Və hər dəfə bu sözləri eşidəndə mən onlardan da çox heyrətlənmişəm. Çünki özüm özümü başqalarından daha yaxşı tanıdığımdan bilirəm ki, güclüsü bir yana, heç adi yaddaşım da yoxdur. Çantanı metroda, kitabı bankda, açarları mağazada, cib telefonunu taksidə unuda bilərəm. Özü də bu indinin söhbəti deyil, uşaqlıqdan belədir, yəni yaşın gətirdiyi yox, fitri bir şeydir. Daim öz daxili aləmimlə ünsiyyətdə, içimdəki “mən”lə dialoqdayam, psixoanaliz terminləri ilə desəm, introvertəm. Və bu xüsusiyyətimlə fikri daim kənarda olan, gecə-gündüz başqalarını müşahidə edənlər – ekstravertlər içində özümü tənha hiss edirəm.

 Çox-çox illər öncə, yeniyetmə yaşlarımda Jül Vernin “Kapitan Qrantın uşaqları” romanında coğrafiyaşünas Jak Paqanel obrazıyla tanışlıqdan sonra gördüm ki, bu cəhətdən nəinki tək deyiləm, belələri arasında hətta məşhur alimlər də olub. Tofiq Bayramın şair dostu Əli Kərimə həsr etdiyi şeirdən aşağıdakı misraları oxuyanda isə əməlli-başlı məmnun oldum:

 Evinin ünvanını,

 Bu artıq fransız fantastının yaratdığı bədii obraz deyil, “Qaytar ana borcunu”, “Daş”, “İki məhəbbət”, “Qayıt” və digər sevilən şeirlərin müəllifi olan şair – gerçək insan idi.

 Düzdür, mənim yaddaşım heç vaxt evimin ünvanı, küçəmin adı, çörəyin qiymətini unudacaq qədər zəif olmayıb, amma hər halda güclü də deyil. Bəs, onda adamların yaddaşımla bağlı neçə illərdir davam edən silsilə heyrətlərini hara qoyaq? Qoy, bunun biri, ikisi, üçü yanılsın, onlarla, yüzlərlə adam səhv edə bilməz, axı.

 Çox düşünəndən sonra bu suala cavab tapdım. Mən bir maksimalist kimi ən önəmli məsələni – mahiyyəti, bir də ən önəmsiz detalları yadda saxlayıram, yəni bir bu başı, bir də o başı. Bu iki qütbün arasında olanlara yönələn və hamıya məxsus normativ yaddaşın məndəki zəifliyi də, ola bilsin ki, bu üzdəndir. Tərəzinin bir gözü qalxanda o biri gözü enir. Bu, ədalətin qızıl qanunudur.

 Amma yaddaşımın necə olmasından asılı olmayaraq, beş yaşımdan üzü bəri həyatımın ən vacib məqamları, eləcə də Allaha münasibətim özünün bütün ziqzaqları, gözlənilməz dönüşləri, sərt dəyişmələri, bir sözlə, küllü xronotopu ilə dəqiq yadımdadır. Allaha münasibət həyatın mahiyyətidir və bu yöndən yaddaşımın gücünə şübhəm yoxdur. Çünki Allah insanın içində, özündə, ruhundadır və mənim diqqətim ömrüm boyu içimə, özümə, ruhuma yönəlib. Bu, xudbinlik, eqosentrizm deyil, sadəcə olaraq, xudbinlikdən, eqosentrizimdən keçib gedən yoldur.

 Allaha inamın (və ya inamsızlığın!) inkişaf yolu baxımından insanları dörd əsas qismə bölmək olar:

 əvvəldən axıracan inananlar;

 İlk iki kateqoriya adamların Allaha münasibəti statikdir. Bu münasibətlərdə hərəkət, dəyişmə və inkişaf, yəni dinamizm və dramatizm yoxdur.

 Sonrakı iki kateqoriya adamların Allaha münasibəti isə dinamik və dramatikdir. Bu dramatizm birincilərdə tragik sonluqla bitdiyi üçün faciə, ikincilərdə isə “happy end”lə qurtardığı üçün “komediya” janrındadır.

Amma bu komediya, o komediyadan deyil, Dante komediyasıdır, bəşəri yox, ilahi bir şeydir. Yəni burda söhbət gülüş doğuran komik situasiyalardan yox, finalda fikrən, mənən, ruhən Allaha, yəni ölməzliyə qovuşmaqdan gedir. Və ölüm yox, ölməzlik düşüncəsi ilə bitdiyi üçün bu kateqoriya adamların Allaha münasibətinin janrını şərti olaraq “komediya” kimi müəyyənləşdirmək olar.

 Mən sonuncu qisim adamlardanam, yəni danteistəm. Yəqin buna görə Renessans dahisinin “İlahi komediya” poeması idraki inkişafım, ruhi təkamülümdə böyük rolu olan bir neçə əsərdən biridir.

***

 Əslində, mənim Allaha yanaşmam üç dönəmdən keçib. Körpəlikdən, daha doğrusu, həyatımda baş verənləri xatırladığım vaxtlardan Allaha inanmış, sonra bəzi amillərin təsiri ilə Onu inkar etmiş və sonucda yenə də Ona iman gətirmişəm. Bu dönəmlərdən birincisini tezis, ikincisini antitezis, üçüncüsünü isə sintez adlandırmaq olar.

 Tezis mərhələm anamın təsiri altında keçib və o qədər də uzun çəkməyib. Təxminən bir neçə il…

 İlk baxışdan adi, sadə kənd qadını təsiri bağışlayan, ərinə itaətkar, övladlarına fədakar anamın səliqə-səhmanına söz ola bilməzdi. Bişirdiyi yeməklərdən yox idi. Qızıl əlləri vardı – qoyaydın yaxşı ip tovlasın, yun darasın, tikmələr tiksin. Şeiri, sənəti, xüsusən də musiqini çox sevirdi. Dinlədiyim ilk musiqi onun laylaları idi. Şeirlərimi hamıdan öncə ona oxuyur, gözlərinin dərinliyindəki işartıdan bilirdim ki, bəyənib, yoxsa yox. Amma neyləyəsən ki, yazıb-oxumağı bacarmırdı. O, məktəbə gedən il müharibə başlamış, müəllimləri cəbhəyə aparmış, məktəbi bağlamışdılar və anam da bir çox yaşıdları kimi təhsilsiz qalmışdı.

 Müharibə qurtarandan sonra isə artıq gec idi: atasızlıq, erkən ailə həyatı, güzəran qayğıları, illərlə sürən aclıq ehtiyacını yazda pencər yığmaq, yayda başağa getməklə aradan qaldırmaq cəhdləri… Və bütün bunlar tarixin ən dəhşətli müharibəsindən çıxmış bir ölkədəki ağlasığmaz dağıntılar fonunda baş vermişdi!

 Davanın qanlı-qadalı günlərindən birində, müəllimdən qorxa-qorxa ilk və son dəfə sinif otağına ayaq basan və böyük “A” hərfindən başqa heç nə öyrənə bilməyən arıq, ürkək, qaraşın bir qızcığazın ağlına gəlməzdi ki, nə az, nə çox, düz 40 il sonra onun məktəbli oğlu Hitlerlə Stalinin, faşizmlə kommunizmin tarixi günahını yumağa, əlli yaşlı anasına əlifba öyrətməyə çalışacaq.

 O qızcığaz anam, o məktəbli isə mən idim və bu ilk “pedaqoqluq” cəhdimin özünün də bir tarixi vardı… İş elə gətirdi ki, atamın rəfdəki kitabları arasından o dövrün məşhur, sevilən yazıçılarından Qılman İlkinin “Ömrün oğlan çağları” povestini götürüb oxudum və hər şey də elə o “cağlar”dan başladı. Qırmızı cildli bu kitabda sovet hakimiyyətinin ilk illərində ucqar kəndlərdən birinə göndərilən gənc müəllimin quldurlara qarşı mübarizəsi və kütləvi savadsızlığın ləğvi uğrunda mücadiləsindən söz gedirdi.

 Aydındır ki, bu povest bolşevik partiyasının göstərişləri əsasında yazılmış adi, sıradan bir sosrealizm örnəyi idi. Amma o vaxt mənim vur-tut on yaşım vardı və kitab mənə elə güclü təsir eləmişdi ki, onu dönə-dönə oxumaqdan doymur, bununla da təsvir olunan hadisələrin iştirakçısına çevrilməyin qeyri-mümkünlüyündən doğan boşluğu doldurmaq istəyirdim. Yəqin sizə qəribə gələcək, amma odu, budu, ta indinin özünəcən hər cür təzahürü ilə birlikdə 20-ci illərə vurğunam: kütləvi savadsızlığın ləğvi, qadınların çadranı atması, rabfakların, teatr dərnəklərinin açılması, komsomolçu şairlərin Vladimir Mayakovski və Demyan Bednının təsiri ilə tribun şeirlər yazması, kollektivləşmə uğrunda amansız mübarizə, qara meşin pencəkli, qorxubilməz çekistlərin dağlara çəkilən saqqallı quldurlara qarşı döyüşləri… Bir sözlə, əsl sovet romantikası!

 Amma povestin mənim üçün sırf praktik mənası da var idi. Müəllif yazırdı ki, sovet hakimiyyətinin ilk illərində təkcə savadsız gənclər yox, altmışı keçmiş qocalar belə inadkarlıq hesabına əlifbanı öyrənirmişlər. Bu mənə qəribə bir ümid verir, ürəyimdə nikbin hisslər oyadır, mümkünsüzü mümkün etmək arzusu doğururdu.

 Hərdən deyənlər olur ki, niyə heç yazılarında Markesin adını çəkmirsən, niyə filan yazında Kafkanı tənqid etmisən? Markes, əlbəttə ki, böyük yazıçıdır, Kafka isə hətta bədii dühadır. Amma mən ta uşaqlıqdan işıqlı məzmuna malik, oxucuya həyat eşqi aşılayan, onda nikbin duyğular oyadan kitabları sevirəm və heç indi də bədii əsərə münasibətim bu baxımdan dəyişməyib. Məncə, ədəbiyyat hər şeyi oxucunun əlindən ala bilər, amma ümidi almağa onun ixtiyarı yoxdur. Markes də, Kafka da bədbin, ümidsiz yazıçılardır və bunun səbəbi onların öz içlərindəki ilahi zərrəni tapa bilməməsidir. İnsan həyatının əsas mənası isə o zərrəni tapmaqdır. Bu axtarış və tapıntı, latınlar demişkən, Maqnum Opus, yəni əsas işdir. Əgər bu işi görə bilməmisənsə, istər yazıçı ol, istər çəkməçi, fərq eləməz, deməli, öz başlıca həyati görəvini yerinə yetirməmisən, deməli, bu dünyaya gəlişin elə-belə, boşuna olub. Necə deyərlər, aldım qoz, satdım qoz, mənə qaldı şax-şaxı.

 İndi mən neyləyim ki, Markesin, Kafkanın, yaxud dünyanın onlarla digər böyük yazıçısının əsərlərində sadə bir kənd qadınına – anama agah olan ilahi bilgi, mərifət, qnozis yoxdur? Bu əsərlərdə Tolstoy və Dostoyevskidən fərqli olaraq dirilmə yoxdur, ölüm var. Nəsimi və Füzulidən fərqli olaraq bəqa yoxdur, fəna var. Bu əsərlərin müəllifləri Platon kimi dirim yox, Aristotel kimi ölüm tütəyi çalırlar. Çünki onlar ruhun varlığına daxilən inanmayıb, onun ölməzliyinə yəqinlik hasil etməyiblər. Çünki onlar insanın mahiyyətini bilmir, özlərini dərk etmirlər. Bütün bədii istedadlarına baxmayaraq, onların yazdıqları mahiyyətcə həqiqət yox, yalandır. Bir sözlə, onlar Maqnum Opusu çözə bilməyiblər.

 Nonsens! İndi belə çıxır ki, bədbin Markesin, düşkün Kafkanın dərk edə bilmədiyi həqiqəti nikbin Qılman İlkin tapıb? Yox, Qılman İlkinin nikbinliyi kommunizmin işıqlı gələcəyinə olan saxta inamdan doğurdu. Ona görə saxta idi ki, bu inam onun içindən yox, “Kommunist Partiyasının manifesti”ndən gəlirdi. Bu inam onun ruhundan doğulmamışdı və özünüdərki ilə bağlı deyildi. Ən başlıcası isə onun həqiqəti yalan idi.

 Amma bütün bu estetik və ideoloji məsələlər on yaşlı məktəbliyə, yəni mənə o vaxtlar hələ aydın ola bilməzdi. Mənim Allaha kortəbii imanım sovet yazıçısının bolşevik inamı ilə elə qaynayıb-qarışmışdı ki, bunları saf-çürük eləməyə, ununu bir, dənini bir yana ayırmağa intellektual gücüm çatmazdı.

 Özüm qəzetdə işləyənə qədər qəzetə, kitabım çıxana qədər kitaba ürəkdən inanmışam. Uzun illər mənə elə gəlib ki, qəzetdə, kitabda yazılanları mələklər qanadında, ya da quşlar dimdiyində Allahın özünün hüzurundan gətiriblər və onlar yalan ola bilməz. Kitab müqəddəsdir, yazıya pozu yoxdur!

Odur ki, Qılman İlkinin kitabından həvəsə gəlib, bir neçə dəfə anama əlifba öyrətmək istədim. Amma hər dəfəsində uğursuzluqla üzləşdiyimdən öz pedaqoji məğlubiyyətimlə barışmaqdan başqa çarəm qalmadı. Müəllimlik sevdamdan əl çəkdim.

 Amma məni məyus edən bu hadisə izsiz də ötüşmədi – kitaba olan sarsılmaz inamıma nöqtə boyda bir xal düşdü. Demək, kitablar yalan da yaza bilər!

 İnam məsələsindəki daxili dramım da ürəyimə düşən bu düyün nöqtəsindən başladı, bütün sonrakı həqiqətlərim bu şübhədən doğdu.

 Yalnız illər keçəndən sonra başa düşdüm ki, daxili təbəddülatım məntiqi və qanunauyğun imiş. Haqqın kitabına iman gətirmək üçün istənilən bir insanın, xüsusən də sovet yazıçısının kitabına olan etiqadım sarsılmalıymış. O etiqad idrakımın oğlan çağları ilə bağlıymış və mən o mərhələni geridə qoyub, yetkin dövrə çatmalı, orijinalı tapmaq üçün surəti atmalıymışam.

 İndi xiffətini çəkdiyim, yaddaşımda əbədi bahar kimi qalmış o unudulmaz günlərə, qayğısız uşaqlıq çağlarına sonralar fikrən bir də döndüm. Anamın ruhi-mənəvi inkişaf yolu, həyatı, taleyini araşdırdım. Başa düşdüm ki, əlifba öyrətmək məsələsindəki uğursuzluq on yaşlı uşağın pedaqoji təcrübəsizliyi, əlli yaşlı qadının bacarıqsızlığı, yaxud sovet yazıçısının qeyri-səmimiliyi ilə bağlı deyilmiş. Bu elə belə də olmalıymış. Bir vaxtlar anamı məktəbə getməyə qoymayan qüvvə onu ateist-materialist sovet təhsil sisteminin zərərli təsirindən qoruyurmuş ki, illər sonra Allahın ona verəcəyi ilahi bilgini qəbul etmək üçün beyni hər cür materialist xurafatdan uzaq, qəlbi hər cür ateist mövhumatdan təmiz olsun. Sovet məktəbinə getmək anama yasaq imiş, çünki o ilahi universitetin müdavimi olmalıymış.

 Mənim ona yazıb-oxumaq öyrətmək eşqinə düşdüyüm 70-ci illərin sonunda isə yerin-göyün sirrinə vaqif olan bu qadının rus əlifbasına sadəcə olaraq ehtiyacı yox imiş…