Nəriman Ağazadə — Lerikdə Novruz (Etnoqrafiya)

İlk dövrlərdə müxtəlif qəbilələrə məxsus adət və ənənələr, bayramlar, sonralar milli adət və ənənələrə, milli bayramlara çevrilmişlər. Belə bayramlardan biri də Novruz bayramıdır. Novruz bayramı Lerik rayonunda da tarixən çox geniş və təmtəraqla qeyd edilmiş və qeyd edilməkdədir. Novruz bayramı qədim dövrdən hər bir azərbaycanlının, eləcə də bir sıra Şərq xalqlarının milli bayramına çevrilmişdir. Uzun illər, xüsusilə sovet dönəmində bu bayramı xalqın gözündən salmaq üçün müxtəlif yollara əl atılmış, rəsmi şəkildə keçirilməsi qadağan edilmişdir.

Bir ara Novruzun yaranmasını yanlış olaraq islam dini ilə, şiələrin birinci imamı, dördüncü xəlifə, Əlinin hakimiyyətə gəlmə günü ilə əlaqələndirmək istəmişlər. Əvvala, məlumdur ki, hələ eramızdan əvvəl yaşamış madalılar, haxamanişilər, arşakidlər və eramızın ilk əsrlərində sasanilər Novruzu təmtəraqla keçirmişlər.

İkincisi, Novruz bayramı xəlifə Əlinin hakimiyyətə gəlməsindən başlasaydı, o, hicri təqvimi ilə hesablanardı.

Hicri təqvimi isə 11 gün günəş ilindən qısa olduğu üçün Novruz günü sabit deyil, sürüşkən olardı. Bir də fransız islamşünası A. Massenin fikrinə əsaslansaq, xəlifə Əli martda deyil, iyul ayında hakimiyyətə gəlmişdir.

Nə yanlış fərziyyələr, nə də müxtəlif qadağalar xalqa öz əziz bayramını unutdurmamış, gizli və ya aşkar şəkildə evlərdə, el-obada

həmişə bu bayram qeyd edilmışdir.

Novruz bayramının yaranması, mahiyyəti, adət və ənənələri haqqında istər bədii əsərlərdə, istər elmi nəşrlərdə coxlu məlumatlar verilmişdir. Lakin, yenə də, əldə edilib, geniş oxucu kütləsinə çatdırılması kifayət qədər bilgilər mövcuddur.

Ən qədim dövrlərdən əkin-biçinlə məşğul olan ulu babalarımız nə vaxt şumun vurulması, əkinə nə vaxt başlaması zəruriyyətindən təbiətdə baş verən dəyişikləri müşahidə etmiş, təsərrüfat işlərini ona müvafiq qurmuşlar. Xüsusilə, ağır qış aylarının bitməsini, günəşli bahar günlərinin tez gəlməsini səbrsizliklə gözləmişlər. Axı qışın uzanması ərzaq tədarükünün və mal-qara yeminin tükənməsinə gətirib çıxarırdı. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, ulu babalarımız, bir ili “Avesta”da göstərildiyi kimi yeddi ay yay və beş ay qış olmaqla ili iki fəslə ayırmışlar.

Şübhəsizdir ki, baharı qarşılama mərasimləri “Avesta” nın qələmə alındığı e.ə.VI əsrədək də keçirilmişdir. Lakin Novruz bayramı və həm də bu günün, astronomik ilin başlanması günü kimi ilk təkmilləşməsi Zərdüştün fəaliyyəti ilə bağlıdır. Əlbəttə, biz onu nəzərdə tutmuruq ki, deyilənə görə Zərdüşt peyğəmbər və ya zərdüştliyə gorə ilk insan olan Qayəmərd məhz bu gün anadan olmuşdur. Və ya sasanilərin iddia etdikləri kimi Novruzu ilk dəfə İranın əfsanəvi şahlarından olan Cəmşid kecirmişdir. Şübhəsiz ki, bu şəxslərin Novruzun yeni il və bahar bayramı kimi təkmilləşməsi üçün töhvələri, əlavələri olmuşdur. Eləcə də məlumdur ki, Şərqin görkəmli şəxsiyyəti Ömər Xəyyamın əməyi nəticəsində Novruzdan başlanan, şəmsi aylarla hesablanan şəmsi-qəməri il hesablaması adı ilə tanınan “Avesta” təqvimi 1078-ci ildə bərpa edilmiş, sabitləşdirilmişdir. Lakin Y. V. Çəmənzəminlinin də göstərdiyi kimi, tam əminliklə bildiririk ki, Novruz mərasimləri öz fəlsəfəsini Avestadan almışdır. Atəşpərəst babalarımızın keçirdiyi bayrama, şənliyə öz dini inanclarının atributlarını əlavə etməsi təbii bir haldır. İlk növbədə bu atributları biz ilaxır çərşənbələr dövrundə və Novruz günlərində suyun, torpağın, yelin, odun müqəddəsliyinin vurğulanmasının şahidi oluruq. Avestada od Ahura Məzdanin oğlu hesab edilir. Od naminə nəzir verilir, onun sönməsi bədliyə yozulur. Su ilahəsi Anahidə isə məbədlər tikdirdi. Hətta ”Qız qala”ları kimi tanıdığımız qalaların məhz Anahid ilahəsinin şərəfinə ucaldıldığı söylənilir. Yeri gəlmişkən, dünyada qeydə alınan qırxadək “Qız qalası”nın biri də Lerik rayonu ərazisindədir.

Zərdüştiliyə görə torpaq müqqədəs, pakdır. Ölmüş insanın bədənindən ruh çıxdıqdan sonra cəsəd murdar sayıldığı üçün, onu müqəddəs torpağa basdırmırdılar. Bu məqsədlə tikilən daxmalarda “paklanması” üçün qoyur, “paklandıqdan” sonra dəfn edirdilər. Yel isə gözə görünmür. Hava, yel ən çox insanın aldığı nəfəsdə, insan ruhunda müqəddəsləşdirdi. Ulu əcdadlarımız insan nəfəsini həyatverici ruhla bağlayır, ruhu isə hərəkət edən hava, yel kimi təsəvvür edirdilər.

Lerik Rayon əhalisi də tarixən Novruz bayramını əsasən, bütün azərbaycanlılarla eyni cür keçirmişdir. Lakin, bildiyimiz kimi, Respublikamızın digər cənub rayonlarında olduğu kimi, Lerik əhalisinin də əksəriyyətini talışlar təşkil edir. Müşahidələrimiz göstərir ki, sonçərşənbə və Novruz mərasimləri talışlar arasında daha dərin köklərə bağlıdır və bu mərasimlər daha rəngarəng həyata keçirilir. Novruz bayramı ilə bağlı burada yayılmış inanclar isə böyük bir tədqiqat obyektidir.

Apardığımız araşdırmalar göstərir ki, Lerik əhalisinin də Novruz adətləri son səksən-yüz ildə müəyyən dəyişikliyə məruz qalmışdır. Leriklilər üçün Novruz bahar bayramından daha çox, yeni il bayramıdır. Axı Novruz sözünün mənası da “yeni gün” deməkdir. Yaşlı sakinlərlə söhbətlərimizdən, topladığımız çöl-tədqiqat materiallarından məlum olur ki, son yüz ildə leriklilər dörd deyil, son iki çərşənbəni qeyd etmişlər. Son çərşənbədən ( leriklilər onu “Kul” adlandırırdılar ) öncəki çərşənbə “Hə kul” ( eşşək çərşənbəsi ) adlanır. Bu onunla bağlıdır ki, həmin gün ötən “Hə kul”dən sonra doğulmuş və hələ heç vaxt qırxılmamış qoduqlar həmin gün qırxılır. Mart ayının əvvəlindən səməni cücərilmək üçün qoyulur. Əvvəllər səməni buğdadan deyil, arpadan qoyulardı. Evlərin təmizlənməsi başlanır. Evdə, həyətdə hər yer, hər şey tər-təmiz edilir. Ağacların dibi bellənir, uşaqlara, elə böyüklərə də yeni paltarlar tikilirdi (son illər satın alınır).

Son çərşənbə gecəsinə isə daha həvəslə hazırlıq görülür. Müxtəlif şirniyatlar bişirilir, kökələr, yeməklər hazırlanır. Belə ki, son çərşənbə (“Kulə şəv” və yaxud, “Kulçoşanbə şəv”) süfrəsində yeddi “s” hərfi ilə başlanan yemək-ərzaq olmalıdır. Əgər kasıbçılıqdan ərzaq mümkün deyilsə, mütləq heç olmasa “s” hərfi ilə başlanan əşya ilə yeddi say düzəldilməlidir. Süfrədə mütləq “sim”, yəni balıq (bu ziyad balığı olmalıdır və balıq ləvəngi də edilə bilər), su, soğan, sarımsaq, səməni, səbzi (kişmiş), sef (alma), (həmçinin süd, sünbül, sumaq, süzmə və s.), qeyri ərzaqlardan–sırğa, saat və s. qoyulmalıdır. Bundan başqa, mütləq plov, toyuq ləvəngisi, tərə, qovurğa, qaynadılmış və al-əlvan rənglənmiş yumurtalar, qoz-fındıq, şamlar son çərşənbə süfrəsində olmalıdır. Yumurta və şamların sayı ailə üzvlərinin sayı qədər olmalıdır. Hətta, bəzən ailənin hər hansı bir üzvü həmin axşam evdə deyilsə belə, onun adına da şam yandırmaq lazımlı hesab edilir. Baxmayaraq ailənin hər hansı bir üzvünün həmin axşam evdə olmaması xeyirə yozulmur. Söylənir ki, bir son çərşənbə gecəsini öz evində keçirməyən şəxs bundan sonra yeddi il sonçərşənbə axşamı öz evində olmayacaq. Bu inanc həmiçinin Novruz bayramı axşamına da aid edilir. Lakin o şəxs əsgərsə, bu bəd yozulmur. Bəzi ailələrdə, yaydan, məhz bu gün kəsilməsi uçun qarpız qorunub saxlanılır. Qarpızı, soyuducunun olmadığı dövrlərdə, su quyusunun içinə sallamaqla saxlayırdılar. Bayram süfrəsinə qoyulanlardan əlavə, xüsusi “bayram xonçası” da hazırlanır. Hansı ki, bu xonçadan bayrampayı verilir və Novruz günündən təxminən on gün keçmişədək–şənliklərin yekunlaşdığı günlərədək yeniləşdirib saxlanılırdı.

Əgər evdə nişanlı oğlan varsa, oğlan tərəfi son çərşənbə axşamı, hava qaralmamış qız evinə çərşənbə bayramlığı adına, ağzına bir qızıl üzük qoymaqla bir ziyad balığı pay göndərir.

Son çərşənbə mərasimi axşamüstü başlanır. Gənc oğlanlar köhnə paltarlardan ağacın bir başına bağlamaqla qonqa (məşəl) hazırlayir, (son onilliklərdə ağac məftillə də əvəz edilir) onu əvvəlcədən neftdə isladırlar. Hava qaralan kimi, həyətdə samandan yeddi təpə qurulur və onlara od vurulur. Ailənin bütün üzvləri bu odların üstündən hoppanaraq: “Ha kuli-kuli şambəli, əynəşəvi lampəli” (Hərfi tərcüməsini dəqiq bilmək mümkün olmasa da, “ çərşənbənin, ayinə axşamının lanpalı olması, aydın, işıqlı olması” arzulanır), dərd-bəlam, ağrı-acım bu oda tökülsün, bu odda yanıb, kül olsun!—deyirlər.

Bununla bağlı olaraq bəzi tədqiqatçılarımız iddia edirlər ki, bu mərasim atəşpərəstliklə bağlı ola bilməz. Atəşpərəstlər müqəddəs bildikləri oda ağrı-acını, dərd-bəlanı (ağırlığı-uğurluğu) tökməzlər. Biz bu fikirlə razılaşmırıq. Bu ritualın icrası odu napak etmək kimi başa düşülmür, məhz mənfiliyin pak od vasitəsiylə təmizlənməsi kimi qiymətləndirilir. Necə ki, su natəmizliyi yuyub təmizləyir.

Bundan sonra, qadınalar-qızlar evə daxil olur, yeməkləri süfrəyə düzülməsi ilə məşğul olurlar. Həmçinin üzərlik yandırıb, tüstüsünü ev-eşiyə, ailə üzvlərinə verirlər ki, bəd-nəzərdən uzaq olsunlar. Bu vaxt, əsasən gənc oğlanlar böyük şövq və həvəslə hazırladıqları qonqaları yandırır və “ha kuli-kuli şambəli, əynəşəvi lampəli” sözlərini avazla söyləyərək, yanan qonqaları, qonqa sönənədək, dönə-dönə havaya, göyə atır–atəşfəşanlıq edirlər.

Oğlanlar evə daxil olandan sonra yemək yeməyə başlanılır.

Son dövrlər bəzən icra ediləsi mərasimlər qarışdırılsa da, əvvəllər son çərşənbə axşamı evdən çıxmaq, qonaq getmək, qulaq falına çıxmaq və ya digər falaçmalarla məşğul olmaq məqbul sayılmazdı və edilməzdi. Bunlar yalnız Novruz bayrami axşamı və Novruz günü edilərdi. Təkcə, imkanlı şəxslər imkansız qohum-qonşuya çərşənbələrini ruzili keçirsinlər deyə ərzaq yardımı edərdilər. O da, çox vaxt elə edilərdi ki, pay alan yardım edənin kimliyini bilməsin. Yeni yaranmış bir adəti təqdir etmək olar. Belə ki, son illər yaxınlı-uzaqlı qohumlar, qonşular həmin axşam biri-birilərinə zəng edib, “çərşənbələşirlər”.

Çərşənbə günü, səhər sübhdən analar-bacılar, gəlinlər-qızlar durub çeşmə başına gedər, qablarını “yeni” su ilə doldurarlar. Çeşmə arxını, (çayın) üstündən hoppanarlar “dərd- bəlanı, ağrını-acını” suya verib, özlərindən “kənar edirlər”. Çeşmənin, (bulağın, çayın) içindən kiçik daşlar götürür, onları və çeşmədən (bulaqdan) götürdükləri suyu evə gətirib suyu evin hər tərəfinə, yatmışlara çiləyirlər. Kiçik daşları ərzaq qablarının içinə qoyurlar. İnanırlar ki, bugünkü su dünənki sudan deyil, məhz yeni yaranmış sudur. Onun təmizlik, şəfa verici qüvvəsi daha çoxdur. Daşların isə bərəkətverici qüvvəsi vardır.

Çərşənbə günündə hamı yuyunmalıdır. Bu vacib sayılır. Deyilir ki, hər kəsin bədənində, yeri heç kimə məlum olmayan bir tük vardır ki, o mütləq son çərşənbə günü islanmalıdır. Əlbəttə, məlumdur, ona görə belə deyilir ki, heç kim çimməyə tənbəllik etməsin və ya təkcə başını yumaqla kifayətlənməsin. Çərşənbə günü kişilər, oğlanlar saçlarını tamam qırxdırmalı və ya azaltmalıdırlar.

Çərşənbə günündən başlayaraq Novruz gününədək kim kimi görürsə, kim kimə rast gəlirsə, bir-birini çərşənbə bayramı münasibəti ilə təbrik edir. Oğlanlar, kişilər məhəllələrdə, küçələrdə, bazar-dükanda, meydanlarda yumurta çaqqışdırır. Şərtə görə, tərəflər razılaşsa, yumurtanın möhkəmliyinin, dişə vurmaqla “dadına baxmaq” da olar.

Bundan sonra Novruz axşamı və Novruz bayramı üçün hazırlıq işləri aparlır.

Novruz bayramının başlanmasını bilicilər, nücum elmindən başı çıxan adamlar olanda, onlar durbinlə göyə baxır, Günəşin zodiak bürcünə daxil olmasını, bununla da gecənin gündüzlə bərabərləşməsini və yeni ilin başlamasını, onun nə üstündə (hansı heyvan üstündə təhvil olunmasını) elan edərdilər. Bölgədə münəccim olmayanda, bu işin icrası din xadimlərinin, mollaların öhdəsinə düşürdü.

Gunəş ilinə görə yeni ilin başlanğıcı fərvərdin ayının 1-i, milad təqvimi ilə əsasən, martın 21-nə, bəzən də 22-nə düşür.

Novruz bayramı mərasimləri köhnə ilin son axşamında başlanır. Axşam yeməyinə son çərşənbədə hazırlanan yeməklər təkrarən hazırlanir, şamlar yandırılır, üzərlik tüstülədilir. Bəzi ailələrdə səməni halvası bişirilir. Bayram axşamı həyətdə tonqal qalamaq, qonqa (məşəl) atmaq olmaz. Niyyəti olan şəxslər bir boyanmamış yumurta, bir qırmızı və bir qara karandaş götürüb, təndirin gilfəsinə qoyurlar. Ertəsi gün yumurtanı nəzərdən keçirirlər. Əgər yumurta qara karandaşla cızıqlanıbsa, niyyət bəd, qırmızı ilə cızıqlanıbsa, xoşluğa, uğura yozulur. Bu “yumurta falı” adlanır. “Yumurta falı” ilə çox vaxt ərgən qızlar məşğul olurlar. Onlar adətən, yeni ildə nişanlanacağı, ər evinə gedib-getməyəcəyi barədə niyyətlər edirlər.

Yemək süfrəsindən sonra, cavan oğlan və qızlar, uşaqlar evdən çıxıb qurşaqatdıya gedirlər. Keçmiş dövrlərdə belə bağlanan qurşağı açıb, üstü yastı damlı evlərin bacalarından bayrampayı üçün sallayardılar. Bu səhnəni görkəmli şairimiz M. Şəhriyar öz “Heydərbabaya salam” əsərində gözəl təsvir etmişdir. Son 80-100 ildə qurşaqlar əvvəl dəsmalla, sonra isə papaqla əvəz edilmişdir. Bayrampayı bayram xonçasında olan müxtəlif şirniyyatdan, kökələrdən, talışların bişirdiyi “əyirdək” adlanan, bamiyəyə oxşar kökə, meyvə, qovurğa və s. olardı. Oğlanlar, onların payına yumurta düşəndə xüsusiylə sevinərdilər. Keçmişdə qurşağa kiçik həcmli geyimlər-toxunma yun corab, əlcəklər və s. də qoyulardı. Novruz axşamı qadınlar-qızlar qulaq falına çıxardılar. Qulaq falına çıxan şəxs hansı evi nəzərdə tutubsa, o evin qapısına yaxınlaşıb, içəridən eşidəcək ilk cümlə və ya sözlərə əsasən, əvvəlcədən tutduğu niyyətin uğurlu və ya uğursuz olacağını yozurdu. Ona görə də evlərdə xəbərdarlıq olurdu ki, səmimi, yaxşı fikirlərlə danışsınlar, qulaq falına çıxan ola bilər, qoy xoş söz eşitsin.

Novruz günündə qohumlar, qonşular bir-birinin evinə gedər, xəstələrə, kimsəsizlərə baş çəkər, hal-əhval tutar, bir-birilərinə yeni ildə daha xoş guzəran, bolluq, firavanlıq, toy-bayramlı günlər arzulayırlar. Küsülülərin barışması və ya barışdırılması vacib məsələlərdən hesab edilir. Novruz şənlikləri, bayram günündən başlayaraq ən azı bir həftə, müxtəlif şənliklərlə, mərasimlərlə, oyun və əyləncələrlə davam edir. Uşaqlar, gənclər dəstə halında evbəev gəzir, Novruza həsr olunmuş nəğmələr oxuyur, dualar edir, bayrampayı alırlar. Bu mərasim “Novşud” adlanır. Keçmişdə Novşud dəstəsi kütləvi tamaşalar göstərməklə Novruz bayramının əsas aparıcı qüvvəsi rolunu oynayırdı. Novruz şənliklərindən tanıdığımız əsas obrazlar olan Dodo, Qıdi (Qodu), Kosa, Keçəl, Keçi, Gəlin, Bahar qızı, məhz Novşud dəstəsinin üzvləridirlər. Novşud dəstəsi son 60-70 il bundan əvvələdək Lerikdə, hətta qonşu kəndlərə gedib, nəğmələrini söyləyər, tamaşalar göstərər, məzhəkələr nümayiş edərdi. Təəssüf ki, ilbəil Novşud nəğmələri unudulmaqdadır. Novşud dəstəsinin soylədiyi ən məhşur nəğmə:

Bahar oməy, bahar oməy, xəş oməy,

Vılonən bə tojə sori xoş oməy.

( Bahar gəldi, bahar gəldi, xoş gəldi, güllər də yeni ilə xoş gəldi ).

sözləri ilə başlanan nəğmədir ki, o bəzən, fars dilində də səsləndirilmişdir. Araşdırmalarımızdan məlum olur ki, ən qədim dövrlərdə Lerikdə keçirilən Novruz tamaşalarında əsas aparıcı obraz və ya obrazları yüzilliklər ərzində dəyişiklərə məruz qalmışdır. Məlumdur ki, hər hansı bir xalq məzhəkəçisinin qeyri-adi, qəribə görkəmə malik olması tamaşanı bir az da təravətləndirir.

Lerikdə, elə ətraf rayonlarda da Novruz tamaşalarının bizə məlum olan ən qədim obrazı “Dodo” adlandırılan komik bir qadın olmuşdur. O, deyib-gülən, hamını öz məzəli hərəkətləri ilə güldürməyi bacaran, hazırcavab, lazım gələrsə, situasiyadan asılı olaraq, bədahətən şeir “qoşa” bilən bir şəxs olmalı idi. Dodo rəngbərəng, müxtəlif cür parçalardan tikilmiş tuman-köynək geyinər, üstünü muncuq və digər bəzək əşyaları ilə bəzəyər, çiyninə xurcun və ya heybə salar, dəstənin mərkəzində durub, xor nəğmələr oxumaqla, məhz, Dodoya bayrampayı yığılardı. Dodo da elə yığdıqlarını qarşısına çıxan digər insanlara paylayardı.

Talışlarda “dodo” indi də əsasən böyük bacıya, anaya müraciət forması kimi işlədilir. Bu sözə “Avesta”da “dohdo” şəklində rast gəlirik.

Əgər Novruz şənlikləri üçün Dodo rolunu ifa edə biləcək bir qız, qadın tapılmazdısa, onda bir iri taxta çömçəni dodo formasında müqəvva kimi bəzəyib, bir nəfər onu yuxarı tutaraq, əldə oynadar, “dodo” kimi təqdim edərdi.

Qıdı isə gödək boylu, liliput adama deyilir. Folklorşunas E.Aslanov özünün “El-oba oyunu, xalq tamaşası” əsərində yazır ki, Novruz şənliklərində “Keçəl” obrazını ifa edən oyunçu adəti üzrə kiçikboy olardı. Baş rolda olan oyunçunun necə adlanmasından asılı olmayaraq, xalqın daha çox, asan əyləndirilməsi üçün onun komik, məzəli görkəmə malik olmasına önəm verilərdi.

Sonralar Kosa obrazı meydana gəldi. İndi biz “kosa” üzündə tük çıxmayana və yaxud, üzündə, saqqalında seyrək tük çıxana deyirik. Kosa Səfəri, Göygöz Kosanı yada salaq. Əslində isə, “kosa” sözünün hərfi mənası—qırxıq baş, yəni, keçəl deməkdir. E.Aslanov, yuxarıda adını göstərdiyimiz əsərində “Keçəl” obrazı haqqında yazır ki, o muğlarda olub, məzhəkə, kukla tamaşalarında iştirak edən əsas simadır. O, hazırcavab, diribaş, ilk baxışdan sadəlövh olur. Bu surəti ifa edən oyunçu adəti üzrə kiçikboy olar… başına qoyun qarnı və ya ağ keçədən papaq keçirilərdi. Görkəmli müğənni, aktyor H.Sarabski “Köhnə Bakı” əsərində Bakı şəhərində keçirilmiş Novruz tamaşaları ilə bağlı qeyd edir ki, bəzən Kosanın başına sələ keçirirlər. Əlbəttə, bu “Kosa”nın ( Keçəlin ) təbii keçəlliyi olmayanda həyata keçirilirdi. Yuxarıdakı fikirlərdən məlum olur ki, əslində Kosa elə Kecəldir. Bizə elə gəlir ki, bugünkü Novruz tamaşalarında gördüyümüz Keçi obrazı da öz kökünü Keçəl, və ya Kosadan, daha doğrusu, bu obrazlardan deyil, bu oxşar sözlərdən formalaşmış və müstəqil personaja çevrilmişdir.

Son illərdə Novruz tamaşalarında gördüyümüz “Bahar qızı” “qar qız”ın prototipi kimi gözə görünsə də, o, eləcə də, “Kosa-gəlin” tamaşasındakı “gəlin” obrazı qan yaddaşımızdakı Dodo obrazının bu şənliklərdə təcəssümüdür. “Kosa-gəlin” tamaşasının məhz Lerikdə yaranmasını folklorşunaslar təsdiqləyirlər.