm? Düz­dür, hə­kim­lər ca­maa­tı inan­dır­maq is­tə­yir­lər ki, ya­xın qo­hum­la­rın ni­ga­ha gir­mə­si risk­dir, am­ma Al­la­ha şü­kür ki, bi­zim nə­sil­də ke­çi­ci xəs­tə­lik ol­ma­yıb. Bax, əv­vəl­lər ne­cə idi? Yad yer­dən, öz­gə­dən na­dir hal­lar­da qız alır­dı­lar, yad ai­lə­yə də qız ver­mə­yə qor­xur­du­lar. Bax, elə bu iki sə­bəb­dən də çox na­dir hal­lar­da bo­şa­nan­lar olar­dı – o, bir qə­dər sö­zü­nə ara ver­di və göz­lə­ri­ni yu­mub as­ta­dan de­di: – Mən də o dün­ya­ya ra­hat ge­də­rəm, bi­lə­rəm ki, sən eti­bar­lı əl­də­sən və heç kim sə­nin mil­li mən­şə­yi­ni üzü­nə vur­ma­ya­caq…
So­ruş­dum:
– Sən bu fik­rə ha­çan­dan gəl­mi­sən, ay nə­nə?
– Siz bə­lək­dən çı­xan­da, -nə­nəm gü­lüm­sə­di, – Al­lah xe­yir ver­sin, sev­gi­ni­zi qo­ru­yun, xoş­bəxt olun!
Biz ye­nə qu­caq­laş­dıq.
– Si­zə han­sı rən­gi se­çim? Sən yə­qin ki, Ay­nur ki­mi, Xə­di­cə ki­mi öz ərin­lə ay­rı yat­ma­ya­caq­san? -Nə­nəm de­di və bic-bic gü­lüm­sə­di.
Bəx­ti­yar­ca­sı­na göz­lə­ri­mi yum­dum və ca­vab ver­dim:
– Ma­vi yax­şı­dı, o həm sə­ma­nı, həm də­ni­zi əks et­di­rir, o bi­zim əl­çat­maz ar­zu­la­rı­mı­zın rən­gi­di!
– Eh, gün o gün olay­dı, Azə­rin qa­yı­dan gü­nü­nü, son­ra to­yu­nu­zu gö­rəy­dim -nə­nəm də­rin­dən köks ötür­dü -özüm öz əlim­lə si­zə gər­dək quy­ma­ğı ça­lay­dım, dər­dim ol­maz­dı…
Qəl­bi­mə xo­şa­gəl­məz bir duy­ğu ilan ki­mi gi­rib sü­rün­mə­yə baş­la­yan­da so­ruş­dum:
– Bəs bü­tün bun­lar in­di ni­yə sə­nin ya­dı­na düş­dü, ay nə­nə? İn­di ni­yə gi­riş­mi­sən bu iş­lə­rə?
Nə­nəm mən göz­lə­di­yim ca­va­bı ver­mə­di, sual­dan qaç­dı:
– Tez­lik­lə cəb­hə­dən qa­yı­da­caq, – de­di, – şad gü­nə də gə­rək qa­baq­ca­dan ha­zır­la­şa­san.
Mən ona da­ha bir za­ra­fat­ya­na su­al ver­dim:
– De gö­rüm, sən bi­zim to­yu­muz­da qız evi­ni təm­sil edə­cək­sən, ya oğ­lan evi­ni?
Nə­ha­yət ki, o gü­nə­cən mə­nə ya­saq olun­muş şey­lər ba­rə­də da­nış­maq im­ka­nı qa­zan­mış­dım, qa­çı­rar­dım­mı şan­sı­mı?
– Mə­nim ağıl­lı ba­lam, mən qız evi­ni təm­sil elə­yə­cəm, – nə­nəm ca­vab ver­di, -oğ­lan evi­nin on­suz da ada­mı çox­du.
Mən ye­ni­dən xə­yal­lar alə­mi­nə var­dım və elə bu mö­cü­zə­li dün­ya­da da yu­xu­la­dım. Ürə­yim­dən alov­lu bir is­tək keç­di: Azə­ri yu­xu­da gör­mək.

XXXXXI FƏ­SİL

İn­san çox qə­ri­bə xəlq olu­nub. Onun mö­cü­zə­lə­rin­dən bi­ri də sir­li-sehr­li yu­xu alə­mi, yu­xu dün­ya­sı­dır. Nə­ha­yət ki, Azər yu­xu­ma gir­di, am­ma onu elə ay­dın gör­düm ki, elə bil hə­yat­da gö­rü­rəm, yu­xu­da yox.
O, mi­na­lan­mış çöl­lə mə­nə sa­rı qa­çır­dı, dəh­şət­li toz-tor­paq so­vu­ran mi­na­lar part­la­yır­dı. Hey­rət­dən do­nub var sə­sim­lə qış­qır­dım:
– Eh­ti­yat­lı ol!
A­zər ar­tıq mə­nə ya­xın­laş­mış­dı, qar­şı­da­kı ar­xı ad­la­sa, əli mə­nə ça­tar­dı. Am­ma o, bir­dən-bi­rə da­yan­dı:
– Tul­lan! – Mən yal­var­ma­ğa baş­la­dım, – Tul­lan da, ni­yə da­yan­dın? – Am­ma o hey­siz, yor­ğun hal­da ot­la­rın üs­tü­nə çök­dü və as­ta­dan:
– Mən ge­cik­dim, – de­di…
Mən buz ki­mi so­yuq tər için­də ayıl­dım və nə­nə­mi ha­ray­la­dım ki, yu­xu­mu yoz­sun, axı o bu sa­hə­də də ma­hir­di, am­ma o nəin­ki mə­nə ca­vab ver­mə­di, heç mə­nə ya­xın­laş­ma­dı da. “Yə­qin na­maz qı­lır”. Mən ya­taq­dan qalx­dım, alt pal­ta­rım­da­ca onun ota­ğı­na qaç­dım. Am­ma nə­nəm ota­ğın­da de­yil­di, onun na­maz­lıq xal­ça­sı isə hə­mi­şə­ki ye­rin­də idi. Onun çar­pa­yı­sı hə­mi­şə ol­du­ğu ki­mi son də­rə­cə sə­li­qə-sah­man­la yı­ğıl­mış­dı. Saa­ta bax­dım: oni­ki­nin ya­rı­sı idi. “Gör bir nə qə­dər yat­mı­şam?” fi­kir­ləş­dim. Öz ota­ğın­da yox­dur­sa, de­mək, ya mət­bəx­də­dir, ya ey­van­da.
O­nu mət­bəx­də də gör­mə­yən­də, fi­kir­ləş­dim ki, yax­şı bəs bu ar­vad ha­ra get­miş olar? Qab-qa­caq or­ta­lıq­da, qa­zan qa­zın üs­tün­də. Am­ma qa­za­nın al­tı sön­dü­rül­müş­dü, tə­zə bi­şi­ril­miş xa­şıl qa­za­nı dəs­ma­la bü­kül­dü­yün­dən mə­nim se­vim­li xö­rə­yim hə­lə is­ti idi. Tut do­şa­bı­nı da nə­nəm har­dan­sa çı­xa­rıb or­ta­lı­ğa qoy­muş­du ki, onu çox ax­tar­ma­yım.
Mən bi­lir­dim ki, nə­nəm xa­şı­lı, bir qay­da ola­raq, sübh tez­dən bi­şi­rir. Mət­bə­xə xoş ra­yihə ya­yıl­mış­dı, am­ma bu xa­şı­lın qo­xu­su de­yil­di. “Du­xov­ka”­nı açıb bax­dım: elə­dir ki, var; sən de­mə, nə­nəm dol­ma da bi­şir­mə­yə vaxt ta­pıb­mış. Bir ta­va­da ha­si­lə gə­lən po­mi­dor, bi­bər, ba­dım­can dol­ma­la­rı­nın ət­ri bir-bi­ri­nə qa­rış­mış­dı. Am­ma mə­ni kuş­ku­lan­dı­ran dol­ma­nın qo­xu­su de­yil­di, nə isə kə­nar iy­di, am­ma ya­dı­ma sa­la bil­mir­dim ki, bu şi­rin­tə­hər qo­xu ni­yə mə­nə be­lə ta­nış­dır.
Ey­va­na çı­xan­da gör­düm ki, bur­da da bir qa­zan hal­va var. Nə­nəm hər­dən­bir cü­məax­şam­la­rın­da hal­va ça­lıb im­kan­sız­la­ra pay­la­yır­dı, hət­ta qəbir üs­tü­nə də apa­rır­dı. Elə bu gün cü­mə ax­şa­mı idi. De­mək nə­nəm bu mü­qəd­dəs gün­də əri­nin qəb­ri­ni zi­ya­rət et­mə­yə get­miş­di. Bəs gö­rə­sən, ni­yə bu­nu mə­nə bil­dir­mə­miş­di? Tək get­miş­di?
Mən Fa­ti­mə bi­bi­mə zəng vur­dum, o da öz növ­bə­sin­də mə­nim ata­mı mə­lu­mat­lan­dır­dı və iyir­mi də­qi­qə keç­mə­miş biz ar­tıq iki­miz də ata­mın xid­mə­ti ma­şı­nın­da otur­muş­duq. Sü­rü­cü biz­dən heç nə so­ruş­ma­dı, o, ba­ba­mın “Qurd qa­pı­sı”n­da­kı mə­za­rı­nı bəl­kə də biz­dən yax­şı ta­nı­yır­dı…

 

XXXXXII FƏ­SİL

Cü­mə ax­şa­mı qə­bi­ris­tan­lıq­da qə­lə­bə­lik olur­du: əlin­də­ki təs­be­hi­ni şaq­qıl­da­da-şaq­qıl­da­da, ağac­la­rın köl­gə­sin­də, ya­nı­nı da­şın üs­tü­nə qo­yub otu­ran mol­la­lar hər an ha­zır idi­lər ki, qə­bir üs­tə gə­lən­lə­rin-əziz­lə­ri­nin ru­hu­na ya­sin oxut­maq is­tə­yən­lə­rin ar­zu­su­nu ye­ri­nə ye­tir­sin­lər. Bir qə­dər on­lar­dan ara­lı­da əl­lə­ri­lə dai­ma tər gül­lə­rin üs­tü­nə su çi­lə­yən gül­sa­tan­lar dü­zül­müş­dü, lap aşa­ğı­da qa­ra fəh­lə­lər və di­lən­çi­lər top­laş­mış­dı­lar ki, on­la­rın da çö­rə­yi, de­mək olar ki, bur­dan çı­xır­dı. Biz bir qu­caq qır­mı­zı qə­rən­fil al­mış­dıq.
Ba­bam İb­ra­hi­min və­fa­tın­dan son­ra bi­zim ha­mı­mı­zı üz­dən ta­nı­yan, hə­mi­şə qul­lu­ğu­muz­da da­ya­nan Mol­la Qur­ba­nə­li bi­zi gö­rən ki­mi ye­rin­dən qalx­dı və hə­lə heç bi­zə çat­ma­mış uca­dan sa­lam ver­di:
– Sə­la­min-əley­küm!
O­nun sa­la­mı­nı Fa­ti­mə bi­bim al­dı:
– Əley­ku­məs-sə­lam! – və dər­hal da so­ruş­du, – Mol­la əmi, bi­zim ana­mı­zı bü gün bur­da gör­mə­mi­sən ki?
– O hə­lə bu­ra­lar­da ol­ma­lı­dır, – Mol­la Qur­ba­nə­li hə­vəs­lə ca­vab ver­di və son­ra da təf­si­la­tıy­la na­ğıl­la­dı ki, nə­nəm ona ne­cə ya­na­şıb, nə xa­hiş elə­yib və de­yib ki, tək gə­lib ki, elə mər­hum əri­nin ya­nın­da bir qə­dər tək otu­ra.
– Mə­nim Ru­qiy­yə xa­nım­dan ara­lan­ma­ğım ya­rım sa­at olar, – Mol­la Qur­ba­nə­li de­di, – çox ol­maz ki, az olar…
A­ta­mın sü­rü­cü­sü onun sö­zü­nü kəs­di:
– Bəl­kə o çı­xıb ge­dib, siz onu gör­mə­mi­si­niz?
– Bu ola bil­məz, – Mol­la Qur­ba­nə­li inam­la ca­vab ver­di, – axı, mən heç ye­rim­dən tər­pən­mə­mi­şəm, o da ge­ri qa­yıt­ma­yıb.
Biz di­nib-da­nış­ma­dan, tə­lə­sə-tə­lə­sə Mol­la Qur­ba­nə­li­nin ar­xa­sın­ca ta­nış cı­ğır­la ba­ba­mın mə­za­rı­na sa­rı ad­dım­la­yır­dıq və nə­nə­min qəbi­ris­tan­lı­ğa tək gəl­mə­sin­də mən də özü­mü suç­lu sa­yır­dım­sa, yə­qin ki, Fa­ti­mə bi­bim lap əzab çə­kir­di. An­caq bir mə­sə­lə də var: nə­nə­min heç bir xa­hi­şi ai­lə­də eti­raz­la qar­şı­lan­ma­mış­dı. Bəs on­da nə sə­bə­bə, o, bu gün bu­ra­ya tək gəl­mə­yi qə­rar­laş­dır­mış­dı?
Mən Ru­qiy­yə nə­nə­mi ara­lı­dan gör­düm. O, ba­ba­mın baş­da­şı ilə üz­bəüz qo­yul­muş skam­ya­da-qız­mar gü­nə­şin od­lu şüa­la­rı al­tın­da otur­muş­du. Bir qay­da ola­raq me­çi­də və yas yer­lə­ri­nə ge­dən­də çiy­ni­nə sal­dı­ğı, Şərq na­xış­la­rı­nı özün­də ya­şa­dan tünd boz kə­la­ğa­yı da ba­şın­da idi.
– Nə­nə! – Mən ona çat­ma­mış səs­lən­dim və on­dan səs çıx­ma­yan­da hey­rə­tə gəl­dim. Elə bil mə­ni skam­ya­nın önün­də ye­rə mıx­la­dı­lar: Ru­qiy­yə nə­nə yat­ma­mış­dı, göz­lə­ri ba­xır­dı, am­ma sən de­mə axi­rət dün­ya­sın­dan ba­xır­mış. Mən qor­xum­dan Fa­ti­mə bi­bi­min ar­xa­sı­na keç­dim.
– Can anam! – Bi­bi­min ürək par­ça­la­yan fər­ya­dı qa­ya­la­rın ara­sın­da sa­lın­mış bu az­man qə­bi­ris­tan­lıq­da əks-sə­da ver­di. Bi­bim nə­nə­min önün­də diz çök­dü, Mol­la Qur­ba­nə­li isə inil­tiy­lə nə isə söy­lə­nə-söy­lə­nə əli­ni nə­nə­min si­fə­ti­nə apar­dı və onun göz­lə­ri­ni sı­ğa­ma­ğa baş­la­dı. O, as­ta­dan dua oxu­yan­da ata­mın sü­rü­cü­sü biz­dən ara­la­nıb ma­şı­na səmt qaç­dı. Gö­rü­nür, atam­la əla­qə sax­la­dı­ğı xü­su­si te­le­fon ma­şın­da idi.
“Nə olub bun­la­ra?” – Mən hey­rət için­də idim. “Nə olub nə­nə­mə, gö­rə­sən?” Mən bi­bi­mi səs­lə­səm də, de­yə­sən o mə­ni eşit­mə­di, da­ha doğ­ru­su, o mə­ni eşit­mək ha­lın­da de­yil­di. O, də­li ki­mi nə­nə­min ya­xa­sın­dan tut­muş­du və elə səs­lər çı­xar­dır­dı ki, de­yər­din bəs in­di­cə ca­nı­nı tap­şı­ra­caq. Mən ye­ni­dən nə­nə­min üzü­nə bax­ma­ğa özüm­də qüv­və tap­dım, o, hə­lə də otur­du­ğu skam­ya­da, bi­bi­min qol­la­rı ara­sın­da idi, am­ma in­di göz­lə­ri yu­mul­muş­du. “Nə üçün gö­rə­sən mol­la onun göz­lə­ri­ni sı­ğa­dı? Yox­sa, bi­zim nə­nə­miz…” Elə ürə­yi­mə da­man bu dü­şün­cə­dən də hu­şu­mu itir­dim…
Mən ayı­lan­da özü­mü çox­lu say­da qo­hum­la­rı­mı­zın və elə­cə də ta­nı­ma­dı­ğım adam­la­rın ara­sın­da gör­düm. Əmi­qı­zım Kö­nül üzü­mə su çi­lə­yir­di, ögey anam kü­rə­yi­mi ovur­du. Ta­nı­ma­dı­ğım ağxa­lat­lı­lar xə­rək­də ki­mi­sə apa­rır­dı­lar, xə­rə­yin ar­xa­sın­da ağır-ağır ad­dım­la­yan­lar isə ağ­la­ya-ağ­la­ya skam­ya­dan ara­la­nır­dı­lar. Mən nə­nə­mi bu skam­ya­da gör­müş­düm, am­ma in­di skam­ya boş­du. Və elə bil o an­da dərk elə­dim ki, nə baş ve­rib və xə­rək­də ki­mi apa­rır­lar. Ye­rim­dən qal­xıb xə­rə­yi apa­ran­la­rın ar­xa­sın­ca qa­ça-qa­ça var sə­sim­lə qış­qır­dım:
– Mə­ni ki­mə tap­şı­rıb ge­dir­sən, ay nə­nə?
Və o an­da mən bir hə­qi­qə­ti də dərk elə­dim: de­yə­sən, da­ha Ru­qiy­yə nə­nə bu dün­ya­da yal­nız mə­nə la­zım idi. Am­ma mə­nim fər­ya­dım ata­mı da köv­rəl­dib uşaq ki­mi ağ­lat­dı, əmi­mi, Fa­ti­mə bi­bi­mi də.
Ağ­xa­lat­lı­lar isə xə­rə­yi an­baan biz­dən uzaq­laş­dı­rır­dı­lar. Qə­fil­dən baş­la­yan xəz­ri­nin nə­nə­min kə­la­ğa­yı­sı­nı ruh ki­mi ha­va­ya qal­dır­dı­ğı­nı gö­rən­də mən bir da­ha sə­si­mi ucalt­dım:
– Mə­ni ki­mə tap­şı­rıb ge­dir­sən, ay nə­nə?!
A­tam qol­la­rım­dan ya­pış­ma­say­dı, mən yə­qin ki, xə­rə­yi apa­ran­la­rı da ötüb ke­çə­cək­dim, kü­lə­yin ruh ki­mi ha­va­ya qal­dır­dı­ğı kə­la­ğa­yı­nı da.
– Özü­nü ələ al, qı­zım, be­lə ya­ra­maz! -Bu sö­zü di­li­nə atam gə­tir­di və mə­nim qo­lu­ma gir­di.

XXXXIII FƏ­SİL

Mə­ni, ar­tıq xey­li ada­mı qo­naq ki­mi qə­bul elə­miş evi­mi­zə gə­tir­di­lər və öz ota­ğım­da ya­ta­ca­ğı­ma uza­dıb kə­sif qo­xu­lu, du­ru, zəq­qu­tun ki­mi dər­man içirt­di­lər. Nə­nə­mi yu­maq üçün me­çi­də apar­mış­dı­lar. Qa­pı­nın ara­sın­dan eşi­dir­dim ki, qo­naq ota­ğın­da­kı­lar­dan kim­sə ara­bir ey­ni sö­zü tək­rar­la­yır:
– Al­lah rəh­mət elə­sin, öz box­ça­sı­nı da özü ha­zır­la­yıb. Rəh­mət­lik na­dir in­san idi: bu dün­ya­dan ge­də­cə­yi gü­nü Al­lah yal­nız ən se­vim­li bən­də­lə­ri­nə əyan elə­yir.
Qa­dın­lar qo­naq ota­ğın­da uca­dan ağ­la­şır­dı­lar. Mü­səl­man ənə­nə­lə­ri­nə gö­rə mər­hu­mu əv­vəl­cə yu­ma­lıy­dı­lar, son­ra da kə­fən­lə­mə­liy­di­lər ki, son mən­zi­lə yo­la sal­sın­lar. Nə­nəm də sən de­mə box­ça­sı­na hər şey yı­ğıb­mış: sa­bun, ki­sə, ha­mam dəs­ma­lı, yed­di ar­şın ağ, hət­ta cə­na­zə­ni bağ­la­maq üçün ya­şıl ipək par­ça da.
Naz­lı xa­la­nın qo­naq ota­ğı­na mət­bəx­dən ne­cə da­xil ol­du­ğu­nu mən öz göz­lə­rim­lə gör­düm. Sə­si tit­rə­sə də sö­zü­nü aram­la de­di:
– Gö­rün bir mə­nim qay­ına­nam ne­cə na­dir in­san imiş ki, öz yas hal­va­sı­nı da özü öz əliy­lə ça­lıb.
Mən ət­ra­fı­ma ba­xır­dım və fi­kir­lə­şir­dim ki, doğ­ru­dan­mı nə­nəm bi­lir­miş ki, ölə­cək? Bə­yəm, bu müm­kün­dür­mü? Hər şey elə göz­lə­nil­məz tərz­də baş ver­di ki, ina­na bil­mir­dim ki, da­ha nə­nəm bu dün­ya­da yox­dur. Mən heç nə an­la­mır­dım. Gö­züm ata­mı, Hə­sən əmi­mi ax­ta­rır­dı və fi­kir­lə­şir­dim ki, bəs on­lar ha­nı gö­rə­sən? Bu ara­da qu­la­ğım bir kəl­mə söz çal­dı:
– Gə­tir­di­lər…
Mən­zi­li dər­hal qa­dın­la­rın ağ­laş­ma sə­si, vay-şi­vən bü­rü­dü, am­ma mə­nim ürə­yi­mi dağ­la­yan Fa­ti­mə bi­bi­min fər­ya­dı ol­du və yal­nız onun ha­ra­yı­nı eşi­dən­də mən tam əmin ol­dum ki, da­ha Ru­qiy­yə nə­nəm yox­dur…
Mən göz­lə­ri­mi yum­dum və ba­şı­mı da ba­lın­cın al­tı­na sox­dum ki, heç nə gör­mə­yim, heç nə eşit­mə­yim. Am­ma çox keç­mə­di ki, kim­sə əli­ni te­li­mə çək­di. Ba­şı­mı qal­dır­dım ki, ağ­la­maq­dan göz­lə­ri qı­zar­mış atam­dı. Ai­lə­miz­də baş ver­miş bu fə­la­kət onu o də­rə­cə­də sar­sıt­mış­dı ki, əli, aya­ğı tit­rə­yir­di. O, əli­ni ya­na­ğı­ma çə­kən­də isə köv­rəl­dim və hön­kür­tüy­lə ağ­la­ma­ğa baş­la­dım: da­ha mə­nim bu dün­ya­da on­dan sa­va­yı ki­mim qal­mış­dı ki? Mən ata­mın boy­nu­na sa­rıl­dım:
– Apar mə­ni onun ya­nı­na…
Ü­zü nə­nə­min öz kə­la­ğa­yı­sı ilə ör­tül­müş cə­na­zə­ni ota­ğın tən or­ta­sı­na qoy­muş­du­lar, qa­dın­lar me­yi­din ət­ra­fın­da döv­rə vu­rub otur­muş­du­lar. Ha­mı yaş için­də idi, am­ma ən çox qə­hər do­lu fər­ya­dı eşi­di­lən, ara­da­bir ba­ya­tı, ox­şa­ma de­yən və ha­mı­nı köv­rəl­dən Fa­ti­mə bi­bim idi, baş­dan-aya­ğa qa­ra ge­yin­miş əmim qız­la­rı da onu tək qoy­mur­du­lar, öz hön­kür­tü­lə­ri ilə ona dəs­tək ve­rir­di­lər. Ha­mı­nın Xə­di­cə xa­nım de­yə mü­ra­ciət et­di­yi yaş­lı qa­dın heç ki­min an­la­ma­dı­ğı ərəb di­lin­də öz ya­nıq­lı sə­si­lə mər­si­yə­lər söy­lə­mə­yə baş­la­yan­da, elə bil mən də tox­ta­yıb sa­kit­ləş­dim. “Bəs in­di mən ney­nə­yə­cəm? Mə­ni ki­min ümi­di­nə qo­yub get­din, ay nə­nə?”.
Dil­bər xa­nı­mın za­bi­tə­li, ami­ra­nə ba­xış­la­rı­nın ata­mın üzü­nə ne­cə zil­lən­di­yi­ni gö­rən­də göz yaş­la­rı nə­fə­si­mi kəs­di. Dər­də-qə­mə qərq ol­muş ata­mın ət­ra­fın­da ögey ana­mın ne­cə do­lan­dı­ğı­nı, hökm­lə onu sa­kit­ləş­dir­mə­yə can at­dı­ğı­nı, ata­mın da onun bu hə­rə­kə­ti­ni na­ra­zı­lıq­la qar­şı­la­dı­ğı­nı se­zən­də içim içi­mi ye­yir­di.
Bir­dən-bi­rə heç kim­dən, heç nə­dən utan­ma­dan atam hön­kür­dü:
– Ye­tim qal­dıq, – de­di, – ye­tim…
Ha­mı ki­ri­yib sus­du. Hət­ta Hə­sən əmim də bu söz­dən duy­ğu­la­nıb ba­şı­nı aşa­ğı sal­dı. O özün­dən ən azı iyir­mi il yaş­lı gö­rü­nür­dü. Bəl­kə də bu ona gö­rə idi ki, İb­ra­him ba­bam­dan son­ra ai­lə­nin ağ­saq­qal­lı­ğı onun çiy­ni­nə düş­müş­dü, nə bi­lə­sən?
Göz­lə­nil­mə­dən ota­ğın sü­ku­tu­na onun sə­si ha­kim ol­du:
– Bu gün ana­mı­zı dəfn et­mə­yə­cə­yik!
A­dam­lar hey­rət için­də əmi­mə ba­xır­dı­lar. Və elə, gö­rü­nür, bu sə­bəb­dən də o, də­rin hüzn­lə iza­hat ver­mə­li ol­du.

(Ardı var)

Yazıya 1519 dəfə baxılıb

Şərhlər

Şərh